stanbul da Yaflayan Bir Grup Gebe Kad n n Beslenme Durumunun De erlendirilmesi

Transkript

1 Araflt rma Research Article Türk Aile Hek Derg 2007; 11(1): stanbul da Yaflayan Bir Grup Gebe Kad n n Beslenme Durumunun De erlendirilmesi THE EVALUATION OF NUTRITIONAL STATUS OF A GROUP OF PREGNANT WOMEN LIVING IN ISTANBUL Muazzez Garipa ao lu 1, Nurten Budak 2, Funda Elmac o lu 3, Ayflen Bulut 4 Özet Amaç: Amac m z stanbul T p Fakültesi Kad n ve Çocuk Sa l E itim ve Araflt rma Merkezi nin düzenledi i Sa l kl Bafllang çlar Gebe E itim Program na kat lan ve stanbul da yaflayan gebe kad nlar n beslenme durumunu saptamakd. Gereç ve Yöntem: 266 kad na bir anket ve Besin Tüketim Formu uyguland, günlük beslenme kapsam nda ald klar enerji ve besin ö elerinin miktar hesaplanarak, Türkiye ye Özgü Beslenme Rehberi nde gebe kad nlar için önerilen düzeylerle karfl laflt r ld. Bulgular: Gebe kad nlar n günlük enerji al mlar önerilenin alt nda olup ve makro besin ö elerinin oranlar dengesizdi. Kad nlar n A, C vitaminleri, riboflavin ve fosfor al mlar önerilenin üstünde, D vitamini, folik asit, demir, çinko, kalsiyum ve magnezyum al mlar ise önerilenin alt nda idi. Sonuç: Çal flma grubunda yer alan gebe kad nlar yetersiz ve dengesiz beslenmektedir. Ülkemizde kad nlara gebelik öncesi folik asit, gebelikte özellikle D vitamini, demir, çinko deste i sa lanmal ve her sa l k organizasyonunda beslenmenin öneminin vurguland programlar düzenlenmelidir. Anahtar sözcükler: Enerji, makro besin ö esi al m, mikro besin ö esi al m, gebe kad nlar. Summary Objective: To determine the nutritional status of pregnant women living in Istanbul who had joined the Healthy Beginning Training Program for Pregnant Women organized by Istanbul University Medical School. Methods: 66 pregnant women filled in a questionnaire and their food consumption was recorded by a form. Daily energy and nutrients intakes of women were calculated and evaluated according to Turkey Dietary Guidelines for pregnant women. Results: The average energy intake of pregnant women was below the recommendation and energy provided from macro nutrients was unbalanced. While phosphorus, vitamin A, vitamin C and riboflavin intakes were higher than the recommended dietary allowances (RDAs), intakes of vitamin D, folic acid, iron, zinc, calcium and magnesium were lower than RDAs. Conclusion: The nutrition of pregnant women in the study group was not healthy. Preconceptional folic acid and especially vitamin D, iron and zinc supplementation have to be provided in pregnancy. Also health programs where the importance of nutrition is emphasized should be organized. Key words: Energy, macro nutrients intake, micro nutrients intake, pregnant woman. Gebelik döneminde günlük enerji ve besin ö eleri gereksiniminin artmakta, oysa, birçok kad n, bu dönemde yetersiz besin almakta ve sa l kl beslenememektedir. Kad n n gebelikte yetersiz ve dengesiz beslenmesi, oluflan fizyolojik de ifliklikleri, dolay s yla da kendisinin ve bebe inin sa l n olumsuz yönde etkileyebilir. 1-3 Baflta Godfrey ve Barker 4-7 olmak üzere bir çok araflt rmac - n n ileri sürdü ü gibi küçük veya yeterince geliflmeden do- an bebekler yetiflkin yaflamlar nda da çeflitli sa l k sorunlar ile karfl laflmaktad rlar Ayr ca enerji aç s ndan yetersiz bir diyet gebeli i olumsuz etkilemekte; bunun yan s ra, gerekli vitamin ve minerallerin yetersiz al nmas toplumla- 1) stanbul Üniversitesi stanbul T p Fakültesi, Çocuk Sa l Enstitüsü, Doç. Dr. 2) Erciyes Universitesi Rektörlü ü, Kayseri, Dyt. Dr. 3) On Dokuz May s Universitesi T p Fakültesi, Halk Sa l Anabilim Dal, Doç. Dr. 4) stanbul Üniversitesi stanbul T p Fakültesi, Aile Sa l Bölümü Baflkan, Prof. Dr Yay n haklar Türkiye Aile Hekimli i Uzmanl k Derne i (TAHUD)'a aittir. Her hakk sakl d r. Deomed Medikal Medya taraf ndan yay mlanmaktad r. Copyright 2007 Turkish Society of Family Practice. All rights reserved. Published by Deomed Medical Publishing, a division of Deomed Medical Media, Istanbul.

2 ra göre de iflen önemli üreme sa l sorunlar na neden olmaktad r. Üreme sa l n iyilefltirmeye yönelik strateji olufltururken kad nlar n beslenme durumunu saptayan araflt rmalardan yararlan lmas gerekir. Ancak, son y llarda ülkemizde gebelikte kad n n beslenmesi konusunda yap lm fl araflt rmalar s n rl say dad r. Bu çal flma, stanbul da yaflayan bir grup gebe kad n n günlük enerji ve besin ö eleri al mlar n de erlendirerek beslenme durumunu saptamak amac yla yap lm flt r. Gereç ve Yöntem Çal flma, stanbul Üniversitesi T p Fakültesi, Kad n ve Çocuk Sa l E itim ve Araflt rma Merkezi nde yap lm flt r. Merkezde düzenlenen Sa l kl Bafllang çlar Gebe E itim Program na kat lan ve stanbul da yaflayan kad nlara, araflt rman n amac ve yöntemi anlat lm fl ve toplam 266 gebe kad n çal flmaya kat lmay kabul etmifltir. Gebe kad nlar n vücut a rl ve boy ölçümleri sadece iç çamafl rlar ile ayakkab s z olarak boy ölçerli yer baskülünde yap lm fl, beden kitle endeksi [BK =a rl k (kg)/boy (m 2 )] ile de erlendirilmifltir. 11 Kad nlar n yafl, e itim düzeyi, meslekleri ile gebelik ve sa l k öyküleri, gebelikte besin deste i al m ve sigara içme, alkollü içecek tüketme al flkanl klar n içeren verileri araflt rmac lar taraf ndan haz rlanan bir anket formu ile yüz yüze görüflülerek toplanm flt r. Gebe kad nlar n beslenme durumunu saptamak amac yla standart Besin Tüketimi Formu kullan lm flt r. 12 Kad nlara formu doldurmalar için bilgi verilerek bir gün boyunca tükettikleri tüm besin ve içecekleri kay t etmeleri istenmifltir. Veriler, Statistical Package for Social Science (SPSS) Program kullan larak de erlendirilmifl ve sonuçlar ortalama±standart sapma olarak verilmifltir. Kad nlar n günlük enerji ve besin ö eleri al mlar ise, bilgisayar ortam nda ülkemize uyarlanm fl besin analizi (BEB S) program ile hesaplanm fl 13 ve Türkiye ye Özgü Beslenme Rehberi nde yer alan gebe kad nlar için önerilen düzeylerle karfl laflt r larak de erlendirilmifltir. 14 Bulgular Çal flmam za kat lan gebe kad nlar n hepsi çal flmakta olup, lisans ya da lisans üstü düzeyde e itim alm fllard r. Kad nlar n tümü gebelikleri süresince hiç alkollü içecek tüketmediklerini, sigara içmediklerini ayr ca besin deste i almad klar n belirtmifllerdir. Özellikler Tablo 1 Gebe kad nlar n özellikleri* Yafl (y l) 28±4.7 Gestasyon yafl (hafta) 21.3±7.1 A rl k (kg) 59.6±8.2 Boy (m) 1.60±5.3 Beden Kitle ndeksi (kg/m2) 23.3 A rl k art fl (kg) 7.5±3.6 *Veriler ortalama±standart sapma olarak verilmifltir. Gebe kad nlar n yafl ortalama 28±4.7 y l, gestasyon yafl 21.3±7.1 haftad r. Kad nlar n ortalama vücut a rl 59.6±8.2 kg, boyu 1.60±5.3 m ve BK =23.3 kg/m 2 ile normal düzeydedir. Gebeli in 21. haftas na kadar ortalama a rl k art fl 7.5±3.6 kg d r (Tablo 1). Kad nlar n beslenme ile ald klar ortalama günlük enerji ve besin ö eleri ile önerilen miktarlar karfl lama oranlar Tablo 2 de verilmifltir. Kad nlar günde ortalama 1860 kalori (kal) enerji almakta olup, bu miktar önerilenin %22.5 alt ndad r. Yine enerjinin karbonhidrattan (CHO), gelen oran %45 ile önerilenin alt nda iken, ya ve proteinden karfl - lanan oran önerilenin üstündedir (s ras yla %37.0 ve %18.0). Di er taraftan, kolesterol al mlar %110.6 ile yüksek, buna karfl n posa al mlar %82.1 ile daha düflüktür. Günlük mikro besin ö elerinden; A ve C vitaminleri ile riboflavin al mlar n n s ras yla %224.5, %167.7 ve %128.6 ile önerilenin üstünde, D vitamini, folik asit, tiamin (B1 vitamini), E vitamini ve B6 vitamini al mlar ise s ras yla %19.0, %23.5, %71.4, %73.3 ve %73.7 oranlar ile önerilenin alt ndad r. Di er taraftan, fosfor (P) haricindeki mineral al mlar yetersiz olup, günlük demir (Fe) gereksinmelerini % 44.4, çinko (Zn) %73.3, kalsiyum (Ca) %79.2 ve magnezyumu (Mg) %79.4 oranlar nda karfl lamaktad rlar. Tart flma Kad n n, gebelikteki a rl k art fl bebe in do um a rl - n ve sa l n etkiler; gebelik öncesinde ve gebelikte yetersiz ve dengesiz beslenme bebe in düflük do um a rl kl do mas n n önemli nedenlerinden biridir Johnson ve ark. 21 gebelikte kad n n a rl k art fl n n ve BK gibi antropometrik ölçümlerinin izlenmesinin diyeti ile tükettiklerinin saptanmas ndan daha iyi bir gösterge oldu unu ileri sürmekle beraber, kad n n besin tüketiminin saptanarak ald enerji ve besin ö elerinin miktarlar n n belirlenmesi riskleri daha iyi ortaya koymaktad r. Bu aç dan, sa l k çal flanlar gebelik süresince kad n n a rl k durumunu mutlaka izle- 28 Garipa ao lu M ve ark. stanbul da Yaflayan Bir Grup Gebe Kad n n Beslenme Durumunun De erlendirilmesi

3 Tablo 2 Gebe kad nlar n ortalama enerji ve besin ö eleri al mlar ve önerilene göre de erlendirilmesi Enerji ve Günlük Al nan Önerilen Günlük Al nan Miktar n Önerilen Besin Ö eleri Miktar (Ortalama) Miktar* ile Karfl laflt rmas (%) Enerji (kalori) ** 77.5 Protein (%) Karbonhidrat (%) Ya (%) Kolesterol (mg) Kalsiyum (mg) Magnezyum (mg) Fosfor (mg) Demir (mg) Çinko (mg) A vitamini (mcg) D vitamini (mcg) E vitamini (mg) Tiamin (mg) Riboflavin (mg) B6 vitamini (mg) Folik asit (mcg) C vitamini (mg) Posa (g) Alkol (g) *19 yafl üstü için önerilen miktarlar. **19 yafl üstü için önerilen miktar 2100 kalori olup gebeli in 2. trimesteri için günde 300 kalori ilave yap lm flt r. meli ve önerilen a rl kta olmas n sa layacak enerji al m - na yönelik tavsiyelerde bulunmal d r. Farkl ülkelerde yap lan çal flmalar gebe kad nlar n günlük enerji al m n n önerilenin alt nda oldu unu göstermektedir Bu çal flman n önemli bulgular nda birisi de; kad nlar n günlük enerjilerini yetersiz (önerilenin 3/4 ü civar nda) almalar d r. Kad nlar gebeliklerinin 21. haftas na kadar ald klar enerji ile vücut a rl klar n uygun düzeyde tutmufl olmalar na karfl n, bu dönemden itibaren günlük enerjilerini art rmalar gerekmektedir. Di er taraftan, kad nlar n gebelikte günlük enerjilerinin %55-60 n n CHO dan, %25-30 unun ya dan ve %10-15 inin proteinden gelmesi önerilmekte iken, 14 çal flmam za kat lan kad nlar n ald klar enerjinin CHO dan sa lanan oran önerilenin alt nda, ya ve proteinden sa lanan oranlar ise önerilenin üstündedir. Finlandiya ve Polonya d fl nda yap lan araflt rmalar da gebe kad nlar n diyetle enerji al mlar n n dengesiz oldu u saptanm flt r Bu durum, çal flmam za kat lan gebe kad nlar n düflük CHO ancak yüksek ya içeren hayvansal kaynakl proteinli besinleri fazla tüketmelerinden kaynakland n düflündürmektedir. Nitekim, kad nlar n günlük kolesterol al m n n önerilenin üstünde fakat posa al m n n önerilenin alt nda olmas, mikro besin ö elerinin birço unu yetersiz almalar da bu sonuçla uyumludur. Çal flma grubundaki kad nlar n artan enerji gereksinimi ekmek, bulgur, eriflte gibi karbonhidrat kayna besinlerin tüketiminin art r lmas ile karfl lanabilir. Kad nlar, bu flekilde, önerilenin alt nda ald klar E vitamini ile tiamin ihtiyac n da karfl layabileceklerdir. Anne aday n n iyi beslenmesi kendi sa l ve üreme performans n n yan s ra bebe inin canl do mas, sa l kl olarak geliflmesi aç s ndan önemlidir; 18 çal flmam za kat lan gebelerin yeterli ve dengeli beslenmedikleri belirlenmifltir. Gebelikte kad n n diyetle vitamin ve mineral al m n n yeterli olmamas kendisinin ve fetüsün sa l aç s ndan risk oluflturabilmektedir. Yap lan çal flmalarla gebelikte vitamin ve mineral yetersizliklerinin infertilite, gebeli e ba l hipertansif rahats zl klar, konjenital anomali, düflük do um a rl kl do um ve intrauterin geliflme gerili i gibi çeflitli üreme bozukluklar n n oluflmas nda önemli rol oynad belirlenmifltir. 3,32,33 Örne in yetersiz folik asit al m n n fetüste nöral tüp defektine neden oldu u, 34,35 B12 vitamini yetersizli inin ise intrauterin ölüm nedenlerinden biri olabilece ine iflaret edilmifl, D vitamini yetersizli i görülen bölgelerde neonatal tetani, fötal raflitizm ve anormal difl geliflimi görüldü ü rapor edilmifltir. 33 Çal flmam za kat lan kad nlar n di er ülkelerde de belirlendi i gibi günlük beslenmeleri kapsam nda folik asit, D, E ve B6 vitaminleri ile tiamini önerilen düzeylerde almad klar saptanm flt r. 21,25,26,29,30,36-41 Geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerdeki çal flmalar ile K z ltan ve ark. Ankara da yapt klar çal flman n bulgular - na benzer olarak, grubumuzdaki gebe kad nlar n diyetindeki Fe, Ca, Mg ve Zn nun yetersiz oldu u belirlenmifl- Türkiye Aile Hekimli i Dergisi Turkish Journal of Family Practice Cilt 11 Say

4 tir. 17,20,22,23,26,29,30,36,38-46 Çok say da mikro besin ö elerinin yetersizli i diyetin uygun çeflitlili i içermemesinden kaynaklanmaktad r. Araflt rma grubumuzdaki kad nlar n besin ö elerini yeterince almamalar, beslenme konusundaki bilgi eksikli ine ba l yetersiz besin almalar na, Ca u yetersiz almalar ise özellikle diyetlerinin süt ve süt ürünlerinden fakir olufluna ba lanabilir. Yine bu içerikteki bir diyetle gebelikte artm fl olan Fe ve Zn gereksinmesinin karfl lanmas da zor görünmektedir. Ancak diyetlerinin C vitamininden zengin olmas besinlerle ald klar Fe in vücutta biyolojik yararl l - n art racakt r. 47 Sonuç Türkiye de gebe kad nlara yönelik sa l k hizmeti kapsam nda beslenme e itiminin yer almas elzemdir. Gebe kad nlar, bulgur, mercimek, kepekli ekmek çeflitleri gibi besinleri tüketerek günlük enerji, tiamin ve posa al mlar n yükseltebilirler. Yine önerilen Ca gereksinimini karfl lamak üzere günlük beslenmelerine bir de iflim süt grubu besin (süt, yo urt, ayran, peynir, sütlü tatl lar) (örne in 1 su barda paketlenmifl süt/1 kase yo urt/1-2 kibrit kutusu paketlenmifl peynir) eklemeleri yeterli olacak, ayr ca bu uygulama günlük Zn ve Mg gereksiniminin karfl lanmas na da katk da bulunacakt r. Gebelere mikro besin ö eleri deste i yap lmas için; ülkemizde besinlerin D vitamini ve Fe ile zenginlefltirilmesi, uzun vadede en geçerli maliyet-etkin yol olarak gözükmektedir. Prekonsepsiyonel folik asit al m ise acilen yayg nlaflt r lmas gereken bir uygulamad r. Kaynaklar 1. Mora JO, Netsel PS. Improving prenatal nutrition in developing countries: strategies, prospects, and challenges. Am J Clin Nutr 2000; 71: Keen CL, Clegg MS, Hanna LA ve ark. The pausibility of micronutrient deficiencies being a significant contributing factor to the occurrence of pregnancy complications. J Nutr 2003; 133: Priyali P, Umesh K. Role of trace elements zinc, copper and magnesium during pregnancy and its outcome. Ind J Ped 2004; 71: Godfrey KM, Barker DJ. Fetal nutrition and adult disease. Am J Clin Nutr 2000;71: Godfrey KM, Barker DJ. Fetal programming and adult health. Pub Health Nutr 2001; 4(2B): Barker DJ. In utero programming of cardiovascular disease. Theriogenology 2000; 15: Barker DJ, Gluckman PD, Godfrey KM ve ark. Fetal nutrition and cardiovascular disease in adult life. Lancet 1993; 10: Scholl TO, Hediger ML. Anemia and iron-deficiency anemia: compilation of data on pregnancy outcome. Am J Clin Nutr 1994; 59: Yip R. Significance of an abnormally low or high hemoglobin concentration during pregnancy: special consideration of iron nutrition. Am J Clin Nutr 2000; 72: O Brien KO, Zavaleta N, Abrams SA ve ark. Maternal iron status influences iron transfer to the fetus during the third trimester of pregnancy. Am J Clin Nutr 2003; 77: Executive summary of the clinical guidelines on the identification, evaluation, and treatment of overweight and obesity in adults. Am J Clin Nutr 1998;98: Pekcan G. Toplum Beslenmesi. Diyet El Kitab nda.3.bask. Ankara, Hatipo lu Bas m ve Yay m San. Tic. Ltd. fiti, 2004; Ebispro für Windows, Stuttgart, Germany; Turkish version (BeBis4), stanbul, Program uses data from Bundeslebenmittelschlüssel (BLS) 11.3 and usda Sa l k Bakanl Temel Sa l k Hizmetleri Genel Müdürlü ü, H.Ü. Beslenme ve Diyetetik Bölümü. Türkiye ye Özgü Beslenme Rehberi. Ankara, Sa l k Bakanl Yay. 2004; Neufeld LM, Haas JD, Grajeda R ve ark. Changes in maternal weight from the first to second trimester of pregnancy are associated with fetal growth and infant lenght at birth. Am J Clin Nutr 2004; 79: ADA Reports. Position of the American Dietetic Association: Nutrition and lifestyle for a healthy pregnancy outcome. J Am Die Assoc 2002; 102: Hunt I.F, Murphy NJ, Martner-Hewes PM. Zinc, vitamin B-6, and other nutrients in pregnant women attending prenatal clinics in Mexico. Am J Clin Nutr 1987; 46: Rush D. Maternal Nutrition and Perinatal Survival. Nutr Rev 2001; 59: Kramer MS, Kakuma R. Energy and protein intake in pregnancy. Cochrane Database Syst Rev 2003; 4: CD Kesa H. The nutritional status of pregnant women in the Vaal Triangle, Gauteng, South Africa. Asia Pac J Clin Nutr 2004; 13 (Suppl): Johnson AA, Knight EM, Edwards CH ve ark. Dietary intakes, anthropometric measurements and pregnancy outcomes. J ke in pregnancy. A comparison between 49 Cambridgeshire women and current recommended Nutr 1994; 124: Anderson AS, Lean ME. Dietary inta intake. Hum Nutr Aplly Nutr 1986; 40: Landman JP, Hall JS. Dietary patterns and nutrition in pregnancy in Jamaica. J Trop Pediatr 1989; 35: Benny PS, Benny SC, Sin IL. Nutrition in pregnancy in the Wellington region. N Z Med J 1991; 104: Panvar B, Punia D. Nutrient intake of rural pregnant women of Haryana state, northern India: relationship between income and education. Int J Food Sci Nutr 1998; 49: Rogers I, Emmett P. Diet during pregnancy in a population of pregnant women in South West England. ALSPAC Study Team. Avon longitudinal study of pregnancy and childhood. Eur J Clin Nutr 1998; 52: Swensen AR, Harnack LJ, Ross JA. Nutritional assessment of pregnant women enrolled in the Special Supplemental Program for women, infants, and children (WIC). J Am Diet Assoc 2001; 101: Bellati U, Pompa O, Liberati M. Analytic evaluation of a "Mediterranean" diet in pregnancy. Minerva Ginecol 1994; 46: McKenzie-Parnell JM, Wilson PD ve ark. Nutrient intake of Dunedin women during pregnancy. N Z Med J 1993; 106: Erkkola M, Karppinen M, Jarvinen A ve ark. Folic acid, vitamin D, and iron intakes are low among pregnant Finnish women. Eur J Clin Nutr 1998; 52: Ostachowska-Gasior, A, Janik A. Dietary assessment of pregnant women with different anthropometric measures. Przegl Lek 2003; 60: Jameson J. Zinc status in pregnancy: the effect of zinc therapy on perinatal mortality, prematurity, and placental ablation. Ann N Y Acad Sci 1993; 15: Ladipo OA. Nutrition in pregnancy: mineral and vitamin supplements. Am J Clin Nutr 2000; 72: Garipa ao lu M ve ark. stanbul da Yaflayan Bir Grup Gebe Kad n n Beslenme Durumunun De erlendirilmesi

5 34. Scholl TO, Johnson WG. Folic acid: influence on the outcome of pregnancy. Am J Clin Nutr 2000; 71: Miller AL, Kelly GS. Methionine and homocysteine metabolism and the nutritional prevention of certain birth defects and complications of pregnancy. Alt Med Rev 1996; 1: Gorbit C, Bergei CS, Sivertsen M ve ark. Diet and lipid status in pregnant women. Tidsskr. Nor Laegeforen 1995; 115: Eaton PM, Wharton PA, Wharton BA. Nutrient intake of pregnant Asian women at Sorrento Maternity Hospital, Birmingham. Br J Nutr 1984; 52: Sacco LM, Caulfield LE, Zavaleta N ve ark. Dietary pattern and usual nutrient intakes of Peruvian women during pregnancy. Eur J Clin Nutr 2003; 57: Piammongkol S, Marks GC, Williams G ve ark. Food and nutrient consumption patterns in third trimester Thai-Muslim pregnant women in rural southern Thailand. Asia Pac J Clin Nutr 2004; 13: Pick ME, Edwards M, Moreau D ve ark. Assessment of diet quality in pregnant women using the Healthy Eating Index. J Am Diet Assoc 2005; 105: Ramos Hernandez RI, Romero Quechol G, Reyes Morales H ve ark. Dietary intake and nutritional status of pregnant women enrolled in the Mexican Institute of Social Security, living in a peri-urban area of Mexico City. Ginecol Obstet Mex 2005; 73: Hambidge KM, Krebs NF, Jacobs MA ve ark. Zinc nutritional status during pregnancy: a longitudinal study. Am J Clin Nutr 1983; 37: Schofield C, Stewart J, Wheeler E. The diets of pregnant and post-pregnant women in different social groups in London and Edinburgh: calcium, iron, retinol, ascorbic acid and folic acid. Br J Nutr 1989; 62: Antal M, Regoly-Merei A, Varsanyi H ve ark. Nutritional survey of pregnant women in Hungary. Int J Vitam Nutr Res 1997; 67: An H, Yin S, Xu Q. Effects of supplementing of calcium, iron and zinc on women's health during pregnancy. Zhonghua Yu Fang Yi Xue Za Zhi 2001; 35: K z ltan G, Karabudak E, Tuncay G ve ark. Dietary intake and nutritional status of Turkish pregnant women during Ramadan. Saudi Med J 2005; 26: Bothweel TH. Iron requirements in pregnancy and strategies to meet them. Am J Clin Nutr 2000; 72: Gelifl tarihi: Kabul tarihi: letiflim adresi: Dr. Dyt. Nurten Budak Erciyes Üniversitesi Atatürk Sa l k Yüksek Okulu Kayseri Tel: (0352) / nbudak@erciyes.edu.tr Türkiye Aile Hekimli i Dergisi Turkish Journal of Family Practice Cilt 11 Say