Endodontik Tedavilerin Kalitesi ile Periapikal Durum Arasındaki İlişkinin Periapikal İndeks Skorlama (PAI) Yöntemi ile Değerlendirilmesi

Transkript

1 ARAŞTIRMA (Research) Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 31, Sayı:, Sayfa: 96-1, 27 Endodontik Tedavilerin Kalitesi ile Periapikal Durum Arasındaki İlişkinin Periapikal İndeks Skorlama (PAI) Yöntemi ile Değerlendirilmesi Determination of the Correlation Between Quality of Endodontic Therapy and Periapical Status Using Periapical Scoring Index (PAI) *Dr. Zeliha YILMAZ, *Prof.Dr. M. Ömer GÖRDUYSUS *Hacettepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Endodonti Anabilim Dalı ÖZET Amaç: Bu çalışma kök kanal dolgularının teknik kalitesi ile apikal periodontitis arasındaki ilişkiyi Periapikal İndeks Skorlama yöntemi (PAI) ile değerlendirmektedir. Bireyler ve yöntem: Fakültemiz Endodonti Anabilim Dalı na tedavi amacıyla başvuran 31 yetişkin hastadan tüm ağız periapikal radyografileri elde edildi. Kök kanal dolgularının yapılışı ve teknik kalitesi, obturasyonun yoğunluğu ve seviyesi dikkate alınarak, her diş incelendi. Kök kanal tedavisi uygulanmış dişlerin periapikal durumları PAI kullanılarak değerlendirildi. Bulgular: Koronal restorasyon ile periapikal patolojik oluşum arasında istatistiksel olarak önemli bir ilişki bulunamadı (p=.189). Kök kanal tedavisinin obturasyon düzeyi ile periapikal patoloji arasında önemli bir ilişki vardı (p=.1). Sonuç: Yetersiz yapılan bir kök kanal dolgusu ile periapikal patolojik oluşum arasında da önemli bir ilişki tespit edildi ( P<,5). ANAHTAR KELİMELER Apikal periodontitis, Kök kanal tedavisi, Radyografik değerlendirme. ABSTRACT Aim: This study was undertaken to examine correlation between the technical quality of root canal fillings and the periapical status of endodontically treated teeth using the Periapical Index Scoring System (PAI). Subjects and Method: Periapical radiographs were randomly obtained from 31 adult patients in Department of Endodontics, Turkey. The technical quality of root canal fillings were assesed for each tooth according to the level and density of obturation. The type of coronal restoration also noted. The periapical status of teeth with root canal treatment evaluated using PAI. Results: No statistically significant correlation was found between coronal restoration and periapical pathosis (p=.189). There was positive correlation between obturation quality (p=.1) and periapical pathosis. Conclusion: There was a significant correlation between the presence of periapical pathology and inadequate root-canal fillings ( P<,1). KEYWORDS Apical periodontitis, Root canal treatment, Radiographic evaluation.

2 97 Gİrİş Endodontik tedavinin başarı oranı, bir halk sağlığı problemi olup tıbbi, ekonomik ve etik bazı sonuçları vardır. Tedavi amaçlarının saptanması, yapılan işlemlerin değerlendirilebilmesi ve teknolojideki ilerlemelerle beraber başarı oranının yükselmesi beklenmektedir 1. Kök kanal tedavisinin başarısı birçok faktöre bağlıdır. Özellikle pulpa ve periapikal durum, kök kanal anatomisi, kanal preparasyonu ve obturasyon çok önemlidir. Tedaviden önce, tedavi esnasında ve tedavi sonrasında periapikal radyografiler kullanılarak, anatomik detaylar, kanal boyutu, obturasyon kalitesi, diş ve kemik patolojisi tespit edilip görüntülenebilmektedir 2. Literatürde kök kanal tedavisinin başarısını etkileyen faktörleri tartışan birçok çalışma vardır Çalışmaların çoğu kök kanal tedavisi esnasında mikroorganizmaların kalmasının ve kök kanal dolgusunun radyografik apeksten -2 mm kısalıkta doldurmanın periapikal iyileşme açısından önemli olduğunu desteklemektedir 6,11,16. Genellikle yetersiz kök kanal dolgusu periapikal patoloji ile ilişkilidir Hem Avrupa hem de Amerika da, uluslararası dergilerde yayınlanmış ve doğruluğu kanıtlanmış olan, kök kanal tedavisinin kalitesi ve yapılma sıklığı üzerinde odaklanmış birçok çalışma yapılmıştır 1,2-3. Fransa da 28 yetişkin hasta üzerinde yapılan bir çalışmada, 21 oranında kabul edilebilir standartta yapılan tedavilerin, 16 sında periapikal probleme dair semptom bulunmuştur. Standart altında kalan tedavilerin ise köklerinde 27 oranında periapikal patoloji izlenmiştir 1. Bunun yanısıra, son zamanlarda yapılan epidemiyolojik çalışmaların büyük bir kısmı, kök kanal tedavili dişlerle ilişkili olarak, yüksek bir apikal periodontitis yüzdesi bildirmektedir. Bu oran arasındadır. Çoğunlukla da bu dişlerde, yetersiz yapılmış kök kanal tedavisi bulgu olarak gösterilmiştir 2,29-3. Endodontik tedavilerin değerlendirilmesi için düzenli aralıklarla radyografik takipler gereklidir. Başarının radyografik kanıtı kök bölgesinde normal bir periodontal ligament boşluğunun bulunmasıdır. Eğer radyograf lezyonun aynı şekilde kaldığını veya sadece boyutunda bir azalma olduğunu gösteriyorsa tedavinin başarılı olduğu düşünülmektedir 23. Endodontik tedavi prognozunun kök kanal dolgusunun teknik kalitesiyle pozitif ilişkili olduğu kabul edilmektedir 1. Endodontiye yönelik epidemiyolojik çalışmaların çoğunda da radyograflar kullanılmıştır. Nekrotik ve enfekte pulpa, periapikal dokuların enflamatuar lezyonlarının kademeli olarak artmasına neden olur. Bu enflamasyon, zamanla periapikal kemikte yapısal değişiklikler ve radyograflarda karakteristik özellikler gösterir. Bu radyografların, epidemiyolojik çalışmaların yanısıra, endodontik tedavi gerekliliği ve tedavi sonuçlarının değerlendirilmesinde önemli bir rolü vardır. Bunun yanısıra, Ørstavik 35 tarafından 1986 senesinde, periapikal lezyonların bir indeks dahilinde sınıflamasını yapan, epidemiyolojik çalışmalara temel teşkil edecek Periapikal İndeks Skorlama Sistemi (PAI) olarak ifade edilen bir skorlama sistemi geliştirilmiştir. Günümüzde de bu sistem, epidemiyolojik çalışmalarda, klinik deneylerde ve endodontide tedavi sonuçlarının değerlendirilmesinde bir araç olarak kullanılmaktadır. Periapikal indeks; radyograflar üzerinde apikal periodontitisi, artan radyografik görüntüsüne göre 1 den 5 e kadar bir skala kullanılarak değerlendiren bir sistemdir 36. Bu sınıflandırma şu şekildedir (Şekil I): PAI 1: Normal apikal periodonsiyum PAI 2: Kemikte bazı yapısal değişiklikler vardır ancak apikal periodontitis teşhisi için yeterli radyografik görüntü yoktur. PAI 3: Apikal periodontitise özgü, mineral kaybı ile gözlenen, kemikteki yapısal değişiklikler. PAI : Belirgin ve sınırları kesin bir radyolüsensi. PAI 5: Kemikte belirgin bir yıkım ile karakterize radyolüsensi. Bu çalışmanın amacı da Türkiye de küçük bir populasyon değerlendirilerek, kök kanal dolgularının teknik kalitesi ile apikal periodontitis arasındaki ilişkiyi saptamaktır.

3 98 Üçüncü büyükazı dişleri hariç olmak üzere alınan 1 lü tüm ağız periapikal radyograflar ile, mevcut tüm dişler FDI notasyonuna göre, hastanın ağız içi görüntüsünün profilini gösteren hasta kayıt formuna kaydedildi. Hastaların periapikal durumlarının değerlendirilmesi işlemleri iki endodontist tarafından, bir negatoskop (Dentsply RINN 67-2 USA) kullanarak, belli aralıklarla ikişer defa yapıldı. Önce bir değerlendirme yapılıp ardından bir ay sonra radyograflar tekrar değerlendirildi. PAI 1 den büyük olarak skorlanan radyolusent alanlar periapikal patolojik oluşum olarak değerlendirildi. BİREYLER VE YÖNTEM Çalışma populasyonu, Hacettepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Endodonti Anabilim Dalı na başvuran hastalardan rastgele seçilen toplam 31 hastadan oluşmaktadır. Tüm hastaların radyografları, kendi istekleri ile çalışmamıza katıldıklarını bildiren bir form imzaladıktan sonra, standart oluşturmak amacıyla Oral Diagnoz ve Radyoloji kliniğinde çekilmiştir. 1 lü tüm ağız periapikal radyografleri cihazlardan kaynaklanabilecek farklılıklardan kaçınmak amacıyla, aynı röntgen cihazında çekilmiştir. Periapikal radyograflar elde edilirken, klinik uygulamada daha sıklıkla kullanılan bir teknik olması bakımından uygun olduğu düşünülen açıortay tekniği tercih edilmiştir. Periapikal radyograflar Planmeca Prostyle- Intra röntgen cihazında Kodak film kullanılarak (Kodak, T-MAT G, New York, USA) 63 kvp, 8 ma,.25 sn ekspoz süresi uygulanarak elde edilmiştir ve Velopex Extra-x (Velopex Extra-x, London, England) otomatik film banyo cihazı ile firmanın talimatlarına uyularak banyo edilmiştir. RESİM 1 Periapikal patolojilerin tanısı amacıyla, Ørstavik tarafından geliştirilen Periapikal İndeks (PAI) Skalası Endodontik olarak tedavi görmüş dişler üzerinde ayrıca, obturasyon düzeyi ve obturasyon kalitesi ve koronal restorasyon da değerlendirilip not edildi. Endodontik olarak tedavi görmüş dişlerde obturasyon düzeyi, obturasyon kalitesi ve koronal restorasyon Ray ve Trope 3 tarafından saptanan kriterlere göre değerlendirilerek kaydedildi. Değerlendirilen tüm dişlerde kullanılan parametreler tablo I de gösterilmektedir. Veriler istatistiksel olarak değerlendirilmiştir. Bu amaçla hekimler arası uyumun değerlendirilmesinde, güvenilirlik analizi (Reliability Analysis) Cohen in Kappa katsayısı, kategorik değişkenler arası ilişkinin değerlendirilmesinde ki- kare testi (pearson chi-square, Likelihood Ratio) kullanılmıştır. BULGULAR Toplam 31 hasta incelenmiş olup, 22 (6.3) hastanın en az bir dişine kök kanal tedavisi uygulanmıştır. Toplam 769 diş incelenmiş olup, bunların 12 (5.35) sine kök kanal tedavisi uygulanmıştır. Toplam incelenen dişler içerisinde post olan dişlerin sayısı yalnızca 27 (.35) olup oldukça düşük bir oran olarak ifade edilebilir. Post olan dişlerdeki patolojik oluşum olup olmadığına bakıldığında 27 dişin 1 (37) tanesinde periapikal patolojik oluşum skoru 1 den büyük bulunmuştur. Endodontik olarak tedavi görmüş dişlerde, toplam 232 (56.3) dişte hiçbir periapikal pato-

4 99 PARAMETRELER Obturasyon Düzeyi Obturasyon Kalitesi Koronal Restorasyon lojik oluşum tespit edilmemiş olup, 18 (3.6) dişte periapikal patoloji saptanmıştır. Endodontik olarak tedavi görmüş dişlerdeki obturasyon düzeyi, obturasyon kalitesi ve koronal restorasyon değerlendirildiğinde, kabul edilebilir düzeydeki obturasyon düzeyi, radyografik apeksten -3 mm arası kısalıkta olan dolgu, yani üç numaralı parametredir. Bu çalışmadaki oranı oldukça yüksek olup, toplam incelenen 12 adet dişte, 273 (66.2) diştir. Kabul edilebilir düzeydeki obturasyon kalitesi 1 numaralı parametre olup bu çalışmada 216 (52.5) diş olarak gösterilmiştir. Kabul edilebilir düzeydeki koronal restorasyon ise yine 1 numaralı parametre olup 21 (51.9) diştir. Tüm endodontik olarak tedavi görmüş dişlerdeki obturasyon düzeyi, obturasyon kalitesi ve koronal restorasyon skorları da tablo II de gösterilmektedir. TABLO I Kullanılan parametreler SKOR 1. Radyografik apeksten 5 mm kısa dolgu 2. Radyografik apeksten 5-3 mm kısalıkta olan dolgu 3. Radyografik apeksten -3 mm arası kısalıkta olan dolgu. Radyografik apekste veya taşkın dolgu 5. Pulpotomi yapılmış dolgular 1. Tam doldurma (homojen görüntü) 2. Eksik doldurma (boşluk ve pöröziteler) 1. Kabul görmüş restorasyon (marjinler sağlam) 2. Kabul görmemiş restorasyon (mevcut çürük ve/veya açık marjinler) 3. Restorasyon kaybı (kırık, düşmüş) Koronal restorasyonla periapikal durumun ilişkisi: Koronal restorasyonla periapikal durumun ilişkisi tablo III de gösterilmektedir. Koronal restorasyonların 51.9 u klinik olarak kabul edilebilir restorasyondu. Patolojisi 1 olanların 56 sının koronal restorasyon değeri 1 olarak bulunmuştur. Kabul edilebilir restorasyonlu dişlerin 2.3 ünde apikal periodontitis vardı. Koronal restorasyon ile periapikal patoloji arasında istatistiksel olarak önemli bir ilişki bulunamadı (LR= , p=.189). İdeal olarak değerlendirilen koronal restorasyon değeri 1 olanların 6.7 sinin patolojisi 1 olarak bulunmuştur. Kök kanal dolgusunun kalitesi ile periapikal durum arasındaki ilişki: Tablo IV de kök kanal dolgusunun kalitesi ile ilişkili olarak periapikal durum gösterilmektedir. Bu çalışmada kök kanal tedavisi uygulanmış dişlerde, obturasyon düzeyi 66 oranında istenilen düzeyde bulunup, obturasyon kalitesi de 53 oranında iyi olarak gösterilmiştir. Obturasyon düzeyi kabul edilebilir standartta olan 3 skoru değerlendirildiğinde, periapikal pataloji değeri 1 olanların yüzdesi 6.8 iken, periapikal patoloji değeri 5 olanların yüzdesi de.8 olarak gösterilmiştir. Dolayısıyla kök kanal tedavisinin obturasyon düzeyi ile periapikal patoloji arasında önemli bir ilişki vardır (LR= 27.68, p=.1). TARTIŞMA Bir çok Avrupa ülkesi ve Amerika da, hastalıkların/sağlık sorunlarının dağılımı (deskriptif epidemiyoloji), nedenleri (analitik epidemiyoloji) ile bunların teşhis, tedavi ve önlenmesi için (deneysel epidemiyoloji) uygun yöntemler belirlenerek epidemiyolojik çalışmalar yapılmıştır 1,17, Endodontik tedavinin standardı ve frekansındaki değişiklikleri ifade etmek için de birçok ülkede uzun dönemli çalışmalar yapılmıştır 2,22,26. Biz de çalışmamızda Türk toplumunda küçük bir populasyonda, endodontik tedavilerin kalitesini değerlendirmek için sadece tanımlayıcı epidemiyolojik bir çalışma yaptık.

5 1 TABLO II Endodontik olarak tedavi görmüş dişlerdeki obturasyon düzeyi, obturasyon kalitesi ve koronal restorasyon skorları DİŞLER (FDI İNDEKS) OBTURASYON DÜZEYİ TOPLAM OBTURASYON KALİTESİ TOPLAM KORONAL RESTORASYON І ІІ TOPLAM Toplam

6 11 TABLO III Koronal Restorasyon ve Periapikal Durum Arasındaki İlişki Periapikal İndeks (PAI) Koronal restorasyon Toplam 1 n n n n n Toplam n TABLO IV Obturasyon Düzeyi ve Periapikal Durum Arasındaki İlişki Periapikal İndex (PAI) Obturasyon Düzeyi Toplam 1 n n n n n Toplam n Son zamanlarda yapılmış olan, apikal periodontitisin prevalansını değerlendiren çalışmaların çoğunda olduğu gibi, bu çalışmada da periapikal durumun değerlendirilmesinde radyografiler yardımcı diagnostik araç gibi kullanılıp, periapikal patolojilerin skorlanması amacıyla PAI kullanılmıştır. Bu bağlamda periodontal ligament boşluğunun, lateral periodontal ligament boşluğunun iki katı kadar aşırı genişlemiş olması, periapikal patolojik oluşumun ilk radyografik işareti olarak

7 12 kabul edilir ve periapikal radyolusensi olarak sınıflandırılır. Kaffe ve Gratt 37 sağlıklı ve periapikal patolojisi olan dişlerin ayırt edilmesinde en güvenilir ve önemli radyografik bulgunun lamina duranın devamlılığında bozulma ve periodontal ligament aralığında genişleme olduğunu göstermiştir. Diğer bir araştırmada dişin apikal 1/3 kısmındaki periodontal ligament aralığında en az 1 mm genişleme varsa, periapikal patoloji olarak kabul edilmiştir 38. Bu durumu daha netleştirmek için periapikal patolojilerinin skorlanmasında bir standardizasyon sağlamak amacıyla, Ørstavik 35, Brynolf un yapmış olduğu histolojik çalışmalarla bağlantılı olarak PAI geliştirmiştir. Daha sonraki yıllarda bu sistemin doğruluğunu tekrar yaptıkları bir çalışma ile de kanıtlamıştır 36. Çok sayıda epidemiyolojik çalışmada da apikal periodontitis değerlendirilirken PAI kullanılmıştır 1,17,27,23,31. Bu çalışmaların bir kısmında da apikal periodontitisin görülme sıklığı 21.7 ile 39. arasında gösterilmektedir 31,3. Kök kanal dolgularının ve koronal restorasyonların değerlendirilmesi amacıyla da Ray ve Trope 3 tarafından belirlenmiş değerlendirme yöntemi kullanılmıştır. Birçok çalışmada da kök kanal dolgulu dişlerin yarısından fazlasının yetersiz kök kanal dolgusu olduğu gösterilmiştir 2,3,31,33. Bizim çalışmamızda ise uygulanmış olan kök kanal tedavilerinde obturasyon düzeyi 66 oranında istenilen düzeyde bulunup, obturasyon kalitesi de 53 oranında iyi olarak gösterilmiştir. Bu açıdan, verilerimiz çoğu araştırmaya göre yüksek kaliteli kök kanal tedavisini göstermektedir. Kök kanal dolgularının kalitesini, De Cleen ve ark 32 : 9., Saunders ve ark. 39 : 38.6, Buckley ve Spanberg 29 : 2, Ödesjö ve ark. 33 :, Imfeld 3 : 36, Marques ve ark. 3 : 6, Weiger ve ark. 2 : 1. olarak ifade etmişlerdir. Bütün bu çalışmalarda, endodontik kalite değerlendirilmesinde kullanılan parametreler aynı olmasa da çıkarılan sonuç endodontik tedavi kalitesinin düşüklüğünü göstermektedir. De Moor ve ark 28. yaptıkları epidemiyolojik bir çalışmada kök kanal dolgularının sadece.7 sinin uygun ve yeterli olduğunu göstermişlerdir. Dahası, radyografik apeksten uzaklığı 2 mm ye kadar olan kök kanal dolgularında endodontik tedavinin apikal periodontitisle olan bağlantısının azaldığı kanıtlanmıştır. Bu çalışmada, radyografik apeksten 2 mm den daha kısa olan dişlerin sadece 27.9 unda normal periodontal ligament vardı. Radyografik apeksten 2 mm veya daha az kısa olanların 6.6 sının periodontal ligamenti normaldi. Radyografik apeksin ötesine kadar uzanan ve pulpa odasında sınırlı kalan kanal dolguları da en kötü sonuçları vermiştir. Bizim çalışmamızda da uygulanan kök kanal tedavisinin obturasyon düzeyi ile periapikal patoloji arasında önemli bir ilişkisi olduğu sonucuna varılmıştır. Buna göre obturasyon düzeyi -3 mm arasında olan ve ideal olarak kabul edilen tedavilerdeki periapikal patolojisi olmayanların yüzdesi 6.8 gibi yüksek bir oran bulunmuştur. Boucher ve ark 1. kök kanal tedavisinin teknik kalitesinini ve prevalansını değerlendirdikleri çalışmalarında, kök kanal tedavisi uygulanmış dişlerin prevalansının yüksek olmakla beraber bu tedavilerin kötü uygulanmış tedaviler olduğunu belirtmiştir. Kabul edilebilir düzeyde olan tedavili dişlerin oldukça düşük oranda periapikal patolojiye sahip olduğu sonucuna varmışlardır. Bu çalışmada kök kanal tedavisinin başarısı değerlendirilirken yalnızca radyografik değerlendirme yapılmış olup çalışmanın sonucunda da kök kanal tedavisinin obturasyon düzeyi ile periapikal patoloji arasında önemli bir ilişki bulunmuştur. Weiger ve ark 2. da Almanya da 323 hasta üzerinde yaptıkları çalışmalarında kök kanal tedavisinin gerekliliği, kök kanal dolgularının kalitesiyle beraber incelenen dişlerin periapikal durumunuda değerlendirmişler ve kök kanal tedavisi uygulanmış dişlerde 61 oranında periapikal patoloji, kök kanal tedavisi uygulanmamış pulpasız ve semptomsuz dişlerde 88 oranında periapikal patoloji tespit etmişlerdir. Endodontik olarak tedavi edilmiş ancak obturasyon düzeyi zayıf olan periapikal patolojili, semptomsuz dişler olduğunu düşünerek kaliteli endodontik tedavi ihtiyacının büyük olduğunu desteklemektedir. Buckley ve Spångberg 29 tarafından yapılan bir çalışma da, incelenen 5272 dişin 5.5 ine kök kanal tedavisi uygulandığı ve tüm dişlerin

8 13.1 inde, kök kanal tedavisi uygulanmış dişlerin de 31.3 ünde periapikal patoloji olduğu belirtilmiştir. İyi kalitede yapılmış kök kanal tedavilerinden çok, kötü kalitede yapılmış kök kanal tedavili dişlerde periapikal patoloji olduğu sonucuna varılmıştır. Bu veriler de, uygulanan tedavilerin sonuçlarını etkileyen faktörleri araştıran, yeni çalışmalara yön gösterecek araştırmaları desteklemektedir. Ödesjö ve ark. 19, radyografide dens görünen ve görünmeyen kök kanal tedavilerinin periapikal lezyonla ilgisi bakımından istatiksel bir fark bulamamıştır. Buna rağmen Bergström ve ark kanal dolgusunun homojenitesinden çok, obturasyon düzeyinin periapikal lezyonla ilgili olduğunu belirttiler. Son olarak Petersson ve ark. 18 tam doldurulmamış kanallı dişlerde, tıkanmanın tam olduğu kanallara göre daha sık periapikal lezyon geliştiğini bulmuşlardır. Endodontik başarıda uzun dönemde önemli olan faktörlerden biri koronal sızıntının önlenmesidir, koronal restorasyonun teknik kalitesi, kanal dolgusunun teknik kalitesinden daha önemli olabilir 1,2. Buna ilaveten kök kanal sisteminin titizlikle yapılmış temizleme ve şekillendirmesinin, başarılı tedavi için temel koşul olduğu söylenebilir. Buna rağmen temizleme ve şekillendirme radyografla değerlendirilemez 3. De Moor ve ark. 28 yaptıkları çalışmada apikal periodontitis prevalansı bakımından, endodontik tedavi görmüş kuronlu ve koronal dolgusu olmayan dişler arasında fark olduğunu belirtmişlerdir. Bizim çalışmamızda da koronal restorasyonların 51.9 u klinik olarak kabul edilebilir restorasyonlardı. Kabul edilebilir restorasyonlu dişlerin 2.3 ünde apikal periodontitis vardı. Koronal restorasyon ile periapikal patoloji arasında istatistiksel olarak önemli bir ilişki bulunamadı (LR= 11,232, p=,189). İdeal olarak değerlendirilen koronal restorasyon değeri 1 olanların 6.7 sinin patolojisi 1 olarak, yani normal periapikal olarak bulunmuştur. Çalışmamızın sonuçlarını genel olarak değerlendirdiğimizde, kök kanal tedavisinin uygulanma yüzdesinin çok yüksek olmadığını ve periapikal patolojilerin, uygulanmış olan kök kanal tedavisinin kalitesi ile ilişkili olduğunu söyleyebiliriz. BİLGİLENDİRME Bu yayın, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü tarafından Şubat 25 de kabul edilen Kök Kanal Tedavisi Uygulanmış ve Uygulanmamış Bireylerde Kök Ucu Lezyonlarının Prevalansının Periapikal İndeks (PAI) Skorlama Sistemi ile Belirlenmesi: Bir Hasta Profili ve Başarı Değerlendirme Çalışması başlıklı tezimden üretilmiştir. KAYNAKLAR 1. Boucher Y, Matossian L, Rilliard F, Machtou P. Radiographic evaluation of the prevalence and technical quality of root canal treatment in a French subpopulation. Int Endod J 22; 35: Soıkkonen KT. Endodontically treated teeth and periapical findings in the elderly. Int Endod J 1995; 28: Ray HA, Trope M. Periapical status of endodontically treated teeth in relation to the technical quality of the root filling and the coronal restoration. Int Endod J 1995; 28: Hommez GMG, Coppens CRM, De Moor RJG. Periapical health related to the quality of coronal restorations and root fillings. Int Endod J 22; 35: Sjögren U, Figdor D, Persson S, Sundqvist G. Influence of infection at the time of root filling on the outcome of endodontic treatment of teeth with apical periodontitis. Int Endod J 1997; 3: Sjögren U, Hägglund B, Sundqvist G, Wing K. Factors affecting the long-term results of endodontic treatment. J Endod 199; 16(1): Tronstad L, Asbjørnsen K, Døving L, Pedersen I, Ericsen HM. Influence of coronal restorations on the periapical health of endodontically treated teeth. Endod Dent Traumatol 2; 16: Eckerbom M, Magnusson T. Evaluation of technical quality of endodontic treatment reliability of intraoral radiographs. Endod Dent Traumatol 1997; 13: Siquerira JF, Jr. A Etiology of root canal treatment failure: Why well- treated teeth can fail. Int Endod J 21; 3: Matsumoto T, Nagai T, Ida K, Ito Masato, Kawai Y, Horiba N, Sato R, Nakamura H. Factors affecting successful prognosis of root canal treatment. J Endod 1987; 13(5): Smith CS, Setchell J, Harty FJ. Factors influencing the success of conventional root canal therapy a five year retrospective study. Int Endod J 1993; 26: Jaouı L, Machtou P, Ouhayoun JP. Long- term evaluation of endodontic and periodontal treatment. Int Endod J 1995; 28: 29-5

9 1 13. Cheung GSP, Chan TK. Long-term survival of primary root canal treatment carried out in a dental teaching hospital. Int Endod J 23; 36: Nobuhara WK, del Rio CE. Incidence of periradicular pathoses in endodontic treatment failures. J Endod 1993; 19(6): Molven O, Halse A, Fristad I, MacDonald-Jankowski D. Periapical changes following root-canal treatment observed 2-27 years postoperatively. Int Endod J 22; 35: Eriksen HM, Bjertness E. Prevalence of apical periodontitis and results of endodontic treatment in middle-aged adults in Norway. Endod Dent Traumatol 1991; 7: Eriksen HM, Bjertness E, Ørstavik D. Prevalence and quality of endodontic treatment in an urban adult population in Norway. Endod Dent Traumatol 1988; : Petersson K, Håkansson R, Håkansson J, Olsson B, Wennberg A. Follow-up study of endodontic status in an adult Swedish population. Endod Dent Traumatol 1991; 7: Ödesjö B, Helldén L, Salonen L, Langeland K. Prevalence of previous endodontic treatment, tecnical standard and occurence of periapical lesion in a randomly selected adult, general population. Endod Dent Traumatol 199; 6: Eriksen HM, Bjertness E, Ørstavik D. Prevalence and quality of endodontic treatment in an urban adult population in Norway. Endod Dent Traumatol 1988; : Eckerbom M, Andersson J-E, Magnusson T. Frequency and technical standard of endodontic treatment in a Swedish population. Endod Dent Traumatol 1987; 3: Eckerbom M, Andersson J-E, Magnusson T. A longitudinal study of changes in frequency and technical standard of endodontic treatment in a Swedish population. Endod Dent Traumatol 1989; 5: Lupi-Pegurier L, Bertand M-F, Muller-Bolla M, Rocca JP, Bolla M. Periapical status, prevalence and quality of endodontic treatment in an adult French population. Int Endod J 22; 35: Weiger R, Hitzler S, Hermle G, Löst C. Periapical status, quality of root canal fillings and estimated endodontic treatment needs in an urban German population. Endod Dent Traumatol 1997; 13: Allard U, Palmqvist S. A radiographic survey of periapical conditions in elderly people in a Swedish county population. Endod Dent Traumatol 1986; 2: Petersson K. Endodontic status of mandibular premolars and molars in an adult Swedish population. A longitudinal study Endod Dent Traumatol 1993; 9: Dugas NN, Lawrence HP, Teplitsky PE, Pharoah MJ, Friedman S. Periapical health and treatment quality assessment of root-filled teeth in two Canadian population. Int Endod J 23; 36: De Moor RJG, Hommez GMG, De Boever JG, Delmé KIM, Martens GEI. Periapical health related to the quality of root canal treatment in a Belgian Population. Int Endod J 2; 33: Buckley M, Spångberg LSW. The prevalence and technical quality of endodontic treatment in an American subpopulation. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1995; 79: Imfeld TN. Prevalence and quality of endodontic treatment in an elderly urban population of Switzerland. J Endod 1991; 17(12): Sidaravicius B, Aleksejuniene J, Eriksen HM. Endodontic treatment and prevalence of apical periodontitis in an adult population of Vilnius, Lithuania. Endod Dent Traumatol 1999; 15: De Cleen MJH, Schuurs AHB, Wesselink PR, Wu M-K. Periapical status and prevalence of endodontic treatment in an adult Dutch population. Int Endod J 1993; 26: Ödesjö B, Helldén L, Salonen L, Langeland K. Prevalence of previous endodontic treatment, tecnical standard and occurence of periapical lesion in a randomly selected adult, general population. Endod Dent Traumatol 199; 6: Marques MD, Moreıra B, Eriksen HM. Prevalence of apical periodontitis and results of endodontic treatment in an adult, Portuguese population. Int Endod J 1998; 31: Ørstavik D, Kerekes K, Eriksen HM. The Periapical index: A scoring system for radiographic assessment of apical periodontitis. Endod Dent Traumatol 1986; 2: Ørstavik D. Reliability of the periapical index scoring system. Scand J Dent Res 1988 Apr; 96(2): Kaffe I, Gratt BM. Variations in the radiographic interpretation of the periapical region. J Endod 1988; 1: Huumonen S, Ørstavik D. Radiological aspect of apical periodontitis. Endod Topics 22; 1: Saunders WP, Saunders EM, Sadiq J, Cruickshank E. Technical standard of root canal treatment in an adult Scottich sub-population. Br Dent J 1997; 182: Bergström J, Eliasson S, Ahlberg KF. Periapical status in subjects with regular dental care habits. Community Dent Oral Epidemiol 1987; 15: Torabinejad M, Ung B,Kettering JD. In-vitro bacterial penetration of coronally unsealed endodontically treated teeth. J Endod 199; 16: Saunders WP, Saunders EM. Coronal leakage as a cause of failure in root-canal therapy: a review. Endod Dent Traumatol 199; 1: 15-8 Geliş Tarihi : Received Date: 26 April 27 Kabul Tarihi : Accepted Date: 9 November 27 İLETİŞİM ADRESİ Dr. Zeliha YILMAZ Hacettepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Endodonti Anabilim Dalı 61, Sıhhiye-Ankara/Türkiye Tel: Fax: dtzeliha@gmail.com