Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

Transkript

1 Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

2 Dış Etken ve Süreçler Dış etken ve süreçlerin rolleri Başlıca dış etken ve süreçler nelerdir? Çözülmenin (ayrışmanın) jeomorfolojik rolü Kütle hareketlerinin şekillendirici rolü Akarsuların şekillendirici rolü Yeraltı sularının şekillendirici rolü Buzullar ve Buzul aşındırması Rüzgarın şekillendirici rolü Dalgaların şekillendirici rolü Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

3 Dış etken ve Süreçlerin etkileri her ölçekte aynı değildir. Kıta platformu, dağlar, kıtasal düzlük, abisal düzlük, denizaltı dağı gibi makro topografik şekillerin oluşumunda dış etken ve süreçlerden çok iç etken ve süreçler etkili olmuştur. Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

4 DOĞU AVRUPA BÜYÜK SAHRA Büyük Sahra ve Doğu Avrupa kıtasal platformların birer parçası olmasına rağmen topografyaları birbirinden farklıdır. Sahra da çöl yer şekillerini oluşturan dış etken ve süreçler etkenler; ikincisinde eski buzullar ve akarsular etkili olmuştur

5 Daha küçük boyuttaki morfolojik birimlere geçildikçe dış etken ve süreçlerin rolü Sözgelimi, aşınarak harabe hale gelmiş bir volkanda ya da karstlaşmış bir polyede dış etken ve süreçlerin rolü artarken; falezler, taraçalar, deltalar, kanyonlar, kumul sırtları ve kıyı okları gibi şekiller ise tamamıyla dış etken ve süreçlerin etkisindedir daha da artar!

6 YERYÜZÜNÜN BUGÜNKÜ HALE GELMESİNİ SAĞLAYAN İÇ VE DIŞ ETKEN VE SÜREÇLERDE ROL OYANAYAN 2. ÖNEMLİ FAKTÖR İSE ZAMAN DIR. Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

7 Yeryüzünün Bugünkü Hale Gelmesini Sağlayan İç ve Dış Etken ve Süreçlerde Rol Oynayan İkinci Önemli Faktör ise Zaman dır.

8 1 mm /1-4 yıl Alplerde 1 mm/yıl Kanada ve dağlık ABD kısımları 1 mm / 2 yıl Akdeniz kuşağında Aşınma hızları orta yükseklikteki ormanlık dağlık kesimlerde 1 mm / yıl; Ormanlarla kaplı yüksek tepelerde ise 1 mm / yıl dır. Sözgelimi, 3000 metre yüksekliğindeki bir dağ 1mm/yıl hızla 3 milyon yılda aşınır

9 Alaska da ve Kayalı dağlarında 3000 metrelik dağın aşınması için 3 milyon yıl; Akdeniz de ise 6 milyon yıl geçmesi gerekmektedir. Kayalı dağları

10 Dış etken ve süreçlerle gelişen aşınma ve düzleştirme olaylarının hedefi nedir? Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

11 Aşınma ve düzleştirme olayları deniz seviyesine kadar devam eder. Sonunda hafifçe eğimli peneplen denilen bir aşınma düzlüğü meydana gelir Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

12 Başlıca dış etken ve süreçler nelerdir? Çözülme ve ayrışma mekanik ve kimyasal ayrışma Kütle hareketleri yerçekiminin yeryüzünü değiştirmesi Akarsular sellenme ve çizgisel akış Yeraltı suları eritme, çökelme ve kısmen de mekanik Buzullar Rüzgarlar aşındırma, cilalama, oyma ve biriktirme Dalgaların ve akıntılar Organik etkiler Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

13 Çözülme ve Ayrışmanın Jeomorfolojik Rolü 1. Yerkabuğu malzemesi çözülme sayesinde kolay aşınır ve taşınır 2. Çözülme şiddeti ve niteliği farklı iklim bölgelerine göre değiştiğinden burada farklı topografik şekiller meydana gelir Pediment : kurak ve yarı kurak bölgelerde çözülme ile gerileyen yamaçların önünde üzeri kısmen çözülme ürünleriyle kaplı ve oldukça eğimli aşınım düzlüklerine verilen isimdir. Tafoni, petek şekilli ayrışma, dağların testere biçimli dişleri bunların sonucudur Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

14 TAFONİ : yüzeyleri kapilerite ile yükselen madensel tuzların çökelmesi ile sertleşmiş, iç kısımları ise çözülmeyle gevşemiş ve rüzgar, seller ve dalgalar ile boşaltılmış büyük bloklara tafoni adı verilir.

15 Doğal köprüler

16 YARDANG : Köken olarak Türkçe bir kelimedir. Kurak ya da yarı kurak bölgelerde rüzgarın aşındırarak oluşturduğu sırt şekilli oluşumlardır. Tortul kayaların zayıf kısımlarının aşındırması ile rüzgar yönüne paralel uzanan yapılardır. Genellikle kumtaşı ve kireçtaşlarında gelişir. Çöllerde ve kuru nehir yataklarında gözlenir.

17 Değişik İklim Koşullarında Yamaç Gerilemesi Nemli Bölgelerde Kurak Bölgelerde

18 Kütle Hareketlerinin Şekillendirici Rolü Kütle hareketlerinin asıl nedeni yerçekimidir. Su, donma-çözülme, kar erimesi, şiddetli yağışlar bunu kolaylaştırır. Su, gözenek suyu basıncının artmasında ve taneler arası sürtünmenin azalmasında önemli rol oynar Yamaç eğimi ile yamacı oluşturan kayaçların niteliği de çok önemlidir Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

19 KRİP OLUŞUM MEKANİZMASI D X D0 Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

20 Krip ve Solükflüksiyon Donmuş düzeyin altına kadar inen kaya Buradaki kum tanelerini izleyiniz Sulu Zemin Orjinal durum D o n m a s o n r a s ı z e m in Buzla Doygun Zemin (A) KIŞ Yaz ayında çözülen zon D o n m a so nr ası yü z ey Önceki yüzey Erime sonrası düşey olarak düşer Suyla Doygun Zemin Erime sonrası yüzey Permafrost (Sürekli don katmanı) (B) YAZ

22 Akarsuların Şekillendirme Süreçleri Akarsular kara alanlarının 2/3 alanını etkiler 1- Aşınma (hidrolik etki, korrazyon ve korrozyon) Aşındırmanın etkisi zeminin doğasına bağlıdır. Aşındırmanın kinetik enerjisi eğime bağlı olarak artar de artar, 40 0 de maksimum olur. 2- Taşınma (eriyik ve yüzer yükler, sıçrama =saltasyon, öğütme=atrisyon) 3- Birikme (akarsuyun gücünün azalmasıyla birlikte taşınan malzeme birikir) Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

23 AŞINMA, TAŞINMA VE BİRİKME GRAFİĞİ (Hjülström den) 0.2 mm orta ince kum En düşük ve en kolay aşınan maddelerin tane boyu 0.2 mm Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

24 Stream Bank Erosion JLM Visuals

25 Yatak Yükü Strahler, A. and Strahler, A., Physical Geography. Wiley, NY.

26 Hareket Şekilleri Suspension Solution Saltation Traction Briggs, D. and Smithson, P Fundamentals of Physical Geography. Hutchinson, London.

27 Geriye ve derine aşındırma yılda 11.2 km gerilme

28 Niagara Şelalesinin Uydu Resmi

29 Niagara Şelalesinin Uydu Resmi

30

31

32

33

34

35

36 Yeraltı Suyunun Şekillendirici Rolü Yalıtaşları Aşınma (eritme) sözgelimi, mağara oluşumu Taşınma ve Birikme süreçleri sözgelimi, sarkıtlar, dikitler, traverten, yalıtaşları Karstlaşma olayları sonucu mağara oluşumu

37 Buzulların Şekillendirici Rolü Buzul : buzdan oluşan ve yerçekimiyle hareket eden buz kütleleri Mekanik aşındırma (cilalama, oyma), koparma, moren Donmuş suyun Düzenli moloküler yapısı Buharlaşan suyun düzensiz moloküler yapısı Likit suyun yarı-düzenli moloküler yapısı Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

38 Buzullar 1- Vadi buzulları 2- Örtü buzulları 3- Karışık tip

39 1- Vadi Buzulu Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

40 2- Örtü Buzulu Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

41 1- Örtü Buzulu Ağrı Dağı Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

42 2- Örtü Buzulu Everest Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

43 3-Karışık (Piedmont) Buzul

44 Gel-git suyu buzulu

45 Fiordlar : buzulların oluşturduğu kıyılar

46 Rüzgarların Şekillendirici Rolü Taşınma (DEFLASYON) Aşındırma (KORRAZYON) Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

47 Aşındırma (KORRAZYON) Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

48 Birikme ve Eoliyen Çökelleri Kumul (Dün), bar, barkan, barbakan vb Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

49 Yeryüzü şekilleri aşındıran rüzgarın alt sınırı deniz düzeyi ya da yeraltı suyu tablasının yüzeyidir Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

50 Dalgaların ve Akıntıların Şekillendirici Rolü Kıyıdaki yer şekillerinin oluşmasındaki tek neden dalga ve akıntılar değildir. Ayrışma, kütle hareketleri, akarsular, buzullar, karstlaşma, litoloji, volkanizma, canlılar, tektonik ve östatik değişimler de etkilidir. Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

51 Kıyıların şekillenmesinde Dalgaların Etkisi Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

54 ÇENTİKLER (NOTCH)

55 Abrazyon (Aşınım) Düzlüğünün Gelişimi

56 Dalga Uyması? (Refraksiyon) Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

57 Çin de Bir Plaj Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

58 Köyceğiz Koyu

59 Ölü Deniz (Fethiye)

60 Kaputaş (Kalkan)

61 Cide (KASTAMONU)

62

63

64 Kıyıları şekillenmesi : AKINTILAR Alt akıntı ve kıyı boyu akıntısı Tırmanma kuşağı

65 Akıntılar Alt akıntı ve kıyı boyu akıntısı

66 Dalga, dar bir kanaldan denize geri dönerken yelpaze şeklinde açılır. Buna Rip Akıntısı Adı verilir Eğer birisi bu akıntıya yakalanırsa nasıl kaçar? Kıyıya paralel yüzerek!

67 Kıyıların şekillenmesi : Gel-Git (Med-cezir) Akıntıları (Tides)

68 Gel-gitler Newton un çekim yasası

69 Gel-git ler Ayın dünya üzerindeki çekim kuvvetine dayanır. Ayın kütlesi Güneş ten daha az olmasına rağmen çekim kuvveti Güneş ten 2 kat fazladır. Gel-git günü 24 saat 53 dakikadır. Güneş, Ay ve Dünya aynı çizgiye geldiğinde çekim etkisi daha da artar.

70 Dünya, Ay ve Güneş aynı hizaya geldiğinde çekim kuvveti artar.

71 Ayın ekvatora göre durumu çekim kuvvetini etkiler

72 Gel-git Tipleri Semidiurnal 24 saat içinde aynı yükseklikte iki yüksek, iki alçak gelgit formu Diurnal 24 saat içinde bir yüksek, bir alçak gelgit düzeyi (sözgelimi, Amerika nın körfez bölgesi) Karışık 24 saat içinde birbirinden farklı düzeyde iki alçak, iki yüksek olmak üzere gelgit formu (Kaliforniya) Farklı gel-git şeklinin nedeni henüz iyi anlaşılamamıştır. Yine de olasılıkla kıyının şeklinin bir fonksiyonu olduğu sanılmaktadır. Karayipler gibi kısmen kapalı bir olan yerlerde 1 metreyi geçmeyen diurnal gel-git formu izlenirken, West Coast gibi açık kıyılarda karışık gel-git formu görülmektedir.