Özel tüketim talebinin izlenmesinde kartlı alıveri: Yeni bir tüketim endeksi önerisi - e.t.t.e

Transkript

1 Özel tüketim talebinin izlenmesinde kartlı alıveri: Yeni bir tüketim endeksi önerisi - e.t.t.e Ercan Türkan (ercan.turkan@tcmb.gov.tr) Haziran 2008 Özet Bu çalıma, Türkiye de kredi ve banka kartı kullanım verilerinden hareketle hanehalkı tüketimindeki gelimeleri izleme ve analiz etmeye yönelik olarak yeni bir tüketim endeksi önerisinde bulunmaktadır. Sınırlı sayıda büyük ölçekli firma ciro verilerinin toplanması suretiyle oluturulan mevcut tüketim endekslerinin aksine, önerilen yeni endeks tüketicinin Türkiye nin dört tarafına daılmı geni firma aından yaptıı kartlı alıveri verilerine, dier bir ifadeyle tüketicinin efektif tüketim talebine dayanmaktadır. Yeni endeks, ilem baına, kart baına, iyeri baına ve pos terminali baına günlük ortalama kart harcamalarından oluan dört ayrı göstergenin bileimi olarak tasarlanmıtır. Abstract By using credit & debit card data, this paper presents a new index for monitoring and analyzing consumer spending in Turkey. The current consumption indices are mainly based on the collection of specific large scale firms sales data, whereas the new index, introduced in this paper, is based on credit & debit card transactions, which belong to large numbers of firms spread widely throughout the country. In other words, it is based on consumers effective consumption demand. The new index is designed as a composite index covering four indicators, namely average daily credit & debit card volume per transaction, per card, per merchant, and per pos terminal. Giri 1 Ekonomide yaanan gelimelerin doru algılanması ve analiz edilmesi, büyük ölçüde tüketici davranılarının salıklı bir ekilde izlenebilmesi ile mümkün olabilmektedir. Bu kapsamda, ekonominin tüketim tarafında, iç talep gelimelerinin salıklı bir ekilde izlenmesi önem taımaktadır. Hanehalklarının yurtiçi tüketim harcamalarının Gayrisafi Yurtiçi Hasıla(GSYH) nın yaklaık yüzde 75 ini oluturması, bu önemi belirginletirmektedir. Türk ekonomisinde iç talep gelimeleri takip edilirken, sınırlı sayıda gösterge kullanılabilmektedir. Bu göstergeler, tüketicinin harcama davranı ve beklenti eilimlerini ortaya koyan ve tüketicinin beyanına dayanan tüketici güven endeksleri ya da firmaların satı bilgilerine dayanan tüketim endeksi aratırmaları (CNBC-e Tüketim Endeksi, CNNTURK- ACNielsen Öncü Göstergeler Endeksi vb.) olabildii gibi, beyaz eya ve taıt araçları satıı, tüketim malları ithalatı gibi fiziki verilere dayanan göstergeler de olabilmektedir. Katma deer vergisi gibi iç satılar üzerinden alınan vergiler yoluyla iç talepteki gelimelerin dolaylı yoldan izlenmesi de mümkün olabilmektedir. Ayrıca, bu göstergelerin karıımından oluturulan bileik göstergelere de rastlanabilmektedir. Bu çalımada, tüketicinin harcama eilimlerinin izlenmesinde yeni bir endeks önerisi ortaya konulmaktadır. Yeni gösterge önerisinin çıkı noktası, Türk ekonomisinde ödeme sisteminin giderek kurumsallaması ve bu kapsamda kredi ve banka kartı kullanımının 1 Bu makalede yeralan görüler yazarına ait olup, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nı balayıcı bir nitelik taımaz. Bu makale ile ortaya konulan yeni tüketim endeksi metodolojisinin tüm hakları saklıdır. Metodoloji, yazarın yazılı izni olmaksızın kısmen ya da tamamen, kopyalama veya baka bir suretle kullanılamaz. 1

2 giderek yaygınlamasıdır. Ödeme sisteminin kurumsallatıına ilikin en önemli ipuçları, kart sayısı, kart ilem hacmi, POS terminal sayısı ile ilgili istatistiklerde gözlemlenebilmektedir. Kanımızca sözkonusu göstergelerin ötesinde kurumsallamaya dair en önemli gösterge, hanehalkı tüketim harcamalarının ne kadarlık bölümünün kredi ve banka kartı kullanımı ile gerçekletiidir. Nitekim, 2000 yılında konut hariç hanehalkı yurtiçi tüketim harcamalarının sadece yüzde 7,4 ü kart kullanımı ile gerçekletirilirken, bu oran 2007 yılı sonu itibariyle yüzde 26 lara ulamıtır. Tablo.1 Kartlı alıveri gelimeleri Kredi kartı sayısı, Milyon adet 13,4 14,0 15,7 19,9 26,7 30,0 32,4 37,3 Banka kartı sayısı, Milyon adet 29,6 31,7 35,1 39,6 43,1 48,2 53,5 55,5 Kredi kartı ilem tutarı, Milyon YTL Banka kartı ilem tutarı, Milyon YTL Kredi kartı ilem sayısı, Milyon adet Banka kartı ilem sayısı, Milyon adet yeri sayısı, Bin adet POS sayısı, Bin adet ,454 Hanehalkı tüketimi, Milyon YTL Kart ilem tutarı / H.H. Tüketimi, % 7,4 8,5 10,5 12,5 16,7 19,4 21,7 25,7 Kaynak: BKM, TÜK ve yazarın hesaplamaları. 1 Yerli ve yabancı kartların alıveri amaçlı yurtiçi kullanımını ifade etmekte, nakit avans çekimlerini kapsamamaktadır. 2 Konut-su-enerji hariç yerleik ve yerleik olmayanların yurtiçi tüketimini ifade etmektedir. Ödeme sistemindeki kurumsallamanın artıı ile birlikte, kart kullanımı ile ilgili bilgilerin tüketim harcamalarının izlenmesinde yeni bir araç olarak kullanılıp kullanılamayacaı sorusu akla gelmektedir. Bu çalıma, sözkonusu soruya cevap aramaktadır. Birinci Bölümde çalımada kullanılan metodoloji ve veri kaynaı tanıtılırken, kinci Bölümde önerilen endeksin avantaj ve dezavantajları tartıılmaktadır. Üçüncü bölüm bulgulara ayrılmıtır. Endeksin bileenleri, gıda-gıda dıı eklinde sektörel ayrımı, endeksdeki gelimelerin enflasyon ve bazı mevsimsel etkilerden arındırılması gibi konular bu bölümde ele alınmaktadır. Önerilen endeks sonuçlarının dier tüketim endeksleri ile karılatırılması Dördüncü Bölümün, hanehalkı tüketim harcamalarındaki gelimeleri temsil gücü Beinci Bölümün konusunu oluturmaktadır. Son Bölüm ise genel deerlendirmeye ayrılmıtır. I. Veri kaynaı ve metodoloji Yeni endeks oluturulurken, Bankalararası Kart Merkezi (BKM) tarafından kamuoyuna açıklanmakta olan bilgiler esas alınmıtır. BKM verileri, iyeri grupları itibariyle kredi ve banka kartı sayıları, kart ilem adet ve tutarları, iyeri ve pos terminali sayıları vb. bilgileri içermektedir. Sözkonusu bilgiler Ocak 2002 tarihinden itibaren üçer aylık, Nisan 2006 tarihinden itibaren ise aylık olarak açıklanmaktadır. Yeni endeks oluumunda BKM verilerinin dorudan kullanımı, yukarıda ifade edildii gibi yaanan kurumsallama nedeniyle mümkün deildir. Çünkü kartlı alıveri ilemlerini artıran sadece tüketim talebindeki ya da fiyatlardaki artılar deil, aynı zamanda kartla alıveri yapan tüketici ve iyeri sayısındaki gelimelerdir. Bu nedenle, kurumsallama etkisini bertaraf edecek ekilde verinin ilenmesi gerekmektedir. Bu amaçla, ilem, kart, iyeri ve pos terminali baına düen tutarlar esas alınmak suretiyle tüketim deiimlerinde kurumsallama dıındaki gelimelerin görülmesi amaçlanmıtır. Verinin ilenmesi ile ilgili olarak bir dier husus, kartlı alıveri yapılabilen ilem günlerindeki farklılamanın giderilmesidir. Bu amaçla hafta sonları ve bayram günleri dıarıda tutularak, günlük ortalamaların hesabında sadece çalıma günleri esas alınabilecei 2

3 gibi, kartlı alıveriin yapıldıı iyerlerinin tatil günlerinde de genel olarak açık olduundan hareketle, aylık normal gün sayıları da dikkate alınabilir. Hesaplamalarda her iki alternatif de denenmi ve genel eilimlerin deimedii görülmütür. Mevsimsel etkilerin mümkün olduunca azaltılması ile ilgili olarak yapılan bir dier ilem, 3 ay ve daha uzun süreli dönemler itibariyle hareketli ortalamaların kullanılmasıdır. Nitekim, uluslararası alanda perakende satılar ile ilgili bir çok ülke istatistiklerinde bu yöntem geni bir kullanım alanına sahiptir. Ayrıca, aylık verilerin açıklanma dönemindeki kısalık, kartlı alıveri verilerinin mevsimsel etkilerden arındırılması amacıyla ekonometrik araçların kullanım imkanlarını imdilik sınırlandırmaktadır. Yukarıda ifade edilen kısıtlar veri olmak üzere, yeni tüketim endeksi dört ayrı göstergenin basit ortalaması olarak aaıdaki ekilde formüle edilmitir: ibt = {(kait/gs) / (kais/gs)} veya ibt = {kait / kais} kbt = {(kait/gs) / ks} isbt = {(kait/gs) / kayis} pbt = {(kait/gs) / pts} ibt, kbt, isbt ve pbt, kredi kartları ve banka kartları için ayrı ayrı hesaplanarak toplanmaktadır. Bu ekilde toplam günlük ortalama kartlı alıveri tutarlarına ulaılmaktadır. Elde edilen günlük ortalama deerler, cari dönem deerlerini ifade ettii için, aaıdaki standart formül uygulanarak, endeks deerleri baz dönem esas alınarak her bir gösterge için yeniden hesaplanmaktadır. Endeks deeri = (Cari dönem deeri / Baz dönem deeri ) * 100 Burada; ilem baına tutar, ibt kart baına tutar, kbt iyeri baına tutar, isbt pos baına tutar, pbt kartlı alıveri ilem tutarı, kait kartlı alıveri ilem sayısı, kais kart sayısı, ks kartlı alıveri yapılan iyeri sayısı, kayis pos terminali sayısı, pts aylık normal gün sayısı, gs Her bir gösterge için hesaplanan endeks deerlerinin basit ortalaması alınarak, e.t.t.e endeks deerlerine ulaılmaktadır. e.t.t.e = {endeks deerleri(ibt+kbt+isbt+pbt) / 4} Bankaların, ödeme sisteminin gerek talep ve gerekse arz yönlü kurumsallaması yönünde özel çabalarının etkileri bir kenara bırakıldıında, kart ve ilem sayısındaki gelimelerin talep yönlü (tüketici kaynaklı), iyeri ve pos terminal sayısındaki gelimelerin ise 3

4 arz yönlü (satıcı kaynaklı) kurumsallama isteini yansıttıı genellemesini yapmak çok yanıltıcı olmayacaktır. Talep yönlü göstergeler gelir ve borçlanma eilimi gibi konjonktürel etkilere, arz yönlü göstergeler ise rekabet boyutunda kurumsal yapıya dahil olma istei gibi daha yapısal etkilere daha açıktır. Endeksin oluumunda, yukarıda ifade edilen dört göstergenin basit ortalamasının alınmasının sebebi, arz-talep yönlü kurumsallama olgusu ile konjonktürel-yapısal deiimlerin tüketim eilimleri üzerindeki etkilerine eit aırlık verme isteinden kaynaklanmaktadır. II. e.t.t.e endeksinin artı ve eksileri Bu çalıma ile sunulan yeni tüketim endeksinin en önemli artısı veri kaynaının tüketici ya da firma beyanlarına deil, tüketici tarafından yurtiçinde kart kullanmak suretiyle yapılan fiziki alıveri ilemine (efektif talebe) dayanıyor olmasıdır. Dier önemli bir artısı ise, yaklaık 39 milyon adet kredi kartı kullanan tüketici ve kartlı alıverie imkan veren yaklaık 943 bin iyerini içine alan çok geni bir bilgi tabanına dayanıyor olmasıdır. Çalımada önerilen e.t.t.e nin, tüketim talebinin izlenmesine yönelik olarak getirecei bir dier olası katkı, harcama grupları bazında tüketici eilimlerinin analiz edilebilmesine büyük ölçüde imkan sunabilmesidir. Standart Endüstriyel Sınıflandırma (SIC) sisteminden türetilmi yeri Kategori Kodları-MCC ndan hareketle ana hatlarıyla 24 alt balık altında sektörel bir sınıflandırma yapılabilmektedir. Sözkonusu sınıflandırma, doal olarak Bireysel Tüketim Sınıflaması (COICOP) ile bire bir örtümemektedir. Çünkü, BKM tarafından derlenen ve bu çalımanın girdisini oluturan bilgi tabanında harcama grupları iyeri kodları esas alınarak belirlenmektedir. Buna karılık, tüketici fiyat endekslerinin hesaplanması ve aırlıkların tespit edilmesinde, yeni milli gelir revizyonu ile birlikte hanehalkı yurtiçi tüketiminin gruplandırılmasında kullanım alanı bulan COICOP sınıflandırması, harcamanın yapılma amacını esas almaktadır. Tablo.2 Tüketim harcamalarının gruplandırılması Kartlı alıveri / MCC (1) araba kiralama, (2) araba satı-servis-yedek parça, (3) benzin istasyonları, (4) havayolları, (5) seyahat acentaları-taımacılık, (6) konaklama, (7) kumarhane-içkili yerler, (8) kuyumcular, (9) salık-salık ürünleri-kozmetik, (10) yemek, (11) giyim-aksesuar, (12) market-alıveri merkezleri, (13) mobilya-dekorasyon, (14) elektrik-elektronik eya-bilgisayar, (15) telekomünikasyon, (16) sigorta, (17) hizmet sektörleri, (18) yapı malzemeleri-hırdavat-nalburiye, (19) dorudan pazarlama, (20) çeitli gıda, (21) kulüp, dernek ve sosyal hizmetler, (22) eitim, kırtasiye, ofis malzemeleri, (23) müteahhit ileri, (24) dier. TÜFE + Hanehalkı tüketimi / COICOP (1) gıda ve alkolsüz içecekler, (2) alkollü içecekler ve tütün, (3) giyim ve ayakkabı, (4) konut, su, elektrik, gaz ve dier yakıtlar, (5) mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri (6) salık, (7) ulatırma, (8) haberleme, (9) elence ve kültür, (10) eitim, (11) lokanta ve oteller, (12) çeitli mal ve hizmetler. Not: TÜFE de kullanılan yukarıdaki gruplandırmadan farklı olarak, harcama yöntemiyle GSYH verilerinde gıda-içki ve ulatırma-haberleme toplulatırılmak suretiyle birlikte ele alınmaktadır. Bu nedenle, TÜFE verisi 12 harcama grubunda, hanehalkı tüketimi verisi ise 10 harcama grubunda açıklanmaktadır. 4

5 Endeksin altı çizilmesi gereken artılarından bir dieri, maliyet etkin olmasıdır. BKM önemli bir enerji harcayarak, kartlı alıveri aktivitesi ile ilgili olarak önemli ölçekte bir veri tabanını, 2002 yılından beri kamuoyunun bilgisine sunmaktadır. Ancak, ham olan verinin kurumsallama etkisini de içermesi ve ilenmemesi nedeniyle yeterince kullanım alanı bulamamaktadır. Tablo.3 Tüketim endeksleri Tüketim Endeksi Öncü Göstergeler Endeksi Perakende Endeksi Kurum CNBC-e CNNTÜRK/ACNielsen AMPD 2 /ACNielsen Verinin Müteri baına Perakende ciro, miktar Organize perakende nitelii satı verileri ve fiyat verisi ciro verisi Veri kaynaı Açıklama tarihi Ulaılabilir veri dönemi Sektörel bilgi ve sınıflandırma Satı vergileri Türkiye de yaygın satı yapan bazı firmalar Her ayın 10 unda bir önceki ay bilgisi Ocak 2002 den itibaren aylık Satı verileri, gıda, giyim, ev eyası, mobilya, salık, elence-kültür, otel-lokantaturizm, çeitli mal ve hizmetler, konut, otomobil, ulatırma, tüketici kredileri alt balıklarında toplanmakta, ancak sadece toplam tüketim endeksi açıklanmaktadır. Vergilere ilikin bir açıklık yoktur. 100 e yakın kategoride 77 bini akın paketli ve markalı ürün satan 3250 adet perakende satı noktası Her ayın 28 inde bir önceki ay bilgisi Ocak 2002 den itibaren aylık Gıda-içecek-ekerleme ürünleri, ev temizlik ürünleri, kiisel bakım ürünleri ve sigara hariç tüm bu kategorileri içeren hızlı tüketim ürünleri olmak üzere dört balık altında endeks verileri açıklanmaktadır. Katma Deer Vergisi ciroya dahildir. Organize perakende sektöründe satı yapan 61 markayı bünyesinde bulunduran 30 büyük irkete ait yaklaık 2900 adet satı maazası Her ayın 12 sinde bir önceki ay bilgisi Ocak 2006 dan itibaren aylık Gıda, gıda-dıı ve toplam olmak üzere üç balık altında açıklanmaktadır. Katma Deer Vergisi dahil ve hariç ciro bilgisi sözkonusudur. e.t.t.e Kredi ve banka kartı kullanımı yoluyla yapılan alıveri verisi 39 milyon adet kredi kartını yurtiçinde kullanan tüketiciler ile kartlı alıveri yapılabilen 943 bin adet iyeri Her ayın ikinci yarısında bir önceki aya ait BKM nin ham verisi açıklanıyor. Ocak 2002 den itibaren üçer aylık, Nisan 2006 dan itibaren aylık Standart Endüstriyel Sınıflandırma (SIC) sisteminden türetilmi 24 adet ana yeri Kategori Kodları (MCC) bazında bilgi bulunmaktadır 3. Katma Deer Vergisi ilem tutarına dahildir. Bu çalımada ortaya konulan yeni endeks, tüketicinin taıt alımı ve kira giderleri ile ilgili tüketim eilimlerini yansıtmamaktadır. Çünkü, doası gerei bu tür mal ve hizmet alımlarında temel ödeme aracı, kredi kartı deil, tüketici kredileri, nakit ya da banka havalesidir. Tüketicinin kira ve araç satın alım giderlerini içermemesi, bir eksik olarak deil, bir avantaj olarak da görülebilir. Çünkü taıt alımına yönelik tüketici talebi, çou zaman tüketicinin dier tüketim eilimlerini gizleyebilmektedir. Bu nedenle, e.t.t.e nin gıda ve özellikle gıda dıı tüketim talebinin izlenmesinde kaliteyi artıracaı düünülmektedir. Ayrıca, 2 Alıveri Merkezleri ve Perakendeciler Dernei 3 yeri Kategori Kodları nın neler olduu hususunda sayfa 8 deki Kutu bilgisi içeriine bakılabilir. 5

6 tüketim endekslerinin dıında tüketicinin taıt talebinin izlenebilecei çok sayıda göstergenin varlıı da not edilmelidir. Bazı ülkelerde gıda-dıı tüketim eiliminin taıt hariç olarak izlendii gerçeinin de altı çizilmelidir. Mevcut tüketim endekslerinin bir çounda olduu gibi, bu çalımada önerilen endeksin girdisini oluturan kartlı alıveri cirosu da satı vergilerini içermektedir. Katma Deer Vergisi nin ciro içerisine dahil olması, vergilerde yapılacak olası politika ve oran deiimi dönemlerinde, harcama eilimlerinin daha dikkatli yorumlanmasını gerektirmektedir. Endeksin dier bir eksisi, veri döneminin kısalıı nedeniyle ekonometrik araçlarla mevsimsel etkilerin ayıklanmasına, imdilik izin vermemesidir. Açıklanan veri yeterli uzunlua ulatıında bu kısıt da ortadan kalkacaktır. III. Bulgular Önceki bölümde özetlenen metodoloji kullanılarak 3 aylık hareketli ortalamalardan elde edilen e.t.t.e endeks deerleri gıda ve gıda-dıı ayrımında aaıda verilmektedir. Tablo.4 e.t.t.e endeks deerleri (3 aylık hareketli ort.) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII e.t.t.e endeks deerleri (gıda) ,00 100,85 102,67 105,74 108,70 108,96 110, ,87 108,88 108,08 114,34 117,14 119,72 121,85 123,36 126,06 128,10 129,35 130, ,51 129,65 129,51 e.t.t.e endeks deerleri (gıda-dıı) ,00 103,09 105,44 105,63 105,53 103,92 104, ,54 103,68 103,93 109,16 113,61 117,87 121,37 122,54 122,53 122,05 121,77 121, ,37 119,62 119,72 e.t.t.e endeks deerleri (toplam) ,00 102,72 105,00 105,71 106,17 104,91 106, ,58 104,94 104,93 110,33 114,44 118,41 121,68 122,91 123,31 123,31 123,28 123, ,42 121,89 121,81 e.t.t.e genel endeksindeki gelimeler incelendiinde, tüketim harcamalarında 2007 yılının ilk aylarında önemli bir harcama eilimi yaanmasının ardından, Temmuz 2007 sonrası dönemde sözkonusu trendin büyük ölçüde duraanlatıı görülmektedir. Grafik.1 - "e.t.t.e" (toplam) (Haziran 2006=100, 3 aylık hareketli ort.) Haz.06 Tem.06 Au.06 Eyl.06 Eki.06 Kas.06 Ara.06 Oca.07 ub.07 Mar.07 Nis.07 May.07 Haz.07 Tem.07 Au.07 Eyl.07 Eki.07 Kas.07 Ara.07 Oca.08 ub.08 Mar.08 ette (toplam) 6

7 e.t.t.e endeksinin bileenlerini oluturan ilem baına, kart baına, pos terminali baına ve iyeri baına ilem tutarları ile ilgili göstergeler, birbirinden çok farklılık arzetmemektedir. Bileenler arasında önemli bir trend farklılıının görülmemesi, genel endeksin tüketim harcamalarındaki gelimeleri temsil etme yetkinliini göstermesi açısından önemli görülmektedir Grafik.2- "e.t.t.e" nin bileenleri (Haziran 2006=100, 3 aylık hareketli ort.) Haz.06 Tem.06 Au.06 Eyl.06 Eki.06 Kas.06 Ara.06 Oca.07 ub.07 Mar.07 Nis.07 May.07 Haz.07 Tem.07 Au.07 Eyl.07 Eki.07 Kas.07 Ara.07 Oca.08 ub.08 Mar.08 lem baına Kart baına Pos baına yeri baına Standart Endüstriyel Sınıflandırma (SIC) sisteminden türetilmi iyeri kategori kodları (MCC) ndan yararlanmak suretiyle, kartlı alıveri verileri gıda ve gıda-dıı olmak üzere iki ana harcama grubuna indirgendiinde, Grafik.3 den de görülebilecei gibi, gıda harcamalarındaki artı oranı, Eylül 2006 dan beri gıda-dıı harcamalardaki artı oranının üzerinde gerçeklemektedir. Gıda-dıı harcamalarda 2007 yılının ikinci yarısından itibaren, gıda harcamalarında ise 2007 yılı sonundan itibaren bir duraanlama göze çarpmaktadır Grafik.3 - Gıda ve gıda dıı "e.t.t.e" (Haziran 2006=100, 3 aylık hareketli ort.) Haz.06 Tem.06 Au.06 Eyl.06 Eki.06 Kas.06 Ara.06 Oca.07 ub.07 Mar.07 Nis.07 May.07 Haz.07 Tem.07 Au.07 Eyl.07 Eki.07 Kas.07 Ara.07 Oca.08 ub.08 Mar.08 ette (gıda) ette (gıda-dıı) 7

8 Kutu: Kartlı alıverie imkan veren iyerleri Bu çalıma ile ortaya konulan e.t.t.e nin dier tüketim endekslerine göre en önemli avantajı, veri kaynaının çok geni bir bilgi tabanına dayanıyor olmasıdır. Endeksin Türkiye nin her tarafına daılmı, hemen her sektörde faaliyet gösteren, irili ufaklı çok sayıda iyerinin kartlı alıveri bilgisine dayanıyor olması, endeksin tüketim eilimini temsil konusundaki gücünü artırmaktadır. yerlerinin corafik daılımı Bölgeler yeri sayısı* % Da. ller yeri sayısı* % Da. Akdeniz ,2 stanbul ,2 Dou Anadolu ,2 Ankara ,2 Ege ,8 zmir ,4 Güneydou Anadolu ,4 Antalya ,6 ç Anadolu ,9 Bursa ,4 Karadeniz ,5 Adana ,8 KKTC ,6 Konya ,6 Marmara ,4 Mula ,3 Kocaeli ,1 Samsun ,8 Dier iller ,6 TOPLAM ,0 TOPLAM ,0 Kaynak: Bankalararası Kart Merkezi *7 Mayıs 2008 itibariyle. Kartlı alıverie imkan veren iyerlerinin daılımına bakıldıında, Marmara nın yüzde 36 ile iyerlerinin en fazla younlatıı bölge olduu görülmektedir. Buna karılık en düük younlamanın olduu Dou Anadolu bölgesinde bile 30 bin civarında iyerinin kartlı alıverie imkan vermesi, sözkonusu temsil gücünü belirginletiren bir dier göstergedir. Üç büyük il dıındaki iyerlerinin yüzde 60 lık bir paya sahip olması da, veri kaynaının ülkenin her köesindeki iyerlerini kapsadıını göstermesi açısından önemli görülmektedir. Kategorilere göre iyerleri ve ilem tutarları yeri kategori kodları (MCC) yeri sayısı* % Da. lem tutarı** % Da. Araba kiralama ,2 40 0,1 Araç satı, servis ve yedek parça , ,7 Benzin istasyonları , ,6 Havayolları 614 0, ,7 Seyahat acentaları, taımacılık , ,5 Konaklama , ,2 Kumarhane ve içkili yerler ,4 68 0,2 Kuyumcular , ,5 Salık, salık ürünleri, kozmetik , ,2 Yemek , ,3 Giyim ve aksesuar , ,2 Market ve alıveri merkezleri , ,4 Mobilya ve dekorasyon , ,4 Elektrik, elektronik eya, bilgisayar , ,8 Telekomünikasyon , ,9 Hizmet sektörleri , ,1 Sigorta , ,5 Yapı malzemeleri, hırdavat, nalburiye , ,1 Dorudan pazarlama , ,6 Çeitli gıda , ,6 Kulüp, dernek, sosyal hizmetler ,4 80 0,2 Eitim, kırtasiye, ofis malzemeleri , ,1 Müteahhit ileri , ,3 Dier , ,9 TOPLAM , ,0 Kaynak: Bankalararası Kart Merkezi (**) Ocak-Mart 2008 dönemi itibariyle, Milyon YTL. Corafik daılımda olduu gibi, iyerlerinin faaliyet alanlarında da bir zenginlik sözkonusudur. Giyim maazaları, marketler, mobilya maazaları, dayanıklı tüketim malları satı maazaları, salık kurumları, yapı malzemesi satan iyerleri ön plana çıkmakla birlikte, bir çok mal ve hizmetin ticaretini yapan iyerleri veri kaynaının üreticisi konumundadır. lem tutarları benzin istasyonlarında ve marketlerde belirginlemekle birlikte, bütün iyerlerine yaygınlık göstermektedir. e.t.t.e endeksindeki gelimeleri fiyat etkisinden arındırmak ve tüketicilerin reel harcama eilimlerini görmek de mümkün olabilmektedir. Bu amaçla, Tüketici Fiyatları Endeksi kullanılarak harcama gelimeleri enflasyondan arındırılmak suretiyle e.t.t.e yeniden 8

9 hesaplanmıtır. Gıda harcamaları, gıda ve alkolsüz içecekler fiyat endeksi, gıda dıı harcamalar ise konut ve gıda hariç dier harcama gruplarının endeks içindeki aırlıkları dikkate alınarak yeniden hesaplanan tüketici fiyat endeksi kullanılmak suretiyle fiyat etkisinden arındırılmıtır. Enflasyon etkisi ayıklandıında, Ekim 2007 sonrası dönemde duraanlaan genel endeks deerinin reel bazda önemli bir gerileme eilimine girdii görülmektedir. Genel endeksdeki bu gerilemede daha ziyade gıda endeksi etkili olmaktadır. Gıda-dıı harcamalarda enflasyondan arındırılma sonrasında önemli bir trend deil ama seviye deiiklii gözlenirken, 2007 yılının son çeyreinden itibaren enflasyondan arındırılmı gıda harcamalarında gerileme yönünde önemli bir eilim farklılaması göze çarpmaktadır. Grafik.4- Enflasyondan arındırılmı "e.t.t.e" (Haziran 2006=100, 3 aylık hareketli ort.) Haz.06 Tem.06 Au.06 Eyl.06 Eki.06 Kas.06 Ara.06 Oca.07 ub.07 Mar.07 Nis.07 May.07 Haz.07 Tem.07 Au.07 Eyl.07 Eki.07 Kas.07 Ara.07 Oca.08 ub.08 Mar.08 ette (toplam) ette (toplam-enflasyondan arındırılmı) Mevsimsel etkilerin giderilmesinde dikkate alınması gereken hususlardan bir dieri, gün sayısındaki farklılamadan kaynaklanabilecek etkilerdir. Kartlı alıverie imkan veren iyerlerinin, genel olarak hafta sonu tatilleri ve resmi bayram günlerinde açık olması nedeniyle, e.t.t.e nin hesabında çalıma günü deil, normal gün sayıları dikkate alınmıtır. Bununla birlikte, Grafik.5 den de takip edilebilecei gibi, çalıma ya da normal gün sayılarının dikkate alınması, endeksinin genel eilimlerinde önemli bir farklılama yaratmamaktadır. Grafik.5 - Gün sayılarına göre "e.t.t.e" düzeltmesi (Haziran 2006=100, 3 aylık hareketli ort.) Haz.06 Tem.06 Au.06 Eyl.06 Eki.06 Kas.06 Ara.06 Oca.07 ub.07 Mar.07 Nis.07 May.07 Haz.07 Tem.07 Au.07 Eyl.07 Eki.07 Kas.07 Ara.07 Oca.08 ub.08 Mar.08 ette(normal gün sayısı) ette(çalıma gün sayısı) 9

10 IV. e.t.t.e nin tüketim endeksleri ile karılatırılması Yukarıda da ifade edildii gibi, ekonomide tüketim harcamalarındaki gelimeleri izleyebilmek amacıyla çeitli kurulularca firma ve satı noktası verilerine dayanılarak yapılan endeks çalımaları sözkonusudur. Bunlardan CNBC-e tüketim endeksi ve CNN Türk öncü göstergeler endeksleri uzun bir süredir yayımlanmaktadır. Bunlara ilave olarak, Eylül 2007 tarihinde AMPD tarafından açıklanmaya balanan perakende endeksi ile Türkiye üçüncü bir tüketim endeksine daha kavumutur. e.t.t.e nin nakit alıverileri kapsamamakla birlikte, kartlı alıverie imkan veren geni bir yelpazede çok sayıda iyeri (943 bin) bilgisini içermesi nedeniyle, tüketim talebinin izlenmesine yeni bir açılım getirebilecei düünülmektedir. Tüketim endekslerinin sonuçları karılatırıldıında, Grafik 6 dan da görülebilecei üzere dört endekse ilikin genel harcama trendleri benzerlikler göstermektedir yılı ile birlikte harcamalarda genel bir artı trendinin yaanması, bayram ve yılbaı dönemlerinde harcamalarda yaanan sıçramalar, son aylarda boyutları farklı olsa da harcamalarda gerileme eilimi bütün endekslerin ortak sonuçları olarak not edilebilir. Buna karılık, yıl balarında CNBC-e tüketim ve AMPD perakende endeksleri ile e.t.t.e ve CNNTURK öncü göstergeler endekleri arasında belirgin eilim farklılamalarının görüldüünün de altı çizilmelidir. Nitekim, Aralık ayındaki sıçrama sonrasında yılın ilk aylarında CNBC-e ve AMPD endekslerinde çok belirgin bir gerileme yaanırken, e.t.t.e ve CNNTURK endeksleri sözkonusu dönemdeki gerileme eilimini teyid etmekle birlikte, çok daha mutedil bir gerilemeye iaret etmektedir. Grafik.6- Tüketim endeksleri ve "e.t.t.e" (Haziran 2006=100, 3 aylık hareketli ort.) Haz.06 Tem.06 Au.06 Eyl.06 Eki.06 Kas.06 Ara.06 Oca.07 ub.07 Mar.07 Nis.07 May.07 Haz.07 Tem.07 Au.07 Eyl.07 Eki.07 Kas.07 Ara.07 Oca.08 ub.08 Mar.08 ette ampd-neilsen perakende endeksi cnbc-e tüketim endeksi cnn-neilsen öncü göstergeler endeksi Endekslerin kapsam, metodoloji ve oluturulma ekillerindeki farklılıklar düünüldüünde, harcama trendleri arasında gecikmeli etkilerden de kaynaklanan bazı eilim farklılıklarının olumasını normal karılamak gerekmektedir. Çünkü, bazı endeksler dorudan muhasebe bilgisine dayanırken, bazı endeksler satı bilgilerinin beyanı ve sonrasında ilenmesini gerektirmektedir. 10

11 V. e.t.t.e nin hanehalkı tüketim eilimlerini temsil gücü e.t.t.e endeksinin hanehalkı yurtiçi tüketimini ne ölçüde temsil ettii hususu üç noktadan hareketle deerlendirilebilir. Birincisi, toplam tüketimin ne kadarlık bölümünün kartla yapıldıı ile ilgilidir. Hanehalkı giderek artan ölçüde ödemelerini kartla yapmaktadır. Nitekim, kartlı ödeme tutarı 2000 yılında konut hariç hanehalkı yurtiçi tüketiminin yüzde 7 sine karılık gelirken, sözkonusu oran 2007 yılında yüzde 26 lara ulamıtır. Tek baına bu gelime, e.t.t.e nin özel tüketimde yaanan gelimelerin izlenmesinde temsil açısından yeterli olduunu ve bu temsilin ödemeler sisteminin kurumsallama derecesi arttıkça güçleneceini göstermektedir. kinci deerlendirme noktası, kartlı alıveri tutarlarının üçer aylık daılımları ile ilgilidir. TÜK in hanehalkı tüketim verileri ile kartlı alıveri ilem tutarları üçer aylık dönemlere büyük ölçüde benzer bir ekilde daılmaktadır dönemini kapsayan 6 yıllık dönemde ortalama olarak kartlı ilem tutarının üçer aylık dönemlere daılımı, sırasıyla yüzde 20, 24, 27 ve 29 iken, aynı dönemde konut-su-enerji hariç hanehalkı tüketim harcamaları üçer aylık dönemlere sırasıyla yüzde 22, 24, 28 ve 26 olarak daılmaktadır. Grafik.7- Hanehalkı tüketimi ve "e.t.t.e" (2002q1=100) q1 2002q2 2002q3 2002q4 2003q1 2003q2 2003q3 2003q4 2004q1 2004q2 2004q3 2004q4 2005q1 2005q2 2005q3 2005q4 2006q1 2006q2 2006q3 2006q4 2007q1 2007q2 2007q3 2007q4 hanehalkı yurtiçi tüketimi (Konut-su-enerji hariç) ette (toplam) Son olarak, üçer aylık dönemler itibariyle hesaplanan e.t.t.e endeksi ile hanehalkı yurtiçi tüketimi arasında Grafik.7 de de görülebilecei gibi güçlü bir eilim benzerlii sözkonusudur. Konut-su-enerji hariç hanehalkı yurtiçi tüketim harcamaları ile üçer aylık e.t.t.e endeks deerleri arasındaki korelasyon katsayısının 2002Q1-2007Q4 dönemi için 0,9829 olarak hesaplanması, bu ilikinin yönü ve derecesi konusunda önemli ipuçları vermektedir. VI. Genel deerlendirme Ekonomide yaanan gelimelerin doru algılanması ve analiz edilmesi, büyük ölçüde tüketici davranılarının salıklı bir ekilde izlenebilmesi ile mümkün olabilmektedir. Türk ekonomisinde iç talep gelimeleri takip edilirken, tüketicinin harcama davranı ve beklenti eilimlerini ortaya koyan ve tüketicinin beyanına dayanan tüketici güven endeksleri ya da bazı firmaların satı bilgilerine dayanan tüketim endeksleri kullanılabildii gibi, beyaz eya ve taıt araçları satıı, tüketim malları ithalatı, iç satılar üzerindeki vergiler gibi fiziki veriler de kullanılabilmektedir. 11

12 Bu çalımada, Türk ekonomisinde ödeme sisteminin kurumsallaması ve bu kapsamda kredi ve banka kartı kullanımının giderek yaygınlamasından hareketle, kartlı alıveri trendlerinden yararlanarak, tüketim gelimelerinin izlenmesi amacına yönelik yeni bir tüketim endeksi oluturulmaktadır. Türkiye de hanehalkı yurtiçi tüketiminin yüzde 26 sının kart kullanımı ile gerçekletirilir hale gelinmesi, bu çalımada ortaya konulan tüketim endeksini (e.t.t.e) dier göstergelere göre avantajlı hale getirmektedir. Veri kaynaının çok geni bir bilgi tabanı ve tüketicinin efektif talebine dayanması, Türkiye nin her tarafına daılmı, hemen her sektörde faaliyet gösteren, irili ufaklı çok sayıda iyerinin kartlı alıveri bilgisine dayanıyor olması, e.t.t.e nin tüketim eilimini temsil konusundaki gücünü artırmaktadır. e.t.t.e nin bir dier avantajı, harcama grupları bazında tüketici eilimlerinin analiz edilebilmesine imkan sunmasıdır. Bu çalıma ile ortaya konulan yeni tüketim endeksinin kurumsallamı bir yapı içerisinde düzenli olarak açıklanmaya balanmasının, Türk ekonomisinde tüketim eilimlerinin izlenme kalitesine önemli katkı salayacaı düünülmektedir. Ercan Türkan 3 Haziran 2008 Kaynaklar Alıveri Merkezleri ve Perakendeciler Dernei (AMPD), AMPD-ACNielsen Perakende Endeksi, ACNielsen Türkiye, CNN Türk-Nielsen Öncü Göstergeler Endeksi, Bankalararası Kart Merkezi (BKM), Raporlar, CNBC-e, Tüketim Endeksleri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), Tüketici Eilim Anketi, Türkiye statistik Kurumu (TÜK), Harcamalar Yöntemiyle GSYH, Tüketici Fiyatları Endeksi, Tüketici Eilim Anketi, Amaca Göre Bireysel Tüketim Sınıflaması. 12