Trabzon da Yağmur Sularının Analizi

Transkript

1 Ekoloji 21, 85, (2012) doi: /ekoloji Trabzon da Yağmur Sularının Analizi ARAŞTIRMA NOTU Omer DALMAN *, Anil Ece ARSLAN Karadeniz Technical University, Faculty of Science, Department of Chemistry Trabzon- TURKIYE *Corresponding author: Özet Bu çalışmada, Trabzon şehrinin 12 aylık dönemde yağan yağışın kimyasal özelliklerinin incelenmesi amacıyla üç ayrı istasyonda toplanan yağış örneklerinde SO 4 2-, NO 3 -, NO 2 -, Ca 2+, Mg 2+, ph, PM 10 ve SO 2 analiz edildi. Örnekleme istasyonları Valilik, Bahçecik ve KTÜ kampüs mevkiinde kurulmuştur. Bu istasyonlardan Mayıs 2008 ve Nisan 2009 tarihleri arasında örnekler alınmıştır. Yapılan analiz sonucunda ortalama ph değeri 6,81, ortalama sülfat, nitrat, nitrit, kalsiyum, magnezyum, PM 10 ve SO 2 değerleri sırasıyla 2,99 mg SO 4 2- /L, 0,30 mg NO 3 - /L, 0,05 mg NO 2 - /L, 0,66 mg Ca 2+ /L, 0,60 mg Mg 2+ /L, 40,50 μg PM 10 /m 3 ve 16,10 μg SO 2 /m 3 tespit edilmiştir. Bu çalışmada elde edilen sonuçlar, Türkiye de yapılan diğer çalışmalar ile karşılaştırılmıştır. Genel olarak, bu çalışmanın sonuçları, yağmur sularının güçlü yerel antropojenik kaynaklardan etkilendiğini göstermiştir. Yağmur suyu örneklerinde kirleticiler özellikle taşımacılık, yerel sanayi ve trafikten kaynaklanmıştır. Yağmur sularının bu dönemde alkali karakterde olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Asit yağmuru, hava kirliliği, Trabzon Kenti, yağmur suyu. Analysis of Rain Water in Trabzon Abstract This study has been carried out to investigate the chemical properties of the rains in winter in Trabzon city, Black Sea Region, Turkey. The rain water samples were collected at three stations which are in the, the Governership, Bahçecik and KTU campus standing. SO 4 2-, NO 3 -, NO 2 -, Ca 2+, Mg 2+ ph, PM 10 and SO 2 concentrations of samples were determined. The samples are taken from May 2008 to April 2009 at these three stations. The average ph value was The average pollutant concentrations of the rainwater samples were determined as follows : 2.99 mg SO 4 2- /L, 0.30 mg NO 3 - /L, 0.05 mg NO 2 - /L, 0.66 mg Ca 2+ /L, 0.60 mg Mg 2+ /L, μg PM 10 /m 3, μg SO 2 /m 3. The results of this study, compared with other studies conducted in Turkey. In general, the results of this study suggested that rainwater chemistry is strongly influenced by local anthropogenic sources rather than natural and marine sources. The pollutants in rainwater samples were mainly derived from transport, local industry and traffic sources. Rain water during this period have been found to be alkaline. Keywords: Acid rain, Air pollution, rain water, Trabzon city. Dalman O, Arslan AE (2012) Analysis of Rain Water in Trabzon. Ekoloji 21 (85): GİRİŞ Hava kirliliği; katı, sıvı ve gaz halindeki kirletici maddelerin insan sağlığına, bitkilere, yapı malzemelerine ve ekolojik dengeye zararlı etkiler oluşturacak derişimde ve sürede atmosferde bulunmasıdır. Söz konusu hava kirleticileri gaz (SO x, NO x, HC, CO, CO 2 ) ve partikül madde (PM) halindeki kirleticiler olmak üzere genel olarak iki alt grupta toplanmaktadır. Bunun dışında ozon (O 3 ) ve peroksi asetil nitrat (PAN) ve peroksibenzol nitrat (PBN) gibi fotokimyasal oksidantlar da sekonder hava kirleticileri olarak tanımlanmaktadır. Hava kirleticilerin önce atmosfere ardından da yeryüzüne dönmesi ve bunun neden olduğu sonuçlar yaşamsal olaylar için son derece önemlidir (Hegg ve Hobbs 1982, Muezzinoglu 1987). Doğal ya da antropojenik yollarla atmosfere salınan kirleticiler uzun ya da kısa menzilli bir taşınım neticesinde yaş veya kuru çökelme yoluyla tekrar yeryüzüne dönerler. Pek çok kirleticinin atmosferden yeryüzüne taşınımında yaş çökelme mekanizmaları kuru çökelmeye kıyasla daha önemli bir rol oynar (Anonymous 1985). Bu açıdan bakıldığında, yaş çökelme örneklerinde kirletici parametrelerin kimyasal analizi ile yerel atmosferdeki hava kirliliğinin derecesi hakkında önemli bilgilerde elde etmek mümkündür (Beryland 1982). Türkiye de yağmur suyu ile ilgili bilimsel literatür sayısı sınırlı sayıdadır (Boybay ve Kaya 1990, Çakır ve Çakır 1993, Beyazıt ve Ergun 1996, Geliş: / Kabul: No: 85,

2 Ekolo ji Eğri ve ark. 1997, Nevzat ve İbrahim 2000, Balcı ve Demirak 2001, Erbaşlar ve Taşdemir 2006, Saylan ve ark. 2009, Özdemir ve ark. 2010). Çarşamba ovasında bulunan Karadeniz Bakır Tesislerinden çıkan SO 2 gazının ovada yetişen ürünlere zarar verdiği ortaya çıkınca sülfürik asit fabrikası kurulmuştur (Beyazıt ve Ergun 1996). Samsun-Tekkeköy yöresinde yapılan çalışmada, SO 2 derişiminin Dünya Sağlık Teşkilatının kriterlerini ve hava kalitesinin korunması yönetmeliği standartlarını aştığı görülmüştür (Çakır ve Çakır 1993). Elazığ'da özellikle şehir merkezinde yağışların asidik karakter gösterdikleri, bu karakterin özellikle yakıt tüketiminin fazla olduğu aylarda daha da yükseldiği tespit edilmiştir. Bunun sebebinin atmosfere karışan SO x gazları olduğu belirtilmiştir (Boybay ve Kaya 1990). Sivas ta 1996 yılında yapılan bir çalışma da, yağışların asidik karakterli olmadığı tespit edilmiştir (Nevzat ve İbrahim 2000). Malatya il merkezinde yılları arasında yapılan çalışmada SO 2 ve PM 10 düzeylerinin yıllara göre düşme eğilimi gösterdiği tespit edilmiştir (Eğri ve ark. 1997). Rize ili yılları arasında kış mevsimi SO 2 ortalamaları 100 μg SO 2 /m 3 ün altında olup, evsel ısınma kaynaklı hava kirliliğinden etkilenmediği belirtilmiştir. Ancak kış mevsimi partiküler madde (PM 10 ) ortalama derişimleri μg PM 10 /m 3 arasında olmuştur (Balcı ve Demirak 2001). Bursa ili için yapılan bir çalışmada yılları arasındaki yıllık ve mevsimlik PM 10 ve SO 2 dağılımları incelenmiştir. Bursa ili ortalama derişim değerleri PM 10 için 90,2±59,1 μg PM 10 /m 3 ile 23,5±20,8 μg PM 10 /m 3, SO 2 için 218,4±159,3 μg SO 2 /m 3 ile 44,8±39,9 μg SO 2 /m 3 arasında salınım göstermiştir (Erbaşlar ve Taşdemir 2006). İatanbul ili için Kasım 1997 Haziran 1998 tarihlerinde yapılan çalışmada ilk 10 dakikalık yağmur suyu analizlerinde ph ortalaması 6,0 bulunmuştur (Saylan ve ark. 2009). Yine İstanbul için yapılan bir başka çalışmada; trafik yoğunluğuna göre seçilmiş 5 farklı çocuk oyun parkında 2009 yılının Mart ve Aralık ayları arasında yapılan çalışmada; trafiğin yakınındaki PM 2,5 ve PM 10 derişimlerinin kritik değerlere ulaştığı, deniz kenarındaki parkta daha düşük değerlerde olduğu ve orman içerisindeki parkta ise derişimlerinin sınır 108 Dalman ve Arslan değerlerin altında kaldığı gözlemlenmiştir (Özdemir ve ark. 2010). Bu çalışmada, Trabzon un üç farklı yerinden (Valilik, Bahçecik, KTÜ kampüs) l yıl süre ile (Mayıs 2008-Nisan 2009) yağış örnekleri toplanmıştır. Bu örneklerde ph, temel anyon (NO 3 -, NO 2 -, SO 4 2-), temel katyonlardan (Ca 2+ ve Mg 2+ ) ve PM 10 ve SO 2 analizleri gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmanın amacı, Trabzon a düşen yağış sularının temel iyonik bileşimini saptamak, elde edilen sonuçları literatür verileri ile kıyaslamak ve şehrin hava kalitesi hakkında genel bir fikir vermektir. MATERYAL VE METOT Trabzon bir sahil kenti olup, Türkiye nin Doğu Karadeniz kıyısında yer almaktadır. Trabzon 39:43:00 D 41:00:00 K boylam ve enlem arasında yer alır yılı Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre Türkiye nüfusu 72 milyon 561 bin 312, Trabzon un nüfusu ise 765 bin 127 kişidir yılı Trabzon ilinde toplam araç sayısı , tüketilen yakıt (benzin ve mazot olarak) litredir. Fuel-oil ve kalorifer yakıtı olarak kg dır, katı yakıt olarak ton kömür ve ton odun yakılmıştır. Trabzon Hava Limanına 2009 yılı içerisinde gelen /giden uçak sayısı olmuştur. Yağmur suyu örnekleri Valilik binası bahçesi(41:00:10 N 39:41:99 E), Bahçecik mahallesi (40:59:80 N 39:46:28 E) ve Karadeniz Teknik Üniversitesi (40:59:61 N 39:43:09 E) mevkiinden toplanmış olup örnek toplama noktaları harita üzerinde Şekil 1 de gösterilmiştir. Örnekler basit örneklem sistemi ile alınmıştır. Basit örneklemede yağış toplama kabı 2 litrelik plastik bir şişe (polietilen) ve bir huniden oluşmaktadır. Huni, şişenin altı kesilip ters çevrilmesi ile elde edilmiş olup huni çapı 12,5 cm dir. Yağmur suyu toplama kapları bir PVC kap içine konulmuştur. Bu sayede numune toplama kabı hem dış darbelerden hem de güneş ışığından korunmuş olmaktadır. Düzenek 2 m yükseklikte bir tahta mesnet üzerine oturtulmuştur. Örnekleme yönteminde 2 paralel yağmur toplama düzeneği oluşturulmuş ve iki düzenekte aynı mesnet üzerine oturtulmuştur (Mouli ve ark. 2005). Örnek kapları ultra saf su ile yıkanıp temizlendikten sonra biri ile temel anyonlar, diğerinde ise %10 luk 10 ml nitrik asit eklenerek katyon elementleri analizi için ayrıldı. Anyon analizi için toplanan yağmur suyu örneği Millipore filtreleme düzeneği kullanarak 0,22 No: 85, 2012

3 Trabzon da Yağmur Sularının Analizi Eko lo ji Tablo 1. Mayıs 2008 ve Nisan 2009 tarihleri arasında iki aylık yağış örneklerinin analizi. a A:Valilik B:Bahçecik C:KTÜ kampus b S birleşik (her bir tür için N=7) Şekil 1. Trabzon da yağmur suyu numunelerinin alındığı noktalar (A: Valilik, B: Bahçecik, C: KTÜ). μm lik filtre kağıdından (selüloz asetat) süzüldükten sonra farklı analizler için alt örneklere ayrıldı. Bu amaçla yüksek yoğunluklu polietilenden yapılmış 100 ml lik örnek kapları kullanıldı ve örnekler HPLC deki analizlere kadar +4 C de, buzdolabında saklandı. Katyon kabındaki yağmur suyu örnekleri ise yine millipore filtreleme düzeneği kullanılarak 0.45 μm lik membran filtre kağıdından (mikro filtrasyon sistem, selüloz asetat) süzüldü ve 250 ml lik polietilen şişelere aktarıldı. Katyon örnekleri ICP-OES deki analizlere kadar +4 C de buzdolabında saklandı. Yağmurun kesilmesinin ardından toplanan yağmur sularının ph ölçümü numune toplama noktasında ph metre ile anında yapılmıştır. ph ölçümleri için Hanna HI model ph metre kullanıldı. Anyon analizi için toplanan yağmur örnekleri filtrelendikten sonra ph ölçümü için; ±0.01 ph birimi duyarlılıkla ölçümler, ph metre ile yapıldı. Temel anyonların analizleri için No: 85,

4 Ekolo ji Dalman ve Arslan Zorbax sax IC anyon değişim kolonlu Agilent 1100 Series model HPLC cihazı kullanıldı. Sistem bilgisayar kontrollü olup pik alanları bir yazılım programı ile hesaplandı. Kullanılan dedektör 100 μl hacimli akış hücresine sahip UV-DAD dedektörüdür. Taşıyıcı faz olarak ph'ı di-sodyum tetraborat tampon çözeltisi ile 4.94'e ayarlanıp 1 mm lık ftalik asit çözeltisi kullanıldı. Bu çözelti kolona verilmeden önce 30 dakika süre ile ultrasonik banyoda tutularak gaz kabarcıklarından arındırıldı. Nitrat ve sülfat iyonları için kalibrasyon eğrileri sırası ile 0.50, 1.00, 2.00, 5.00 ve mg/l derişimlerdeki standart NaNO 3 ve K 2 SO 4 çözeltilerinin alete enjekte edilmesi ile hazırlandı. Yağmur numunelerinde katyonlar Spectro Genesis model ICP-OES ile analiz edilmiştir. Yağmur suyu örneği bir peristaltik pompa kullanarak yaklaşık 1 ml/dak. olacak şekilde geleneksel pnömatik nebülizasyon ile ICP-MS cihazına gönderildi. Nebülizatör gaz akışı, numune alımı oranı, dedektör gerilimi ve mercek gerilimi 1 ng/ml çözeltisi ile yaklaşık saatte adet duyarlılığı için optimize edildi. Matris ve diğer ilgili girişim etkilerini en aza indirmek için standart bir referans malzeme olan NIST 1640 (Ulusal Standartlar ve Teknoloji Enstitüsü, ABD) ile hassasiyet ve doğruluk analizi yapıldı. Hava Kalitesi Ölçüm İstasyonu Trabzon Valilik binası bahçesindedir. Her gün SO 2 ve PM 10 ölçümü yapılmıştır. PM 10 ölçümü MP101M model cihaz ile yapılmıştır. Cihazda beta-gauge toz ölçüm sistemi kullanılmaktadır. Tanecikler Beta kaynağı Geiger- Müller sayacı arasında yer alan cam elyaftan yapılan bir filtre kağıdı üzerine yerleştirildi. Beta-gauge yöntemiyle tanecikler radyoaktif madde (karbon-14) kullanılarak ışıma yöntemiyle daha küçük parçalara ayrıldı. BULGULAR VE TARTIŞMA Mayıs 2008-Nisan 2009 tarihleri arasında Trabzon ilinin Valilik, Bahçecik ve KTÜ kampus mevkiindeki iki ay boyunca yağan yağış örneklerinden 7 adeti analiz edildi. Yağış örneklerinin iki aylık ortalama iyon derişimi ve ph değerleri Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1 de görüldüğü gibi şehir merkezine göre şehir dışındaki yağmur numunelerinin ph değerleri genellikle daha yüksektir. Örnek olarak Mayıs- Haziran 2008 tarihlerini göz önüne aldığımızda A noktasında ph 6,81 iken C noktasında 7,50 dir. Bunun sebebi şehir merkezinde taşıt yoğunluğunun Şekil 2. Trabzon yağmurlarında Mayıs 2008-Nisan 2009 tarihleri arasında PM 10 nin aylık ortalamalarına göre dağılımı. Şekil 3. Trabzon yağmurlarında Mayıs 2008-Nisan 2009 tarihleri arasında SO 2 nin aylık ortalamalarına göre dağılımı Tablo 2. CRM 408 ve CRM 409 analizi verileri. a BCR-CRM 408 (Simulated Rainwater (low contents)) b BCR-CRM 409 (Simulated Rainwater (high contents)) c μg/kg fazla olması, yerleşim yerlerinin yoğun olması ve hava sirkülasyonunun az olmasından kaynaklanmaktadır. Yağış suyundaki ph değişimi atmosferdeki kirleticilerin derişimine de bağlıdır. Atmosferde SO 2 derişiminin artması ph ın düşmesine sebep olur. Sonuçta şehir merkezinin şehir dışına kıyasla daha asidik yağış aldığı görülmektedir. Sülfat iyonları derişiminin evsel ve endüstriyel yakıt tüketiminin fazla olduğu kış aylarında genelde yüksek olduğu görülmüştür. Bu iyonun en büyük kaynağı kükürt içeriği fazla olan kömürlerdir. Söz konusu yakıtın çok tüketildiği kış aylarında sülfat iyonu derişimi genellikle artmıştır. Sonuçlara göre yağmur suyundaki NO 3 - ve NO 2 - derişimi genellikle trafiğin daha yoğun olduğu şehir merkezindeki istasyonlarda arttığı gözlenmiştir. Yani trafik yoğunluğu 110 No: 85, 2012

5 Trabzon da Yağmur Sularının Analizi Eko lo ji ile doğru orantılı olarak azot oksit derişimi artmıştır. Yağmur suyunun ph sı son derece önemlidir. Özellikle atmosferde antropojenik kökenli eser elementlerin çözünmüş-partikül çeşitliliği ph ya bağlıdır. ph nın yüksek olduğu dönemlerde Ca 2+ ve Mg 2+ derişimi de artmıştır. Bunun muhtemel nedeni atmosferdeki uçucu tozların bileşiminde kalsiyum, magnezyum içeren bileşiklerin bulunmasıdır. Ayrıca Ca 2+ ve Mg 2+ oluşumu hem tozlardan hem de Trabzon ilinde kış mevsiminde çalışan bir sanayi kuruluşunun bulunmasından meydana geldiği düşünülmektedir. Trabzon çevre ve şehircilik müdürlüğü nce ölçülen Mayıs 2008 Nisan 2009 tarihleri arasında aylık SO 2 ve PM 10 ölçüm değerleri sırasıyla Şekil 2 ve 3 de verilmiştir. PM 10 ölçüm değerleri ısıtma sezonunda evsel kaynaklı yakıtların kullanımına bağlı olarak diğer aylara kıyasla daha yüksek olduğu fakat yine de bu değerlerin Hava kalitesi korunması yönetmeliğinde verilen, uzun vadeli sınır (UVS) değer olan 150 μg/m 3 ve kısa vadeli sınır (KVS) değer olan 300 μg/m 3 ü aşmamıştır. SO 2 ölçüm değerleri ısıtma sezonu olarak adlandırılan Kasım-Nisan aylarında evsel kaynaklı yakıtların kullanımına bağlı olarak diğer aylara kıyasla daha yüksek olduğu fakat yine de bu değerlerin Hava kalitesi korunması yönetmeliğinde verilen, UVS değer olan 150 μg/m 3 ve KVS değer olan 400 μg/m 3 ü aşmadığı görülmektedir. Ölçümlerin doğruluğunu test etmek için BCR- CRM 408 (Simulated Rainwater (low contents)) ve BCR-CRM 409 (Simulated Rainwater (high contents)) Standard Referans maddeleri kullanılmıştır. Tablo 2 de CRM 408 ve CRM 409 analizleri sonucu elde edilen sonuçlar görülmektedir. SONUÇ VE ÖNERİLER Tüm numune verilerin sonucuna göre hesaplanan yıllık ortalama veriler değerlendirildiğinde 2,99 mg SO 4 2-/L, 0,30 mg NO 3 -/L, 0,05 mg NO 2 -/L, 0,66 mg Ca 2+ /L, 0,60 mg Mg 2+ /L olarak ölçülmüştür. Temel iyonların ortalama derişimleri SO 2-4 > Ca 2+ > Mg 2+ > NO - 3 > NO - 2 sırasında bulunmuştur. Ortalama ph değerine bakıldığında 6,81 dir. Bu da Trabzon yağmurlarının Mayıs Nisan 2009 döneminde alkali karakterde ve temel anyonlar ile temel katyonlar açısından Hava kalitesi korunması yönetmeliğinde verilen, UVS-KVS değerleri arasında olduğunu göstermektedir. SO 2 ve PM 10 ölçüm değerleri evsel kaynaklı yakıtların kullanımının en yoğun olduğu kış aylarında bile Tablo 3. Trabzon yağış sularının ortalama ph, SO 2-4, NO - 3 ve Ca 2+ değerlerinin literatürdeki verilerle karşılaştırılması (iyon derişimleri μmol/l cinsindendir). Hava kalitesi korunması yönetmeliğinde verilen, UVS değer olan 150 μg/m 3 ve KVS değer olan 300 μg/m 3 ü aşmamıştır. Yani Trabzon şehri asit yağmurlarının tehdidi altında değildir. Ayrıca şehir merkezinde toplanan yağmur suyu numunelerinde iyon derişimlerinin şehir dışına kıyasla genellikle yüksek çıkmasının temel sebeplerinden biri şehir merkezinde nüfusun ve trafiğin daha yoğun olmasındandır. Antropojenik türlerden olan SO 2-4 ve NO - 3 iyonlarının ortalama derişimleri literatürdeki değerlerle karşılaştırıldığında Trabzon şehri atmosferinin bu kirleticilerle aşırı yüklü olmadığı ve ciddi bir hava kirliliği söz konusu olmadığı sonucuna varmak mümkündür. Bu çalışmada elde edilen verileri kıyaslamak amacı ile son yıllarda yapılan çalışmalar Tablo 3 de verilmiştir. Görüldüğü gibi Trabzon ili diğer illere göre kıyaslandığında daha az asit yağmuru tehdidi altında olduğu söylenebilir. Komşu Rize ili ile paralellik gösterdiği anlaşılmıştır. Bu da bölgesel ve mevsimsel farklılıktan kaynaklandığını gösterir. Hava kirliliğinin insan sağlığı özellikle yaşlılar ve çocuklar üzerindeki etkileri dikkate alınırsa önlemler acil ve kaçınılmazdır. Bu amaçla hava kirliliğinde önemli rolü olan SO 2 seviyesinin azaltılabilmesi için, kullanılan yakıt kömürünün kükürt oranı düşük olmalı, yakma eğitimi verilmeli ve denetimi sıkılaştırmalı, baca kontrolleri titizlikle yapılmalı ve trafik araçlarında eksoz gazı emisyon kontrolü sürekli olmalıdır. Trabzon da hava kirliliğine neden olan önemli faktörlerden biri de Trabzon un topografik yapısıdır. Trabzon ili bir yamaçta kurulmuş olması ve denize paralel olarak aniden rakımın yükselmesi şehir merkezinde oluşan kirletici gazların ve tozların şehir merkezinden uzaklaşmamasına neden olmaktadır. Bu kirletici unsurların şehir merkezinde yağan yağmur suyunun bileşimini değiştirerek olumsuz yönde etkilediği No: 85,

6 Ekolo ji Dalman ve Arslan düşünülmektedir. Rüzgarın etkisinden yararlanmak bakımından yerel yönetim olarak imar planlarının yapılmasında bu yönlü hava koridorları açık tutulmalıdır. Trabzon ilinde kış mevsiminde çalışan bir sanayi kuruluşunun olması da hava kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. TEŞEKKÜR Bu çalışma Karadeniz Teknik Üniversitesi (Trabzon, Türkiye) Bilimsel Araştırma Projeleri birimi tarafından desteklenmiştir. PM 10 ve SO 2 ölçümleri için Trabzon Çevre ve şehircilik müdürlüğüne teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Anonymous (1985) Atmospheric Transport of Contaminants Into the Mediterranean Region. The Joint Group of Experts on the Scientific Aspects of Marine Environmental Protection Reports and Studies No.26, London. Balci A, Demirak A (2001) Investigation of the Some Chemical Properties of the Rains in Rize. Ekoloji 10(40): Basak B, Alagha O (2004) The chemical composition of rain water over Büyükcekmece Lake, İstanbul. Atmospheric Research 71: Beryland ME, Volberg NSH, Lavrinenko RF, Rusina EN (1982) Problems of correlation of global and local monitoring of air pollution. Environmental Monitoring and Assessment (Historical Archive) 2: Beyazıt N, Ergun O (1996) Samsun-tekkeköy yöresinde hava kirliliğinin meteorolojik parametrelerle ilişkisinin incelenmesi. Turkish Journal of Engineering and Environmetal Sciences 20: Beyazıt N, Peker I (2000) Chemical Analysis of Rain Waters in the City Center of Sivas. Ekoloji 10 (37): Boybay M, Kaya M, Aslan M (1990) Elazığ'daki yağış kirliliğin incelenmesi. Turkish Journal of Engineering and Environmetal Sciences 17: Çakır O, Çakır S (1993) Study of chemical composition of wet deposition in Samsun. Turkish Journal of Engineering and Environmetal Sciences 17: , Demirak A, Balcı A, Karaoğlu H, Tosmur B (2006) Chemical characteristics of rain water at an urban site of south western Turkey. Environmental Monitoring and Assessment 123: Eğri M, Güneş G, Pehlivan E, Genç M (1997) Son beş yıllık dönemde Malatya il merkezinde hava kirliliği eğiliminin incelenmesi. Journal of Turgut Özal Medical Center 4: Erbaşlar T, Taşdemir Y (2006) Bursa da ölçülen kükürt dioksit (SO 2 ) ve partikül madde (PM) seviyelerinin zamana bağlı değişimi. Journal of Engineering and Natural Sciences, Mühendislik ve Fen Bilimleri Dergisi 123: Gülsoy G, Tayanç M, Ertürk F (1999) Chemical analyses of the major ions in the precipitation of İstanbul. Turkey. Environmental Pollution 105: Hegg DA, Hobbs PV (1982) Measurement of sulfate production in natural clouds. Atmospheric Environment 11: Kaya G, Tuncel G (1997) Trace element and major ion composition of wet and dry deposition in Ankara, Turkey. Atmospheric Environment 31: Mouli PC, Mohan SV, Reddy SJ (2005) Rainwater chemistry at a regional representative urban site: influence of terrestrial sources on ionic composition, Atmospheric Environment 39: Müezzinoğlu A (1987) Hava Kirliliğinin ve Kontrolünün Esasları. Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir. Okay C, Akkoyunlu BO, Tayanç, M (2002) Composition of wet deposition in Kaynarca. Turkey Environmental Pollution 118: Örnektekin S, Çakmaklı S (2003) Chemical composition and acidity of rain at the gulf of Iskenderun. North-East Mediterranean, Water Air and Soil Pollution 3: Ozdemir H, Borucu G, Demir G, Yigit S, Ak N (2010) Examining the Particulate Matter (PM 2.5 ve PM 10 ) Pollution on the Playgrounds in Istanbul. Ekoloji 20 (77): Saylan L, Toros H, Sen O (2009) Back trajectory analysis of precipitation chemistry in the urban and forest area of Istanbul, Turkey. Clean-Soil Air Water 37 (2): No: 85, 2012

7 Trabzon da Yağmur Sularının Analizi Eko lo ji Tuncel S, Ungör S (1996) Rainwater chemistry in Ankara, Turkey. Atmospheric Environment 30: Türker P (2005) Mersin de yağmur suyunun temel iyonik bileşimi-asit yağmurları. Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mersin. No: 85,