MÜHENDİSLİK EKONOMİSİ

Transkript

1 SAKARYA ÜNİVERSİTESİ TEKNOLOJİ FAKÜLTESİ MÜHENDİSLİK EKONOMİSİ Haz.: Doç.Dr. Ahmet DEMİRER 1 SAKARYA ÜNİVERSİTESİ TEKNOLOJİ FAKÜLTESİ MEKATRONİK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ DERSİN AMACI: Mühendislikle ilgili iş ve işletmelerde yapılan yatırım ve harcamalara bağlı ve bunun neticesi olarak net proje yatırımlarının sistematik incelenmesidir. Ana hatları ile dersin içeriği: (a) Mühendislik probleminin belirlenmesi ve formülasyonu; (b) Ekonomik analizlerin yapılması; (c) Ekonomik alternatifler için çözümler araştırılması; (d) Fizibilite raporlarının hazırlanması hususlarını içerir. KAYNAKLAR: 1-Osman OKKA. Mühendislik Ekonomisi Prensipler ve Uygulamalar, 5.Baskı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, Hasan ESKİ, Özgür ARMANERİ,Mühendislik Ekonomisi, Gazi Kitabevi, 2 Ankara,

2 Dersin Akışı HAFTA KONULAR 1 Mühendislik Ekonomisine Giriş Temel Tanım ve Kavramlar 2 Maliyet Kavramı ve Maliyetler 3 Para ve Zaman İlişkileri ve Nakit Akışı Modeli 4 Paranın Zaman Değeri Problemleri 5 Değerleme Metotları - Eşdeğer Kıymet Yöntemleri 6 Değerleme Metotları - Getiri Oranı Yöntemleri 7 Değerleme Metotları - Diğer Yöntemler 8 Alternatiflerin Seçilmesi Yöntemleri 9 Amortisman Yöntemleri 10 Diğer Ekonomik Analizler - Başa Baş Analizi 11 Diğer Ekonomik Analizler - Fayda/Maliyet Analizi 12 Diğer Ekonomik Analizler 13 Yenileme Analizleri 14 Ekonomik Ömür Analizi 3 Genel Prensipler Tanımlar Maliyetler TASARIM = 1-Bir planın, bir nesnenin ya da bir inşa süreci içinde (mimarî çizimler, mühendislik çizimleri, iş süreci vb) meydana getirilmesine denir. Elizabeth Adams Hurwitz tarafından kısa ve öz olarak gerekli olanın araştırılması şeklinde tanımlanmıştır. 2-Tasarım, bir ürünün tümü, veya bir parçası veya üzerindeki süslemenin (çizgi, şekil, biçim, renk, doku, malzeme veya esneklik gibi) insan duyuları ile algılanan çeşitli unsur veya özelliklerinin oluşturduğu bütünü ifade eder. Tasarı ise; hem son plân veya taslak (bir çizim, modelleme vb) ya da bir plân veya taslağın sonucu (üretilen bir nesne, ürün, mekân ve alan) için kullanılır. İŞLEVSELLİK EMNİYET (Dayanım, Sertlik, dayanıklılık/kuvvet, Süneklik «Strength,Stiffness, Stability, Ductility» EKONOMİ ESTETİK 4 2

3 ABET'in Mühendislik Tanımı Çalışma, deney ve tecrübe ile kazanılan matematik ve temel bilimler bilgisinin, doğa kuvvetleri ve malzemelerini insanlığın yararına ekonomik olarak geliştiren bir meslektir. Mühendislik: hayatımızı daha kolay, güvenli ve eğlenceli yapan sitemleri tasarlamak ve geliştirmek için bilimsel bilginin bir amaca yönelik ve özgün olarak kullanılmasıdır. Mühendislik yaşadığımız dünyayı ve yaşama şeklimizi şekillendirir. Medeniyetin arkasındaki itici güçlerden biri olması sebebiyle insanlık için vazgeçilmezdir. Mühendis, kendi alanında teknik bilgi ve uzmanlığa sahip, insan, makine, teçhizat, malzeme, ekipman ve prosesleri kullanmak suretiyle işletmede mal ve hizmet üreten teknik elemandır. 5 Mühendislik Tanımı Mühendislik: İhtiyaçların karşılanmasında Emniyet,Ekonomi ve Estetiğin göz önüne alınmasıdır. Arthur M. Wellington Mühendislik tanımını şöyle yapmaktadır: Herhangi bir kişinin 2 $ ile yaptığını 1 $ ile iyi bir iş yapabilme sanatıdır. 6 3

4 7 Ekonomi Ekonomi (İktisat) : Bir bölge veya ülkede mal ve hizmetlerin üretilmesi, satılması, satın alınması sistemi. Ekonomi bilimi, bireylerin ve toplumun ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kaynakları kullanmak ve yönetmek için sürdürülen faaliyetlerin bütünü olarak tanımlayabiliriz. Üretimin temel faktörlerini 4 grupta toplayabiliriz. İş gücü (emek) Sermaye Doğal kaynaklar Girişimci Ekonomide doğal kaynakların üretimden aldığı paya rant, emeğin payına ücret, sermayenin payına faiz ve girişimcinin payına da kar denilir. 8 4

5 Ekonomi (İktisat) 9 Ekonomi (İktisat) 10 5

6 SAFİ MİLLİ HASILA (SMH): Ülkenin ekonomik durumunu ve refah seviyesini belirlemek amacıyla, gayrisafi milli hasıla'dan amortismanların çıkarılması yoluyla elde edilen değerdir. Ekonomide mal ve hizmet üretiminin gercekleştirilmesini sağlayan makine ve techizat belirli bir dönem kullanmaktan aşınır ve yıpranır (amortisman). Bu aşınma ve eskime değeri, GSMH'dan düşürülürse SMH (safi milli hasıla) bulunur. 11 Milli Gelir (MG) : SMH'den dolaylı (vasıtalı) vergiler çıkarılınca ekonomide üretilen nihai mal ve hizmetlerin toplam net değerini bulmuş oluruz. MG =SMH Dolaylı vergiler İstihlak vergisi: Tüketim ürünlerinden alınan, özel tüketim vergisi dışında kalan, yasalarda teker teker belirtilmeyen vergidir. 12 6

7 Harcanabilir Gelir (HG) : HG = FPG Vasıtasız (doğrudan) vergiler Kısaca tüm vergiler ödendikten sonra cepte kalan, yalnızca harcamalar için kullandığınız net paradır. 13 YATIRIM KAVRAMLARI Sabit sermaye yatırımı: Kısaca mal veya hizmet üretmek için üretim tesislerinin kurulmasıdır. 14 7

8 KATMA DEĞER KAVRAMI Katma Değer: Üretimin her aşamasında ürüne eklenen değerdir. Katma değer ne kadar çok olursa o kadar iyi bir ürün oluşmuş olur. 15 KATMA DEĞER KAVRAMI 16 8

9 YÖNETİM VE YÖNETİCİLİK 17 YÖNETİM VE YÖNETİCİLİK 18 9

10 YÖNETİM VE YÖNETİCİLİK 19 İŞLETME Hizmet üreten işletmelere Hizmet İşletmeleri, Mal üretenlere de Üretim İşletmeleri yada Endüstriyel İşletmeler denir. İşletmeler türlerine göre: 1. Üretim Yapısına Göre: Üretim (Tarım, İnşaat, Sanayi) Ticaret (Toptancı, Yarı Toptancı, Perakendeci) Hizmet (Banka, Seyahat, Otel, Sağlık vs.) 2. Büyüklüklerine Göre Mikro (1 kişi) Küçük (1-50) Orta (51-150) Büyük (150 +) Dev ( Uluslararası, Çokuluslu) 3. Amaçlarına Göre Kâr Amaçlı İşletmeler Kâr Amaçlı Olmayan İşletmeler (Vakıflar, Dernekler, Eğitim Kurumları, Hastaneler) 4.Mülkiyet Sahiplerine Göre Özel Kamu Karma 20 10

11 5.İşletmelerin Hukuki yapılarına göre Sınıflandırılması A. Özel İşletmeler 1. Tek kişi İşletmeleri 2. Şirketler (Ortaklıklar) a) Adi şirketler b) Ticarî şirketler i) Şahıs şirketi aa) Kolektif şirketler bb) Komandit şirketler ii) Sermaye şirketleri aa) Anonim şirketler bb) Limitet şirketler cc) Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler 3. Kooperatifler 4. Dernek ve Vakıf İşletmeleri B. Kamu İşletmeleri A) ŞAHIS ŞİRKETİ : ŞİRKETLER 1)Kolektif şirketler: İki veya daha fazla kişinin belirli bir unvan adı altında ticaret yapmak için kurdukları işletmelerdir. Ortakların sorumlulukları sınırsızdır ve işletmenin borçlarından dolayı zincirleme sorumludurlar. Bu şirketler kar ve zarar eşit olarak paylaştırılır. Şirket bütün ortaklar tarafından yönetilir. Ancak şirket sözleşmesiyle şirketin yönetimi tek bir ortağa veya birden çok ortağa bırakılabilir. Asgari bir sermaye koyma zorunluluğu olmayıp hissedarların sorumluluğu hisseleri oranında sınırlıdır. Yalnız gerçek kişiler hissedar olabilir. Vergi açısından da kurumlar vergisine değil, gelir vergisine tabidir. 2) Komandit Şirket : Müşterek bir ünvan adı altında iki veya daha fazla gerçek veya tüzel kişilerin kurdukları bu şirkette, ortaklardan biri veya birkaçı şirketin borçlarından dolayı, şirketin alacaklarına karşı sınırsız sorumluluk taşır. Diğer ortaklar sadece koydukları sermaye miktarı kadar sorumludurlar. Bu şirkette sınırsız sorumluluk taşıyan ortaklar komandite, belirli sorumluluklar taşıyan ortaklara da komanditer adı verilir

12 ŞİRKETLER B) SERMAYE ŞİRKETİ : İşletmeye sermaye koymak suretiyle herkes ortak olabilir. Ortaklar, koymuş oldukları sermaye kadar pay sahibidir. Ortaklar, paylarını başkasına devredebilir. Ortaklar geçici, sermaye kalıcıdır. Pay sahiplerinin, işletme borçlarına karşı sorumlulukları işletmeye koydukları sermaye ile sınırlıdır. Üç gruba ayrılmıştır. 1) Anonim şirketler: Bir ünvan altında kurulup sermayesi tespit edilmiş, hisseler bölünmüş, borçlarıyla taahütleri sadece şirketin sermayesi ile sağlanan şirketlerdir. Ortakların sorumluluğu sahip oldukları sermaye miktarı ile sınırlıdır. Finansman açıklarını tahvil adı verilen borçlanma senetleri ile karşılar. En az TL sermaye ile en az 5 gerçek veya tüzel kişi ile bir ünvan altında kurulurlar. Borçlarından dolayı ortakların sorumluluğu sermaye payları ile sınırlıdır. Hisse senedi çıkarabilirler, Pay sahiplerinden oluşan genel kurulun seçtiği en az 3 kişiden oluşan yönetim kurulu tarafından yönetilir. 2) Limited Şirket : Ortakların koydukları sermaye kadar sorumlu oldukları, en az iki en fazla 50 kişi arasında olan, bir ünvan altında Ticaret Bakanlığının izniyle kurulmuş ve sermaye payları bölünmemiş olan şirketlerdir. En az TL sermaye ile kurulurlar ve hisse senedi çıkaramazlar. Gerçek veya tüzel kişi olabilir. 23 B) SERMAYE ŞİRKETİ : ŞİRKETLER 3) Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirketler : Ortak sayısı biri komandite olmak şartıyla en az 5 kişidir. Sermayesi paylara bölünmüştür. Komandit şirkette sermaye paylara bölünmemiş, sadece birden çok komanditer ortağın sermayeye katılma oranlarını göstermek için kısımlara ayrılmıştır. C) KOOPERATİFLER: En az 7 ortak tarafından imzalanacak ana sözeşme ile kurulur. Kooperatiflere gerçek kişilerin dışında tüzel kişilerde ortak olabilir. * Özel idareler, belediyeler, köyler gibi kamu tüzel kişileri ile cemiyetler ve dernekler, kamu iktisadi teşebbüsleri ve kooperatifler, amaçları bakımından ilgilendikleri kooperatiflerin kuruluşlarına yardımcı olur, önderlik eder ve ortak olabilirler. Kar payları, şirkette yaptıkları işlemlere göre dağıtılır. Kooperatif üyeleri ödedikleri sermayeye bakılmaksızın yönetimde eşit söz sahibidirler. Kooperatif Çeşitleri: 1-Tüketim Kooperatifleri: Ortakların gerekli ihtiyaç malzemelerini ucuz ve kaliteli temin etmek amacı için kurulur. 2-Kredi Kooperatifleri: Ortaklarına kredi temin etmek için kurulmuştur. 3-Üretim Kooperatifleri: Ortaklarının sahip oldukları ham maddeleri veya emeklerini ticaret amacıyla kullanabilmeleri için kurulurlar

13 ŞİRKETLER D) Dernek ve Vakıfların İktisadi İşletmeleri: Bir vakıf, gayesini gerçekleştirmek için ticari işletme işletebilir veya sınai, ticari bir kuruluş Vakfın kuruluşuna tahsis edilebilir. DÖNER SERMAYE İŞLETMELERİ: Giderleri devlet bütçesinden karşılanan mal ve hizmet üretim kapasitesine sahip olan, bağlı oldukları bakanlıkları bulunan kuruluşlardır. Meslek Liselerinde, üniversitelerde, hastanelerde ve ceza evlerinde bu uygulama bulunmaktadır. Döner sermayeler yönetmeliklere, kanunlarla bağlı oldukları bakanlığın genel bütçesinden sermaye sağlanarak kurulmuşlardır. Yönetimlerinin hangi şahıslar tarafından yapılacağı kanun ve yönetmeliklerle saptanır. Hesaplarını (yıllık devir işlemlerini, kar-zarar, gelir-gider hesaplarını) Sayıştay denetler. ŞİRKETLERİN ÜST KURULUŞLARI İşletmeler, üretim araçlarını elde etmek, satış işlerini yürütmek, vergi kolaylıklarından yararlanmak gibi amaçlarla birleşirler. Birleşmenin temel amacı kârı arttırmaktır. Bu amaca ulaşmak için pazar şartlarını ellerinde tutarlar. Birleşmenin başlıca çeşitleri şunlardır: 25 1-Kartel 2-Konsorsiyum 3-Tröst İŞLETME BİRLEŞMELERİ (ŞİRKETLERİN ÜST KURULUŞLARI) 1-KARTEL: Benzer mal ve hizmet üreten şirketlerin, bir pazar üzerinde tekel durumlarını korumak ve aralarındaki rekabetin olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla birleşmeleridir. Kartele giren firma bağımsızlığını kaybetmez fakat ortak bir fiyat üretim politikasını da kabullenmek zorundadır. Kartel aynı alanda faaliyet gösteren işletmelerin bir araya gelerek tekelleşmeleridir. İstenmeyen bir durumdur. İşletmeler arasında yapılır ve bu anlaşmalar rekabeti engeller. Bu tip anlaşmalar ve yine hükümetler tarafından önlenerek hükümetler tarafından rekabetin ülke içerisinde yaygınlaştırılması amaçlanmaktadır. 2-KONSORSİYUM: İki ya da daha fazla işletmenin belirli bir projenin uygulanması konusunda yaptığı işbirliğidir. Konsorsiyuma giren firmalar, tek başlarına yapamayacakları büyük işleri birlikte yaparlar. (Örneğin Ankara raylı taşımayı ikisi yabancı biri Türk üç firma birleşerek yapmıştır. Konsorsiyuma giren işletmeler yasal bağımsızlıklarını korurlar.) 3-TRÖST: Pazarı denetim altında tutmak için büyük işletmelerin birleşmeleridir. Tröste giren firmalar bağımsızlıklarını ekonomik ve yasal olarak kaybederler. Tröst içine aldığı tüm işletmeleri denetler. Böyle bir birleşmede temel amaç daha fazla kazanç elde etmektir. Son yıllarda Mobil firmasıyla BP firmasının birleşmesi tröst için en güzel örnektir. Tröst, bir sanayi dalının, bir ortaklar grubunun eline geçmesiyle gerçekleşen tekelciliğin gelişmiş bir biçimidir

14 ŞİRKETLERİN ÜST KURULUŞLARI HOLDİNGLER: Bir şirketin başka şirketlerin hisse senetlerinin büyük bir bölümüne (en az %51) sahip olarak bu şirketlerin yönetim ve denetimini ele geçirmesiyle oluşan şirketler topluluğuna holding denir. Esas amacı rekabeti sınırlandırmaktan çok bir şahsa veya şirkete ait çeşitli işletmelerin yönetimini,kontrol altına almak ve daha iyi denetlemektir. Holding, bir şirketin başka şirketlerin hisse senetlerinin büyük bölümüne sahip olmak suretiyle yönetim ve denetimini ele geçirmesiyle oluşan şirketler grubudur. Böylece, başka şirketlerin ele geçirilmesiyle kurulan holding, ana şirket ile ona bağlı şirketlerden oluşur. Ana şirketler çoğunlukla mal üretimi ve pazarlamasıyla uğraşmazlar. Holdinge bağlı şirketlerin işletme politika ve stratejilerini belirler ve denetimlerini elde tutarlar. Bir grup oluşturan bağlı şirketler, ana şirketin yönetim ve denetimi altında olmakla beraber, hukuken bağımsız görünümdedirler. 27 KARAR VERMEDE PROBLEM ÇÖZÜM AŞAMALARI Karar verme aşamasında ortaya çıkan bir problemin çok iyi tanımlanması gerekmektedir. Problemin çözümünde aşağıdaki sıra takip edilmelidir: 28 14

15 KARAR VERME 29 KARAR VERME - GİRDİ - ÜRÜN 30 15

16 GİDER (MASRAF) 31 SABİT MALİYETLER 32 16

17 İşletmelerin Temel İlkeleri İşletme Foksiyonları 33 GİDERLER (MASRAFLAR) 34 17

18 GİDERLER (MASRAFLAR) 35 GİDERLER (MASRAFLAR) 36 18

19 GİDERLER (MASRAFLAR) 37 GİDERLER (MASRAFLAR) 38 19

20 KAVRAMLAR 39 GİDERLER ŞEMASI 40 20

21 BAŞABAŞ ANALİZİ 41 BAŞABAŞ NOKTASI (BBN) TL X = üretim (satış) miktarı (birim) a = sabit giderler (TL) b = birim değişken giderler (TL/birim) S = birim satış fiyatı (TL / birim) Üretim miktarı (X) 42 21

22 BAŞABAŞ NOKTASI (BBN) 43 Mühendislik Ekonomisi Belirgin bir amacı gerçekleştirmek için alternatiflerin var olması halinde ekonomik sonuçların formülasyonu, tahmini ve değerlendirmesi ile ilgilenir Mühendislik ekonomisi, teknik projelerin masraflarının ve gelirlerinin sistemli bir şekilde değerlendirilmesidir. Mühendislik Ekonomisi: a) Mühendislik veya matematik analiz ve sentezlerin ekonomik kararlara uygulanmasıdır; b) Mal ve hizmetlerin maliyetlerinin değerlendirilmesiyle ilgili bilgi ve tekniklerdir; c) Mühendislik alternatiflerinin ekonomik analizidir. Ekonomik Analiz, Para dikkate alınarak alternatifler arasındaki farklılıkların gerçeğe uygun olarak tespit edilerek alternatifler arasında karşılaştırma yapılmasıdır

23 Mühendislik Ekonomisi Özetle Mühendislik Ekonomisi kararı kavramı herhangi bir mühendislik projesi veya yatırımla ilgilidir. Bu tip mühendislik ekonomisi kararları şunlardır: 1. Hizmet geliştirilmesi, 2. Ekipman ve proses seçimi, 3. Ekipman yenilenmesi, 4. Yeni ürün ve ürün yelpazesi genişletilmesi, 5. Maliyet azaltılması, Süre, kaynak kısıtlaması ve belirsizlikler herhangi bir yatırım projesinin anahtar tanımlayıcı faktörleridir. Bilhassa dikkat edilmesi gereken bir husus şudur ki yukarıda belirtilen bütün karar alma tipleri bir optimizasyon problemi olarak modellenebilir. 45 Mühendislik Ekonomisi Mühendislik Ekonomisinde temel kural şudur: Seçim sadece alternatifler arasından yapılır ve önemli olan da bu alternatifler arasındaki farklardır. Tek bir alternatif varsa Mühendislik Ekonomisi analizlerine gerek yoktur. Herhangi bir mühendislik kararı alınırken olası alternatifler tespit edilip dikkate alınmalıdır. Eğer alınacak kararlar ve çözümler parasal ifadeye indirgenecek olursa alternatifleri maksimum getiri esasına göre kıyaslamak nispeten kolay olmaktadır. Eğer alternatif yoksa mühendislik ekonomisi eğitimine de gerek yoktur. Alternatif, bir tahmin meselesi değildir. Ekonomik analizlerde gerekli olan bilgi (veri,enformasyon) çok dikkatlice yapılan inceleme neticesi oluşan bir bilgidir

24 Mühendislik Ekonomisinin 4 Ana Prensibi 1. Yakındaki 1 dolar uzaktaki 1 dolardan daha değerlidir. Paranın zaman değeri söz konusudur. Bugün elde edilen paradan faiz kazanımı olduğundan paranın erken bir şekilde elde edilmesi geç elde edilmesinden daha iyidir. Bu husus bütün mühendislik projelerinin ekonomik olarak değerlendirilmesinin temelini oluşturur. 2. Esas olan alternatifler arasındaki farklardır. (Alternatifler arasında sadece maliyet farkı dikkate alınır.) Bir ekonomik karar dikkate alınan alternatifler arasındaki farklara dayandırılır. Alternatiflerin birbirine olan benzerliklerinin karar almada bir geçerliliği yoktur. Ekonomik karar için en iyi alternatif en az (sınırlı) kaynak kullanan alternatiftir. Seçimi yapılan alternatifin fırsat maliyeti vazgeçilmiş en iyi alternatif değeridir. 47 Mühendislik Ekonomisinin 4 Ana Prensibi 3. Marjinal gelir, marjinal maliyetten fazla olmalıdır. Temel Ekonomik Prensip: marjinal gelir > marjinal gider Marjinal (birim) kazancın marjinal maliyetten büyük olması halinde üretim artar. (Üretimin artması için marjinal kazancın marjinal maliyetten büyük olması gerekir.) Marjinal:Bir şeyin son birimi veya uç noktasına eklenen ilave birime "marjinal" denilmektedir. 4. Beklenen ilave gelirler olmadan ilave riskler alınmaz. Yatırımcılar KEMKO'nun (Kabul Edilebilir Minimum Kâr Oranının) tahmini enflasyon oranı veya herhangi bir riskten (yatırım riskinden) daha fazla olmasını isterler. Bu belirsizlik ve risklere karşılık yeterli gelir elde etmek için önceden tesis yatırımı yapmak gerekir

25 49 50 KAYNAKLAR: 1-Mustafa KUTANİŞ, SAÜ. İnşaat Müh. Ders notları, Sadi UZUNOĞLU, Ekonomiye Giriş, Literatür yayınları, 2013 İst. 3-Tahir AKKÜN, SAÜ. Teknoloji Fak. Ders notları, Ahmet DEMİRER, İş ve Atölye Organizasyonu, Ders notları, Yunus ZENGİN, İŞLETME BİLİMLERİNE GİRİŞ, Ders notları. 6-İnternet Görseller. 25