Türkiye de Gübre Tüketimindeki Değişimler O.Sedat Subaşı 1, A. Aydın, O. Uysal, M. Demirtaş. Changes in Fertilizer Consumption in Turkey

Transkript

1 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 214, Samsun Türkiye de Gübre Tüketimindeki Değişimler O.Sedat Subaşı 1, A. Aydın, O. Uysal, M. Demirtaş 1 Dr.,Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Alata Bahçe Kültürleri Araştırma İstasyonu 3374, Erdemli / MERSİN E-posta: sedatsubasi@hotmail.com ÖZET Bu çalışmada Türkiye de döneminde gübre tüketim miktarlarındaki değişimler yıllar itibariyle incelenerek, AB ve ABD gibi tarımda gelişmiş ülkeler ile düny a geneli gübre tüketimlerindeki değişimlerle karşılaştırmalar yapılmıştır. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı kayıtları esas alınarak yapılan çalışmada birim alana gübre tüketiminde; 352,26 ile Riz e ilk sırayı alırken, bunu 233,99 ile Adana izlemiştir. En az gübre tüketimi ise 6,98 ile Van ilinde gerçekleşmiştir. Bölgeler bazında ise en fazla gübre tüketimi sırasıyla 144,52 ile Akdeniz, 134,13 ile Marmara ve 94,26 ile Güneydoğu Anadolu bölgelerinde olduğu belirlenmiştir. Yıllara göre gübre tüketimindeki artış oranı değerlendirildiğine, en yüksek artışın % 67 ile Güneydoğu Anadolu bölgesinde olduğu belirlenmiştir. AB, ABD ve dünya ortalama gübre tüketimleri ile yapılan karşılaştırmalarda ise Türkiye de ve dünya genelinde gübre tüketiminde bazı yıllar artışlar yaşanmasına rağmen çok önemli dalgalanmalar görülmemiş, ancak incelenen dönemde Türkiye nin azot ve fosfor tüketiminde bu ülkelerle paralellik göstermesine rağmen potasyum tüketiminde çok gerilerde olduğu görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Gübre, gübre tüketimi, Türkiye. Changes in Fertilizer Consumption in Turkey ABS TRACT In this study, changes in the amount of fertilizer consumption in Turkey during the period over the years examined and compared developed countries in agriculture such as the US, the EU and the world in general with the changes at the world fertilizer consumption. The study based on the records of The Ministry of Food, Agriculture and Livestock records in fertilizer consumption per unit area, Rize province ranged at first rank with 352,26 fertilizer consumption per area and it is followed by Adana province with 233,99. Fertilizer consumption is at least 6.98 was realiz ed in Van province. Highest fertilizer consumptions at the regional level have been identified 144,52 in the Mediterranean, 134,13 in the Marmara and 94,26 in south-eastern Anatolia regions, respectively. The highest increase rate of fertilizer consumption according to years was determined with 67% in the Southeastern Anatolia region. With the comparison The EU, the U.S. and the world average fertilizer consumption, although there were increases in some years at fertilizer consumption of T urkey and throughout the World and were not observed very important unprecedented fluctuations. In the period under review, however, Turkey's consumption of nitrogen and phosphorus were in the same line these countries and, the potassium consumption was far back with these countries. Keywords: Fertilizer, fertilizer consumption, Turkey. 1. GİRİŞ Bitkisel üretim ve çiftçilerin gelirlerinin artırılabilmesinin verimliliğ in artmasına bağlı olduğu, verimliliğ in geliştirilmesinde ise en etkin yollardan birisinin doğru gübre kullanımı olduğu bilinen bir gerçektir. Gübrelerin verimlilik artışındaki payı koşullara göre değişse de genel olarak % 5 civarında olduğu ifade edilmektedir (Aydeniz, 1992). Gübreler, tarımsal üretim sonucu topraktan eksilen bitki besin maddelerini tekrar toprağa kazandıran ve toprağın verim gücünü artıran maddelerdir. Gübreler, tarımsal üretimi artırmanın yanı sıra gıda kalitesini de yükseltmenin en etkin araçlarındandır. Diğer tarımsal girdilerle karsılaştırıldığında gübreler, tek basına % 4 ın üzerinde verim artısı sağlayarak dünya gıda güvenliğine, yasam standardının yükseltilmesine ve açlıkla mücadeleye çok önemli katkılarda bulunmaktadır. Hızla artan dünya nüfusu ve değişen beslenme alışkanlıklarının yarattığı gıda maddeleri gereksinimindeki artış ve kişi basına düşen ekilebilir alanların azalması, birim alandan daha fazla bitkisel üretimi gerektirdiğinden, gübrelerin bugün olduğu gibi gelecekte de sürdürülebilir tarımın en önemli girdilerinden biri olması kaçınılmazdır (Eraslan ve ark., 29). Kimyevi gübrelerin içeriği bitkilerin temel besin kaynağı olan 3 bitki besin elementinden oluşur. Bunlar ise azot (N), fosfor (P) ve potasyum (K) olarak nitelendirilebilir. Gübre besin maddelerini üretmek için ülkemizde yeter düzeyde hammadde kaynağı (azot için doğalgaz, fosfor için fosfat kayası, potasyum için potasyum tuzu) bulunmamaktadır. Bu yüzden sektör daha çok dışa bağımlı, ithalat ekseninde bulunan bir sektördür. Üretim için kullanılan hammaddelerin nerdeyse tamamı yurt dışından tedarik edilmektedir Gübre sektörü pek çok kısıta sahip olduğu için tüketim geçen yıllar içinde bir türlü istenen seviyeye gelmemektedir. Bunların başında gelen temel etkenleri şöyle sıralayabiliriz: Yoğun sermaye ihtiyacına rağmen düşük kârlılık sunması dolayısı ile pazara girişler az olmaktadır. Sektör tamamen dışa bağımlıdır. Tarımsal yapısal sorunlar (arazilerin ölçek ekonomisini kullanamayacak derecede parçalı olması, tüketicinin gerekli entelektüel altyapıdan yoksun olması, üretimin yeterince planlanamaması, tarımsal 81

2 Doğal Kaynaklar, Çevre, Enerji Ekonomisi ve Politikaları desteklerin yeterli derecelere ulaşamaması, tarımsal mekanizasyonun yetersiz kalmış olması vb.) (Anonim, 212a). Bu çalışma ile Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (Anonim, 212b) v e FAO verileri kullanılarak Türkiye de gübre kullanımındaki değişimleri ortaya koymak ve dünya ölçeğinde bir değerlendirmesinin yapılması amaçlanmıştır. 2. GÜBRE TÜKETİ Mİ Gübre tüketimimizi birim alana düşen ortalama miktarlar olarak değerlendirdiğimizde, 196 ve 197 li yıllarda gübre tüketimimizin hızlı arttığını, 198 li yıllarda bu artışın hızının yavaşladığını hatta 199 lı yıllard a artışın durduğu söylenebilir. Ülkemiz gübre tüketiminin planlı kalkınma dönemi içerisindeki değişimini incelediğimizde tü ketim artışının başlangıçta çok hızlı olduğunu ancak, bu hızın giderek azaldığını hatta VII. Beş yıllık kalkınma döneminde durduğunu görmekteyiz. Beşer yıllık kalkınma plan dönemlerinde bir önceki plan dönemine göre toplam etkili besin maddesi tüketimlerindeki artış sırasıyla % 197, % 85, % 54, % 17, % 13 ve %,5 olarak gerçekleşmiştir. Gübre kullanımındaki artış hızının son yıllarda önce azalması, sonra da VI. Plan döneminde ( ) hemen hemen durma noktasına gelmesi bu alanda üzerinde tartışılması gereken önemli noktalardan birisidir (Kaplan ve ark., 2). Beş yıllık kalkınma plan dönemlerinin başlangıcından itibaren ülkemizde gübre tüketimi sürekli bir artış eğilimi göstermesine rağmen birim alana gübre tüketimi günümüzde de dünya ortalamasının altındadır. Özellikle tahıllarda birim alandan alınan verim ve tarımsal üretim miktarı düşüktür. Yetersiz gübre tüketiminin sebepleri arasında, üreticilerde gübre kullanım bilincinin yeterince oluşmaması, işletme ölçeğinin küçüklüğü ve tarımsal ürünlerin pazarlanmasında karşılaşılan sorunlar ile fiyatlardaki istikrarsızlık sayılabilir. Bitkisel üretim alanlarımızda gübre tüketiminin artışına neden olacak fazlaca değişim olmaktadır. Bu değişimlerin başında sulu tarım alanlarının artışı, yüksek verimli hibrit t ohumların kullanımının giderek yaygınlaşması, endüstri bitkilerinin ekim alanlarında görülen artış eğilimi gibi durumlar sayılabilir. Ancak bunlara rağmen son yıllarda gübre tüketimindeki azalış düşündürücüdür. Bu durgunluğa ekonomik kriz ve çiftçinin alım gücünün düşmesi en önemli neden olarak gösterilse de tek neden olarak bunları göstermek yanlış olur (Eraslan ve ark., 29). Türkiye de gübre desteğine 1963 yılında birim alanda gübre tüketiminin istenilen düzeyde gerçekleşmemesi sebebiyle başlanılmıştır yılından 198 yılına kadar gübre fiyatı sabit tutulup fiyat artışı kamu tarafından sübvanse edilerek destekleme gerçekleştirilmiştir. 198 yılından sonra gübre desteklemesi yöntem ve destekleme miktarı açısından değişikliklere uğramış olup, 21yılına kadar gübre desteğine devam edilmiştir. 21/296 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile gübre desteklemesine son verilmiştir. Yaklaşık, 4 yıl boyunca tarımda gübreye destek verilmemiştir tarihli Çiftçilere Kimyevi Gübre Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair Karar ın resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmesi ile tekrar gübre desteğine başlanmıştır. Bu kararla gübreye verilen destek geçmiş yıllarda olduğu gibi fiyat sübvansiyonu şeklinde değil, ürün çeşidine göre belirlenen katsayılarla çarpılarak dekara verilmektedir (Özçelik ve Özer, 26). Türkiye de gübre kullanım miktarı yaklaşık 2 milyon ton bitki besin maddesidir. Bu miktar son yıllarda az çok sabitlenmiş olup, ülke ekonomisi ve tarımda ortaya çıkan değişimlere göre dalgalanmalar göstermektedir. Kullanımın % 7 ine yakınını azot içerikli gübreler oluşturmaktadır. Potasyum ise geçmişte olduğu gibi sadece sanayi bitkileri, meyve ve sebze tarımında kullanılmaktadır. Türkiye de gübre kullanımının diğer ülkelere göre düşük olmasının asıl nedeni kimyasal gübrelerin hammaddesi olan amonyak ve fosfatların tamamının ithal edilmesi ve bunun neticesinde fiyatların dolardaki ve dış piyasadaki değişmelerden doğrudan etkilenmesinden kaynaklanıyor olmasıdır (Miran, 25). Gübre talebini olumlu yönde etkileyecek her türlü teknik tedbirler ile fiyat istikrarını sağlayacak ekonomik önlemlerin zamanında gerçekleştirilememesi, bilimsel verilere dayalı gübre kullanımını sağlayacak eğitim ve yayım hizmetlerine ilgili kuruluşların katılımını sağlayacak yasal düzenlemelerin yetersizliği, tekniğine uygun gübre kullanımının sağlıklı bir zemine oturtulamaması gibi etmenler gübre tüketimini olumsuz etkilemektedir (Anonim, 28) yıllarını kapsayan dönemde Türkiye de birim alana gübre tüketimi ortalama 75 1 arasında değişiklik göstermiştir. Söz konusu dönemde çok büyük dalgalanmalar görülmemekle beraber en yüksek tüketim miktarı 13,16 kg ile 29 yılında, en düşük tüketim miktarı ise 69,91 ile 1994 yılında görülmüştür (Şekil 2.1). 82

3 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 214, Samsun Türkiye'de Birim Alanda Gübre Tüketimi, ,3 99,5 11,29 96,95 9,54 82,1 88,54 93,68 94,49 95,17 99,65 13,16 95, ,29 75,7 77,95 77,93 81,11 76,63 79, , Şekil 2.1. Türkiye de Birim Alanda Gübre Tüketimi Çizelge 2.1. İller Bazında Gübre Tüketim Miktarları İl Plaka İl Adı Gübre Tüketimi İl Plaka İl Adı Gübre Tüketimi Kodu 1 Adana () 233,99 Kodu 42 Konya () 75,28 2 Adıyaman 71,39 43 Kütahya 51,9 3 Afyon 68,48 44 Malatya 42,88 4 Ağrı 12,4 45 Manisa 98,37 5 Amasya 6,85 46 K.M araş 121,66 6 Ankara 6,66 47 Mardin 122,25 7 Antalya 132,79 48 M uğla 68,37 8 Artvin 69,12 49 Muş 24,7 9 Aydın 87,5 5 Nevşehir 77,36 1 Balıkesir 98,7 51 Niğde 94,93 11 Bilecik 66,52 52 Ordu 56,42 12 Bingöl 15,3 53 Rize 352,26 13 Bitlis 46,34 54 Sakarya 161,73 14 Bolu 57,75 55 Samsun 81,39 15 Burdur 85,21 56 Siirt 36,98 16 Bursa 125,81 57 Sinop 36,2 17 Çanakkale 9,24 58 Sivas 27,16 18 Çankırı 54,25 59 Tekirdağ 171,93 19 Çorum 53,7 6 Tokat 67,81 2 Denizli 79,8 61 Trabzon 68,78 21 Diyarbakır 93,65 62 Tunceli 16,35 22 Edirne 152,76 63 Şanlıurfa 12,96 23 Elazığ 48,84 64 Uşak 71,54 24 Erzincan 42,1 65 Van 6,98 25 Erzurum 24,64 66 Yoz gat 47,61 26 Eskişehir 75,63 67 Zonguldak 43,62 27 Gaziantep 71,69 68 Aksaray 63,38 28 Giresun 64,61 69 Bayburt 22,7 29 Gümüşhane 13,35 7 Karaman 7,53 3 Hakkâri 14,14 71 Kırıkkale 42,14 31 Hatay 156,96 72 Batman 133,66 32 Isparta 51,87 73 Şırnak 64,56 33 İçel 112,62 74 Bartın 37,93 34 İstanbul 19,69 75 Ardahan 19, 35 İzmir 136,18 76 Iğdır 25,61 36 Kars 26,51 77 Yalova 85,67 37 Kastamonu 71,52 78 Karabük 16,4 38 Kayseri 44,64 79 Kilis 5,58 39 Kırklareli 126,44 8 Osmaniye 148,76 4 Kırşehir 45,92 81 Düzce 96,63 41 Kocaeli 63,12 83

4 Doğal Kaynaklar, Çevre, Enerji Ekonomisi ve Politikaları 2.1. İller Bazında Gübre Tüketimi Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının yılı kayıtları baz alınarak il bazında birim alana gübre tüketimi incelendiğinde birim alana gübre tüketiminde; 352,26 ile Rize ilk sırayı alırken, bunu 233,99 ile Adana, 19,69 ile İstanbul ve diğer iller izlemiştir. En az gübre tüketimi ise 6,98 ile Van ilinde gerçekleşmiştir. Van ı 12,4 ile Ağrı, 13,35 ile Gümüşhane ve 14,14 ile Hakkâri takip etmiştir (Çizelge 2.1) Bölgeler Bazında Gübre Tüketimi GTHB Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü kayıtları çerçevesinde bölgeler bazında tüketilen gübre miktarı açısından (saf madde) ton gübrenin % 27 sinin İç Anadolu bölgesinde, % 18 inin Akdeniz bölgesinde ve % 16 sının Güney Doğu Anadolu bölgesinde kullanıldığı görülmüştür. Bu bölgeleri sırasıyla Ege, Marmara ve Karadeniz bölgeleri takip etmiştir (Şekil 2.2). Bölgeler Düzeyinde Gübre Tüketimi Dağılımı, 21 Karadeniz Bölgesi % 9 Marmara Bölgesi % 13 Akdeniz Bölgesi % 18 D. Anadolu Bölgesi % 3 İç Anadolu Bölgesi % 27 Ege Bölgesi % 14 G.D.Anadolu Bölgesi % 16 Şekil 2.2. Bölgeler Düzeyinde Saf Madde Tüketim Miktarları (Ton) Birim alana gübre tüketimi incelendiğinde ise 144,52 ortalama tüketim ile Akdeniz bölgesi ilk sırayı almakta olup, 134,13 ile Marmara bölgesi ve 94,26 ile Güneydoğu Anadolu bölgesi izlemektedir (Şekil 2.3) , Akdeniz Bölgesi 26,14 Doğu Anadolu Bölgesi Bölgeler Düzeyinde Gübre Tüketimi (), 21 85,98 Ege Bölgesi 94,26 G. Doğu Anadolu Bölgesi 59,76 64,78 İç Anadolu Bölgesi 134,13 Karadeniz Bölgesi Marmara Bölgesi Şekil 2.3. Bölgeler Düzeyinde Gübre Tüketimi (), dönemi itibariyle birim alana gübre tüketimin seyri incelendiğinde en çok artışın Güney Doğu Anadolu bölgesinde gerçekleştiği görülmektedir. 84

5 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 214, Samsun Bölgeler Düzeyinde Gübre Tüketimi Değişimi (), Akdeniz Bölgesi Doğu Anadolu Bölgesi Ege Bölgesi G. Doğu Anadolu Bölgesi İç Anadolu Bölgesi Karadeniz Bölgesi Marmara Bölgesi Şekil 2.4. Bölgeler Düzeyinde Gübre Tüketimi Değişimi (), Dünyada ve Türkiye de Gübre Tüketimi Dünyada makro besin elementleri açısından gübre tüketimi incelendiğinde azot, fosfor ve potasyumlu gübrelerin toplam ton tüketimi olduğu görülmektedir. Kullanılan gübrelerin oransal dağılımı açısından % 61 inin azotlu, % 22 sinin fosforlu ve % 17 sinin potasyumlu gübreler oluşturmaktadır (Şekil 2.5). Dünya üzerinde gübre tüketimi dağılımına bakıldığında ise kullanılan gübrelerin % 59 unun Asya, % 24 ünün Amerika ve % 12 sinin Avrupa kıtalarında, geri kalan kısmında % 3 ile Afrika ve % 2 ile Avus tralya da kullanıldığ ı görülmüştür (Şekil 2.6). Potasyum (K) % 17 Avrupa % 12 Avustralya % 2 Afrika % 3 Amerika % 24 Fosfor %22 Azot (N) % 61 Asya % 59 Şekil 2.5. Dünyada Gübre Tüketimi (N, P, K) Şekil 2.6. Dünya Gübre Tüketiminin Dağılımı Gübre tüketimindeki değişimleri dünya ölçeğinde değerlendirebilmek için tarımsal üretimde yaygın olarak kullanılan makro besin elementlerinin (N, P ve K) Türkiye, AB, ABD ve dünya genelinde kullanımı incelenmiştir. FAO 211 yıl verilerine göre azot (N) tüketiminde ülkemizin ABD ve Avrupa Birliği ülkelerine göre daha düşük düzeylerde azot tüketiminin olduğu görülmektedir (Anonim, 214). Azot tüketiminde Avrupa Birliği ülkelerinin dünya ortalamasının üzerinde, ABD nin ise bu ortalamanın altında tüketimi olduğu tespit edilmiştir. Türkiye ise dünya ortalamasına yakın değerler almakla beraber azot tüketimi açısından, ABD, Avrupa Birliği ve dünya ortalamalarının altında tüketime sahiptir (Şekil 2.7). Birim Alana Azot (N) Tüketimi, (22-211) Şekil 2.7. Birim Alana Azot (N) Tüketimi, Türkiye ABD EU Dünya 85

6 Doğal Kaynaklar, Çevre, Enerji Ekonomisi ve Politikaları Fosfor tüketiminde ise dönemi itibariyle Türkiye, Avrupa Birliği ve ABD de tüketimin ortalama 2 3 Arasında değiştiği görülmektedir. 211 yılı dünya fosfor tüketimi ortalama 29,44 iken, Türkiye de 23,81, Avrupa Birliğinde 21,73 ve ABD de 23,17 olarak gerçekleşmiştir (Şekil 2.8) Birim Alana Fosfor (P) Tüketimi, (22-211) Şekil 2.8. Birim Alana Fosfor (P) Tüketimi, Türkiye ABD EU Dünya Potasyum tüketimi açısından Türkiye nin oldukça düşük seviyede gübre tüketimi olduğu açıkça görülmektedir yılı döneminde Türkiye de potasyum tüketimi ortalama 3 5 arasında değişim göstermiştir. Buna rağmen potasyum tüketimi ABD de 2 25, Avrupa Birliği ülkelerinde 2 35 ve dünya ortalamasıda arasında gerçekleşmiştir. Türkiye de potasyum tüketimi açısından tarımda gelişmiş ABD ve AB ülkeleri ile dünya ortalamasının oldukça altında bir düzeyde kalmıştır (Şekil 2.9) Birim Alana Potasyum (K) Tüketimi, (22-211) Türkiye ABD EU Dünya Şekil 2.9. Birim Alana Potasyum (K) Tüketimi, SONUÇ VE ÖNERİLER Çalışma sonucunda döneminde gübre tüketimi irdelenmiş, genel olarak tüketimde çok büyük artış ve azalışlar gözlenmemiştir. Gübre tüketimi 75 1 arasında bir değişim göstermiştir. İl bazında en yüksek gübre tüketimi Rize ilinde görülmüş bu durumda çay tarımının etkisinden kaynaklanmıştır. Rize den sonra tarımın gelişmiş olduğu Adana gelmektedir. Düşük gübre tüketiminde ise Van, Ağrı, Gümüşhane ve Hakkâri gibi iller en gerilerde kalmıştır. Bölgesel düzeyde değerlendirmelerde ülkemizde yoğun tarım yapılan Akdeniz, Marmara ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri öne çıkmıştır. Özellikle bu dönemde gübre tüketimi artışı en çok Güney Doğu Anadolu bölgesinde görülmüştür. Dünyada gübre tüketimi açısından Türkiye ile bir paralellik göstermiş söz konusu dönemde çok önemli değişimler yaşanmamıştır. Birim alana düşen gübre tüketimi açısından Türkiye AB, ABD ve dünya ortalamaların altında kalmıştır. Makro besin elementleri çerçevesinde azot ve fosforlu gübre tüketiminde dünya ortalamaların yakın miktarlarda bir gübre tüketimi söz konusu iken potasyumlu gübre tüketiminde oldukça gerilerde olduğu görülmüştür. Gübre kullanımını etkileyebilecek teknik tedbirler ile fiyat istikrarının yeterince olmaması, gübre kullanımın d a eğitim ve yayım hizmetleri ile ilgili yetersizlikler, tekniğine uygun gübrelemenin sağlıklı bir zemine oturtulamaması gibi etmenler gübre tüketimini olumsuz etkilemektedir. Türkiye de gübre kullanımının diğer ülkelere göre düşük olmasının nedenlerinden biriside kimyasal gübrelerin hammaddesinin büyük bir oranda ithal edilmesi ile döviz ve dış piyasadaki değişmelerin etkilenmesidir. Bu etkenlerin yanı sıra gübre tüketiminde çiftçinin alım gücünün azlığı, gübrenin fiyatının arttığı, desteklemenin olmadığı ya da düşük oranda desteklemenin olduğu yıllar ile ürün fiyatının düşük seyrettiği yıllarda kimyasal gübre tüketiminin azalmasına neden olmaktadır. 86

7 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 214, Samsun Gübre tüketimini artırmak ve etkin olarak doğru gübre kullanımını sağlamak için ekonomik tedbirlerin yanı sıra, eğitim, araştırma ve yayım çalışmalarının yapılması, özellikle gübrelemeden doğacak çevre kirliliğini engellemeye yönelik çerçevede tedbirlerin de alınması gereklidir. 4. KAYNAKLAR Anonim, 28. Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı Kimya Sanayi Özel İhtisas Komisyonu Gübre Çalışma Grubu Raporu. DPT Yayın No: 2514 ÖİK:74. Anonim, 212a. Türkiye Gübre Sanayi 212 Yılı Değerlendirmesi, /Files/.../gubretas_turkiye-gubre-se p. [Ulaşım: 13 Mart 214]. Anonim, 212b. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü Kayıtları, Ankara. Anonim, [Ulaşım:28 Şubat 214]. Aydeniz, A., Gübreleme-Ekonomi İlişkileri, II. Ulusal Gübre Kongresi Tebliğleri, 3 Eylül 4 Ekim 1991, s Eraslan, F., İnal, A., Güneş, A., Erdal, İ., Çoşkan A., 29. Türkiye de Kimyasal Gübre Üretim ve Tüketim Durumu, Sorunlar, Çözüm Önerileri ve Yenilikler. Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, Isparta. Kaplan, M., Aktaş, M., Güneş, A., Alpaslan, M., Sönmez, S., 2. Türkiye Gübre Üretim ve Tüketimin Değerlendirilmesi, Ziraat Mühendisliği V. Teknik Kongresi. Miran, B. 25. Türkiye de Tarım, Tarımsal Yapı ve Üretim s.37. Özçelik, A., Özer, O.O., 26. Çiftçilere Yapılan Kimyevi Gübre Desteği ve Tarımsal Faaliyette Kullanılan Mazot için Destekleme Ödemelerinin Değerlendirilmesi. Tarım Bilimleri Dergisi, 13 (1) 1-8, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Ankara. 87