MOTOR YATAKLARINDA OLUŞABİLECEK HASAR TÜRLERİ

Transkript

1 MOTOR YATAKLARINDA OLUŞABİLECEK HASAR TÜRLERİ

2 Bu dokümanda, toplamda 22 adet olmak üzere motor yatağı sorunlarının genel olarak dış görünümü, hasar oluşumu, olası nedenler ve düzeltici eylemlerine değinilmiştir.

3 Önsöz Bildiğiniz gibi, her motor parçası bir gün aşınacak ve ömrünü tamamlayacaktır. Eğer tüm parçalar beklenen ömrü boyunca çalışabilseydi, işiniz nispeten daha kolay olurdu, sadece aşınan parçaları değiştirirdiniz. Maalesef, bir motor parçası hasarının sebebi sadece ömrünün dolması olmayabilir. Bu nedenle tamirciler sadece parça değiştiren kişiler değil, aynı zamanda bir parçanın ömrünü doldurmadan hasara uğradığını teşhis edebilecek yetenekte kişiler olmalıdır. Aşağıdaki tabloda bir motor yatağının ömrü dolmadan tahribatına yol açan sekiz büyük neden, rastlanma yüzdeleri ile birlikte verilmiştir. Fakat unutulmamalıdır ki, çoğu zaman erken yatak hasarı, aşağıda listelenmiş bu etmenlerin bir veya bir kaçının kombinasyonu ile oluşur. BEKLENEN ÖMRÜNDEN ÖNCEKİ YATAK HASARLARININ ANA NEDENLERİ Kirlilik Montaj Hatası Kaçıklık / Hizasızlık Yetersiz Yağlama Aşırı Yükleme Korozyon Uygunsuz Şaft Finişi Diğer %45,4 %12,8 %12,6 %11,4 %8,1 %3,7 %3,2 %2,8 Dolayısıyla şu söylenebilir ki, eğer bir tamirci hasarın sebebini belirlemeden yalnızca yatakları yenisiyle değiştirirse, %99 dan fazla bir ihtimalle, bir süre sonra değişen yataklarda da orijinal yataklardaki problemin aynısı ortaya çıkacaktır. Aynen bir doktorun hastasını şikayetlerin asıl nedenini belirlemeden tedavi edemeyeceği gibi, tamirci de hasara neyin sebebiyet verdiğini belirlemeden yatak hasarının önüne geçemeyecektir. Bu kitapçıktaki sayfalar kolaylık açısından dört ana konu altında toplanmıştır: 1) Görünüm: Belirli bir sorun nedeniyle hasara uğrayan yatağın görünümü ve kısa açıklaması. 2) Hasar Oluşumu: Mevcut durumda yatağı aslında neyin hasara uğrattığı. 3) Olası Nedenler: Belirtilen hasar mekanizmasını hangi faktörlerin ortaya çıkarmış olabileceği. 4) Düzeltici Eylemler: Hasarı gidermek için uygulanması gereken işlemler. Bu kılavuz yatak hasarının sebebinin belirlenmesine yardımcı olmak amacıyla düzenlenmiştir.

4 1) Yatak Alaşımındaki Yabancı Partiküller Yatak Sırtı Yatak Alaşımı Yağ Boşluğu Muylu Toz Taneciği Yer Değiştiren Yatak Metali Görünüm Yabancı partiküller yatak alaşımına gömülmüş vaziyettedir. Yatak yüzeyinde çizikler de görülebilir.

5 1) Yatak Alaşımındaki Yabancı Partiküller Ana Resim

6 1) Yatak Alaşımındaki Yabancı Partiküller Hasar Oluşumu Motor yağının içindeki toz, kir, aşındırıcı veya metalik partiküller, yumuşak yatak kaplamasına gömülerek yatak metalinin yerini değiştirir ve yüzeyde bir çıkıntı oluşturur. Bu çıkıntı, şaftla temas ederek sürtünme hareketi yaratıp yatak alaşımının kopmasına neden olabilecek kadar büyük olabilir. Yabancı partiküller yatağa kısmen gömülür ve oluşan çıkıntının şaftla teması ile taşlama etkisi oluşabilir. Olası Nedenler 1) Montaj öncesi motorun ve parçalarının yetersiz temizlenmesi. 2) Yoldaki tozların ve kumun hava giriş manifoldundan motora girmesi veya hatalı hava filtrasyonu. 3) Diğer motor parçalarının aşınarak, buralardan kopan parçaların motorun yağına karışması. 4) Bakımsız yağ filtresi ve/veya yağ filtresinin değiştirilmemesi. Düzeltici Eylemler 1) Uygun temizlik prosedürlerini takip ederek yeni yatakları takınız. 2) Gerekliyse şaft yüzeyini taşlayınız. 3) Kullanıcıya yağı, yağ filtresini, karter süzgecini üreticinin önerdiği şekilde değiştirmesini öneriniz.

7 2) Yatak Sırtındaki Yabancı Partiküller Yuva Yabancı Partikül Şaft Yatak Ön Görünüş Yan Görünüş Görünüm Bölgesel olarak aşınmış alan yatak yüzeyinde, yabancı partikülün kalıntısı ise aşınan bölgenin arkasında, yani yatak sırtında ve yatak yuvasında görülebilir.

8 2) Yatak Sırtındaki Yabancı Partiküller Ana Resim 1 2

9 2) Yatak Sırtındaki Yabancı Partiküller Hasar Oluşumu Yatak ile kep arasındaki yabancı partiküller, yatağın sırtının keple tam olarak temasını engeller ve yatak yüzeyinde düzenli bir ısı transferi olmaz. Dolayısıyla yatak yüzeyinin bölgesel olarak ısınmasına ve yatağın ömrünün azalmasına neden olur. Yükün dengesiz dağılımı yatak yüzeyinde anormal yüksek basınçlı bir alan oluşturduğundan bölgesel aşınmayı hızlandırır. Olası Nedenler Çapak alma operasyonu nedeniyle ortaya çıkan kir, toz veya metal parçaları motorun montajı sırasında yatak ile yuva arasına sıkışmış olabilir. Düzeltici Eylemler 1) Uygun temizlik prosedürlerini takip ederek yeni yatakları takınız. 2) Gerekliyse şaft yüzeyini taşlayınız. 3) Kullanıcıya yağı, yağ filtresini, karter süzgecini üreticinin önerdiği şekilde değiştirmesini öneriniz.

10 3) Yatak Kepinin Kayması Kaymış Kep Basınç Alanları Soketin Çakışması Görünüm Alt ve üst yatakların birleşme çizgilerine yakın karşılıklı bölgelerinde, aşırı aşınmış yüzeyler görülür.

11 3) Yatak Kepinin Kayması Ana Resim 1

12 3) Yatak Kepinin Kayması Hasar Oluşumu Kepin kayması nedeniyle alt ve üst yatakların birleşme çizgisine yakın kısımları muyluya doğru bastırılır. Sonuçta ortaya çıkan metal-metal teması ve aşırı basınç, yatak yüzeyinin aşınıp bozulmasına neden olur. Olası Nedenler 1) Kepi sıkarken çok büyük soket kullanmak. 2) Kepin pozisyonunu ters çevirmek. 3) Varsa kep ile yuva arasındaki merkezleme pimlerinin uygunsuz olması. 4) Keplerin uygunsuz torklanması gevşek kepe neden olur ve çalışma sırasında yerinden oynamasına neden olabilir. 5) Genişletilmiş cıvata delikleri veya küçük cıvataların deliklerde normalden fazla oynaması kepin kaymasına neden olabilir. Düzeltici Eylemler 1) Muylu yüzeyini kontrol ederek gerekirse taşlayınız. 2) Yeni yatağı uygun soket ve merkezleme pimleri ile monte ediniz. 3) Kepi sıkarken her iki cıvatayı da sıkarak ilerleyiniz. 4) Kepin pozisyonunun doğruluğunu kontrol ediniz. 5) Yeni cıvatalar kullanarak, cıvataların oynamadığından emin olunuz.

13 4) Aşırı Sıkma Fazla Ezme Görünüm Yatakların birleşme çizgilerinin bir veya ikisine komşu bölgelerinde aşırı aşınmış alanlar görülür.

14 4) Aşırı Sıkma Ana Resim 1

15 4) Aşırı Sıkma Hasar Oluşumu Kep sıkılmadan önce, yatağın küçük bir kısmı yuvasından dışarı taşmış vaziyettedir. Yani kep yerinde sıkıldığında, yatak yuvasına doğru sıkıştırılmış olur. İşte yatağın bu taşan kısmına ezme payı denir. Eğer yatak çok fazla ezilirse, yatakların birleşme çizgileri civarında içeri doğru bombelenmeye neden olur. Olası Nedenler 1) Yağ açıklığını düşürmek için keplerin törpülenmesi. 2) Keplerin fazla torklamadan dolayı çok sıkı monte edilmesi. Düzeltici Eylemler 1) Motor bloğundaki yuvanın ölçüsünü kontrol edin. 2) Uygun olmayan ölçüdeki biyel kolunu değiştirin. 3) Muylu yüzeyini kontrol ederek gerekli ise taşlayın. 4) Yeni yatağı uygun prosedürleri takip ederek, takın ve tavsiye edilen tork değerinde sıkın. 5) Monte edilen yatağın daireselliğinden; delik komparatörü, iç çap mikrometresi, dairesellik ölçüm cihazı vb. bir cihazla ölçerek emin olun.

16 5) Yetersiz Sıkma Radyal Basınç Yok Sıkıştırılmayan yatak yuva içerisinde serbestçe oynar Görünüm Yatağın sırtında ve/veya birleşme çizgisinin sınırlarında parlak bölgeler görülür. Kep ile yatak arasında metal transferi nedeniyle kabarcık izi şeklinde bir görünüm oluşur.

17 5) Yetersiz Sıkma

18 5) Yetersiz Sıkma Hasar Oluşumu Eğer bir yatak motora az sıkılarak bağlanırsa gevşek olur ve yuvasının içinde ileri-geri oynama yapar. Sıkma basıncı kaybı nedeniyle yatak yuvayla yetersiz temas oluşarak yatağın ısı transferini zayıflatır. Sonuç olarak, yatak fazla ısınarak yüzeyin bozulmasına neden olur. Olası Nedenler 1) Yatak kepinin temas yüzeyinde kir veya çapak kalmış olabilir. 2) Montaj sırasında kep cıvataları yetersiz (eksik tork değerinde) sıkılmış olabilir. 3) Yuva çapı gereğinden büyük olabilir, ki bu da ezmeyi azaltır. Düzeltici Eylemler 1) Keplerin birleşme yüzeylerini temizleyin ve montaj öncesi çentik ve çapakları kontrol edin. 2) Muylu yüzeyini kontrol ederek gerekirse taşlayın. 3) Yuva çapını kontrol ederek gerekli ise rektifiye edin. 4) Doğru montaj prosedürlerini uygulayarak yeni yatakları takın. (birleşme yüzeylerini asla traşlamayın)

19 6) Yamulmuş/ Bükülmüş Biyel Kolu Sürtünme Basınç alanları Görünüm Biyel yataklarının karşılıklı kenarlarında aşırı aşınmış bölgeler görülür. Aşınma yatak yüzeyinin bir kenarında yoğunlaşmış olup, kalan kısmında az veya hiç aşınma yoktur.

20 6) Yamulmuş/ Bükülmüş Biyel Kolu Ana Resim 1

21 6) Yamulmuş/ Bükülmüş Biyel Kolu Hasar Oluşumu Eğri veya bükük biyel kolu, biyel deliğinin hizasızlığıyla beraber kalkık durumda olan yatak kenarının şaftla temasına yol açar. İşte bu temas olan bölgeler, yatak yüzeyinin aşırı aşınmasına neden olur. Olası Nedenler 1) Modifiye edilmiş motor gibi aşırı çalışma şartları. 2) Uygunsuz rektifiye. 3) Biyelin montajdan önce düşürülmesi veya kötü kullanılması. Düzeltici Eylemler 1) Biyel kolunu inceleyerek gerekli ise değiştirin. 2) Muylu yüzeyini kontrol ederek gerekirse taşlayın. 3) Yatakları monte edin. 4) Montajdan önce biyel kolunu düşürmekten veya kötü kullanmaktan kaçının. 5) Uygun montaj tekniklerini kullanın. 6) İlgili üst silindir parçalarını kontrol ederek gerekli ise değiştirin.

22 7) Şerit Aşınma Kenar Yüklenmesi Büyük Muylu Kavisleri Görünüm Krank mili muylusunun kenar kavisleri gereğinden büyük olduğunda, yatağın en kenar kısımlarında (paha yakın kısımlar) fazla aşınmalar görülür.

23 7) Şerit Aşınma Kenar Yüklenmesi Ana Resim 1 2

24 7) Şerit Aşınma Kenar Yüklenmesi Hasar Oluşumu Muylunun kranka bağlandığı kısımdaki kenar kavisi olması gerekenden büyük olursa, motor yatağının bu kavise temas etmesi ve metal-metal teması gerçekleşmesi olasılığı vardır. Kavis ile yatak arasında olan bu temas aşırı aşınmaya neden olarak, yatağın ömrünü doldurmadan hasara uğramasına neden olur. Olası Nedenler Krank milinin işlenmesi sırasında kavisler çok büyük bırakılırsa, bu problem ortaya çıkar. Düzeltici Eylemler İzin verilen kavis radyüsüne dikkat ederek krankı tekrar taşlayın. Not: Kenar kavisini çok fazla azaltmamaya dikkat edin. Aksi halde krank en kritik yerden zayıflayabilir.

25 8) Çarpılmış Ana Yatak Yuvası Ana Resim 1

26 8) Çarpılmış Ana Yatak Yuvası Görünüm Ana yatakların tüm setinde, alt veya üst yataklarda benzer aşınma izleri görülür. Aşınma seviyesi muhafazadaki çarpılmanın şekline göre yataktan yatağa değişebilir. Genellikle en büyük aşınma merkez yatakta görülür. Hasar Oluşumu Çarpılan ana yatak yuvası, en büyük çarpılmanın olduğu yerde yataklar üzerine gereğinden fazla yük bindirir. Bu yükler de aşırı aşınmalara neden olur. Ayrıca, en büyük çarpılmanın olduğu yerde yağ açıklığı da düşerek metal-metal teması riski ortaya çıkarır. Olası Nedenler Ana yatak yuvasının çarpılmasının birincil nedeni, motorun çalışması sırasındaki değişken ısınma ve soğuma periyodlarıdır. Motor ısınırken ana yatak yuvası genleşir, motor soğurken ise büzülür. Bazı durumlarda tekrarlayan ısınma-soğuma döngüleri, ana yatak yuvasının çarpılmasına neden olabilir. 1) Aşırı çalışma şartları (Ör. Aşırı yükleme). 2) Silindir kapak cıvatalarının uygun olmayan şekilde torklanması, özellikle de üstten valfli V8 motorlarda. Düzeltici Eylemler 1) Görsel metotlar veya mavi boya metodu ile çarpılmayı tespit edin. 2) Ana yatak yuvasını baralayın. 3) Yeni yatakları takın.

27 9) Bükülmüş Krank Mili Ana Resim

28 9) Bükülmüş Krank Mili Görünüm Ana yatakların tüm setinde, alt veya üst yataklarda benzer aşınma izleri görülür. Aşınma seviyesi kranktaki çarpılmanın şekline göre yataktan yatağa değişebilir. Genellikle en büyük aşınma merkez yatakta oluşur. Hasar Oluşumu Çarpılan krank, en büyük çarpılmanın olduğu yerde yataklar üzerine gereğinden fazla yük bindirir. Bu yükler de aşırı aşınmalara neden olur. Ayrıca, en büyük çarpılmanın olduğu yerde yağ boşluğunu da düşürerek metal-metal teması riski ortaya çıkarır. Olası Nedenler 1) Krank aşırı hız veya aracı yüksek viteste düşük hızda kullanma nedeniyle bükülür. 2) Montaj sırasındaki hatalı işlem nedeniyle de bu problem ortaya çıkabilir. Düzeltici Eylemler 1) Görsel metotlar veya mavi boya metodu ile çarpılmayı tespit edin. 2) Yeni veya rektifiye edilmiş krank monte edin. 3) Yeni yatakları takın.

29 10) Oval İç Çap Aşınan Alanlar Görünüm Hem alt hem de üst yatakta, birleşme çizgisine yakın bölgelerde aşınmış alanlar görülür.

30 10) Oval İç Çap Ana Resim 1 2

31 10) Oval İç Çap Hasar Oluşumu Birleşme çizgisi yakınlarındaki yağ kalınlığının azalmasıyla, muylu ile yatak arasında metal-metal teması meydana gelir ve bu bölgelerde normalin üzerinde aşınma oluşur. Ayrıca yatak sırtının yuvaya tam oturmaması nedeni ile ısı transferi engellenip yatağın yorulma dayanımı düşebilir. Olası Nedenler Değişken yönlü yükleme ve biyel kolunun esnemesi, yatak yuvasının şeklinin bozularak uzamasına neden olur. Ve değiştirilen yeni yataklar, yatak yuvasının şeklini almaya eğilim gösterdiğinden, yatak yüzeyinin eliptik hale gelmesine neden olur. Düzeltici Eylemler 1) Yatakları monte etmeden önce yuvaların daireselliğini kontrol edin. Eğer yuvaların şekli bozulmuşsa, rektifiye edin veya biyeli yenisi ile değiştirin. 2) Muylu yüzeyini kontrol ederek gerekli ise taşlayın. 3) Yeni yatakları takın.

32 11) Şekli Bozulmuş Muylu Konik Kum Saati Fıçı Görünüm Bir yatak şekli bozuk muylu nedeniyle hasara uğradığında, genellikle yüzeyinde düzensiz bir aşınma izi görülür. Fakat genel olarak bu aşınmış alanlar fotoğrafta gösterilen şekillerden biri olmaktadır: Fotoğraf 1 de konik, Fotoğraf 2 de kum saati, Fotoğraf 3 te ise fıçı şekilli muylu nedeni ile oluşan iz gösterilmiştir.

33 11) Şekli Bozulmuş Muylu Ana Resim 1 2 3

34 11) Şekli Bozulmuş Muylu Hasar Oluşumu Şekli bozuk muylu, yatak yüzeyinde yükün düzgün dağılmasını engeller ve ısının artmasıyla, yatağın hızlı aşınmasına neden olur. Bu durum ayrıca yatağın yağ boşluğunu da etkileyerek, bazı bölgelerde çok dar, bazı bölgelerde ise çok geniş olmasını sağlar ki bu da yağlama sisteminin düzgün çalışmasına izin vermez. Olası Nedenler Eğer muylu konik ise iki muhtemel neden vardır: 1) Çalışma sırasında muylunun düzensiz aşınması (hizası bozuk biyel). 2) Muylu yüzeyinin uygunsuz işlenmesi Eğer muylu kum saati veya fıçı şeklinde ise, bu genellikle uygunsuz işleme veya torklama sebeplidir. Düzeltici Eylemler Krank milini yeniden taşlamak genellikle bu problemin en iyi çözümüdür. Bu işlemden sonra uygun montaj prosedürleri izlenerek yeni yatakları takınız.

35 12) Yetersiz Yağlama Yatak Uygun yağ filmi Muylu Yağ Yetersizliği Görünüm Yatak yağ yetersizliği nedeni ile hasara uğradığında, yüzeyi genellikle çok parlaktır. Muylunun ovalama davranışı nedeniyle yatak yüzeyinde aşırı aşınma görülebilir. Çok aşırı durumlarda yatak yüzeyinde sıvanma, kopma veya çatlak görülür. Bu durumda yatak koyu mavi-siyah arası bir renk almaya başlar.

36 12) Yetersiz Yağlama Ana Resim 1 2

37 12) Yetersiz Yağlama Hasar Oluşumu Yatak ve muylu arasında uygun yağ filmi olmaması, metal-metal teması oluşmasına neden olur. Sonuçta oluşan sürtünme hareketi, yatağı erken hasara uğratır. Olası Nedenler 1) Yetersiz yağ açıklığı genelde gereğinden fazla cidar kalınlığına sahip yatak takılması nedeniyle oluşur. Bazı durumlarda muylu da büyük olabilir. 2) Kırık veya tıkanmış yağ yolları, uygun yağ akışını engeller. 3) Tıkanmış yağ emme sistemi veya yağ filtresi. 4) Yağ pompası veya basınç emniyet valfi arızası. 5) Ana yatakların yağ deliği pozisyonuna dikkat edilmeden takılması. 6) İlk çalışmadan önce yağ sistemi ayarının yapılmaması. Düzeltici Eylemler 1) Yatak seçerken tüm ölçümleri iki kere kontrol edin. 2) Yeni takılacak yatağın, uygulama için doğru yatak olduğundan emin olun. 3) Muyluyu kontrol ederek gerekirse taşlayın. 4) Yağ emişini, yağ filtresini ve yağ yollarını tıkanmalara karşı kontrol edin. 5) Yağ pompası ve basınç emniyet valfini kontrol edin. 6) Ana yataklar takılırken tüm yağ deliklerinin uygun pozisyonlandığından emin olun. 7) Motorun ilk çalıştırmasından önce mutlaka yağ sistemini doldurup, ayarını yapın.

38 13) Sıcak Gevrekleşme Ana Resim 1 2 3

39 13) Sıcak Gevrekleşme Görünüm Yatak yüzeyi sıvanmış, kopmuş ve sıcaktan kararmıştır. Alaşım malzemesinin çelikten koptuğu görülebilir. Hasar Oluşumu Çalışma esnasında yatak sıcaklığı, yatağın malzemesinde ihtiva ettiği kurşunun ergime sıcaklığı üzerine çıkar ise kurşun bronz alaşımında sağladığı sünekliği sağlayamaz ve bronz malzeme oldukça kırılgan bir hal alır. Bu şartlar altında yatak malzemesi parça parça yapraklanarak hasar alır. Fotoğraflardan da görüldüğü gibi aşırı sıcaklık söz konusu olduğunda hasar şiddetlidir. Bu durumda krankın hasar alması da yüksek olasılıktır. Olası Nedenler 1) Yağlamanın kesilmesi ve sonuçta ortaya çıkan yüksek sürtünme, çalışma sıcaklıklarını artırır. 2) Yatak malzemesindeki kurşun ergir ve şaft malzemesi alaşımdan parçalar koparır. 3) Yağlama azlığı. 4) Sürtünme. 5) Kirlilik. 6) Belli bir kısma gelen yükleme.

40 13) Sıcak Gevrekleşme Düzeltici Eylemler Sıcak gevrekleşme daha önce anlatılan sorunların daha ileri giderek yatak üzerinde yıkıcı etki yapmasıyla oluşur. Bu sorunu uygun şekilde düzeltmek için, öncelikle buna hangi özel durumun yol açtığı belirlenmelidir. Daha fazla detay için dökümandaki şu konulara bakınız: 1) Yatak alaşımında yabancı partiküller. 2) Yatak sırtında yabancı partiküller. 3) Şekli bozulmuş muylu. 4) Aşırı sıkma. 5) Bükük veya eğri biyel kolu. 6) Kaymış yatak kepi. 7) Çarpılmış ana yatak yuvası. 8) Bükülmüş krank mili. 9) Yağ yetersizliği. 10) Montaj hatası.

41 14) Yorulma Yatak Alaşımı Birleşme Çizgisi Çelik Yatak yüzeyinde çatlaklar oluşmaya başlar. Çatlaklar derinleşip genişleyerek birleşme çizgisine doğru ilerler. Çatlaklar birleşme çizgisine yaklaştıkça paralel hale gelir. En sonunda da birleşerek malzemenin kopmasına neden olur. Görünüm Yatak yüzeyi çatlamıştır ve yatak alaşımından küçük düzensiz parçalar koparak uzaklaşmıştır. Etkilenmiş bölgenin kenarları yırtılmış görünümdedir. Bazı bölgeler yerinden koparak yatak yüzeyinin başka bir bölgesinde yüzeye tekrar gömülmüş olabilir.

42 14) Yorulma 3 Ana Resim

43 14) Yorulma Hasar Oluşumu Pistonun ileri-geri hareketi sırasında oluşan yüksek ve titreşimli yükler, yatak yüzeyinin yorulmasıyla çatlamasına neden olur. Yorulma çatlakları alaşım ile çeliğin birleşme çizgisine dik olarak genişler ve derinleşir. Birleşme çizgisine yaklaştıkça yorulma çatlakları yön değiştirerek birleşme çizgisine paralel ilerler. Sonunda çatlaklar birleşerek yüzeydeki parçaların kopmasına yol açar. Kısalmış yatak ömrü, yağda kirlilik ve yatak yüzeyinden kopan malzemelerin yağ ile taşınımı sonrası diğer yatak yüzeylerine veya kranka gömülerek çatlaklara, sıyrıklara sebep olması söz konusudur. Olası Nedenler 1) Aşırı yükleme (modifiye, patlama, aşırı yakıt verilmesi vb. nedeni ile), 2) Düzensiz yükleme, Yatak üzerine etki eden aralıklı aşırı yüklemeler yatak kenarlarında mekanik yorulmalara sebep olur. Tekrarlı yükler altında kalan bir malzemenin maruz kaldığı durumu, tıpkı bir kağıdın aynı noktadan sürekli düz ve ters olarak katlanmasına benzetebiliriz. Kağıt bir süre sonra yorulma göstererek yırtılacaktır.

44 14) Yorulma Düzeltici Eylemler Aşırı yükleme sebeplerinin araştırılması önemli olup aşağıdaki önlemler alınabilir; 1) Motordaki bütün yabancı partikül ve kirliliklerin giderilmesi adına baştan aşağı temizlenmesi. 2) Yatak yuvaları ve krank muylularının ölçü uygunluğu, yuvarlaklık, delik doğruluğu ve hizaları bakımından kontrol ve denetlemelerin yapılması. 3) Motor zamanlarının yakıt temini ve kullanımıyla alakalı olarak üretici özelliklerine istinaden kontrolünün yapılması. 4) Çalışma esnasında düşük hızlarda yüksek yüklerden kaçınılması. 5) Eğer önceki yatağın servis süresi uygun ise benzer süre elde etmek için aynı tipteki yatakla değiştirin. 6) Kalan ömürleri az olabileceğinden, tüm diğer yatakları (ana, kol ve eksantrik) değiştirin. 7) Montaj hatalarını kontrol edin.

45 15) Korozyon Ana Resim 1

46 15) Korozyon Görünüm Yatak yüzeyi kararmış, süngerleşmiş ve kimyasal saldırı nedeniyle dağlanmıştır. Hasar Oluşumu Bu durum genellikle yağ ya da yakıt sistemindeki kirliliklerden veya iç motor sızıntılarından dolayı olur. Eğer motorun rutin bakımlarına uyulmamışsa, bu durum sıkça tekrarlanır. Olası Nedenler 1) Yağdaki asitler. 2) Aşırı çalışma sıcaklığı. 3) Piston tarafından aşırı sızıntı. 4) Yağın soğutucu sıvı ile kirlenmesi. 5) Aşırı kükürtlü yakıt kullanımı. 6) Yağ değişim döngüsünün uzatılması. Düzeltici Eylemler 1) Kirliliğin sebebini belirleyin. 2) Uygun montaj prosedürlerini izleyerek yeni yatakları takın. 3) Mümkünse daha iyi kalite yakıt kullanın. 4) Yağ, tavsiye edilen değiştirme sıklığına uyularak ve uygun özelliklerde yağ ile değiştirilmelidir.

47 16) Aşınmış Kaplama Ana Resim 1

48 16) Aşınmış Kaplama Görünüm Yatak yüzeyi ya da kaplama malzemesi, krank milinin dönme doğrultusunda erimiş veya lekelenmiş bir görünümdedir. Hasar Oluşumu Bu problem yetersiz yağlamanın yaratacağı problemlerin daha erken bir aşamasıdır. Çoğu motor çalışmaya devam ederek bu aşamayı atlar ve çalışma devam ettikçe yetersiz yağlama sorunundan kaynaklı aşınmalar görülür. Olası Nedenler 1) Yağın, motorun çalışmasından önce herhangi bir film oluşturmaması. 2) Tıkanmış yağ geçiş yerleri. 3) Yağ pompası arızası. 4) Uygunsuz montaj (yağ deliklerinin önünün kapalı olması). 5) Motor yatağında belirli bölgelere yoğun yük binişi. 6) Yatakların yüzeyleri ile mil arasındaki hizasızlık. 7) Yetersiz yağ boşluğu. 8) Soğuk havalarda motor ısınmadan aşırı yüke sebep olunması.

49 16) Aşınmış Kaplama Düzeltici Eylemler 1) Bütün ölçülerin ve yatak seçim prosedürlerinin dikkatlice kontrol edilmesi. 2) Yatak değiştirildiğinde yeni monte edilecek olan yatağın ölçüsel uygunluğunun kontrol edilmesi. 3) Muylularda hasar kontrolü yapılması ve gerekliyse taşlama işlemine tabi tutulması. 4) Yağ göstergesi, yağ filtresi, geçiş yerlerinin ve muhtemel engellerin tespitinin yapılarak kontrol edilmesi. 5) Yağ pompası ve basınç kontrol valflerinin kontrolünün yapılması. 6) Motora yeni yatak montajı yapıldığında kep ile yatak üzerindeki yağ deliklerinin eksenlerinin kontrol edilmesi. 7) Yağın kalitesinin, katkı bileşiminin ve viskozitesinin çalışma şartlarına uygunluğunun kontrol edilmesi. 8) Motor ilk defa çalışmaya başladığında, yağ sisteminin daima hazır bir halde tutulması. 9) Soğuk havalarda motora ön ısıtma uygulanmalı ve uygun sıcaklığa ulaşmadan yüksek performans gerektiren koşullarda motor çalıştırılmamalıdır.

50 17) Yüzey Sıyrılması Çentik Etkisi Ana Resim 1 2 3

51 17) Yüzey Sıyrılması Çentik Etkisi Görünüm Yatak yüzeyi derin bir şekilde çizilmiş ve kazınmıştır. Sıyrılmanın oluş şekline bağlı olarak bir tane ya da daha fazla bölgede görülebilir. Hasar Oluşumu Küçük bir çentiğin yatak ömrüne her zaman çok büyük bir etkisi olmayabilir, ancak daha çok sayıda çentik motor yataklarında ve motorda arızalara sebep olabilir. Çentik ve sıyrılma genellikle yüzeye gömülmüş büyük boyutlardaki yabancı partiküller nedeniyle meydana gelir. Çalışma sonrası bu partiküller zamanla motor yatağı yüzeyinde derin çatlaklar açılmasına sebep olurlar. Ağır çalışma vakalarında, yatak malzemesi yükü kaldıramayarak kullanılamaz hale gelir. Olası Nedenler Yataklarda çentik, genellikle yağ deliği etrafında büyür ve krank milinin bu çentiğe isabet eden bölümlerinde zamanla hasara neden olabilir. Bu çentiğin oluşma sebebi yağ deliğinin etrafında kirlilik ya da çapak olması gösterilebilir. Düzeltici Eylemler Krank mil muylularının aşınma ve çentik kontrollerinin yapılması, gerekliyse taşlama işlemine tabi tutulması. Krank mili ve motor bloğundaki bütün yağ geçiş noktalarının ve tıkanıklıkların temizlenmesi.

52 18) Montaj Hataları YATAK YAĞ DELİĞİ DOĞRU TERS Biyel Kolu Ters Takılmış Yatak Yarımları Ters Yatak Kepleri Yanlış veya Ters KRANK GÖVDESİNDEKİ YAĞ DELİĞİ YATAKTAKİ YAĞ DELİĞİ Tırnak Yerine Oturmamış / Ters Tarafta Yatak yağ deliği yağ akış deliği ile hizalanmamış Görünüm Halihazırda, geniş bir aralıkta potansiyel montaj hataları ve bunlara bağlı olarak gelişen arıza çeşitleri vardır.

53 18) Montaj Hataları Hasar Oluşumu Çoğu durumda bu tarz problemlerin sonuçları hızlı ve şiddetli gerçekleşir. Sonuç olarak motor arızaları yüksek maliyetlere yol açar. Krank mili harap olur, motor bloğu hasar görür ve arızalanır; listenin sonu yoktur. Olası Nedenler 1) Motordaki parçaların oryantasyonunun uygun bir şekilde yapılmaması. 2) Motordaki lokal montajlarda tecrübesizlik. 3) Detaylara dikkat edilmeyip ihmal edilmesi. Düzeltici Eylemler 1) Motordan sökülmeden önce, biyel kolu, biyel kol kepleri ve ana keplerin doğru pozisyonlarının belirlenmesi. 2) Yapılan işlerin, varsa gözden kaçan hataların tespiti için birkaç defa kontrolünün yapılması. 3) Her motor için belli bir motor yatağı vardır ve bu motor yatakları alt ve üst olmak üzere iki ayrılır; herhangi bir arıza durumunda bu yatakların yerlerinin değiştirilemeyeceğinin farkında olmak gereklidir. Yatak üzerindeki tırnağın yuvasına tam olarak ve uygun bir şekilde oturduğundan emin olunmalıdır. 4) Üst kol yatakları biyel kolunun içine, alt yataklar kepin içine girer. 5) Üst ana yataklar bloğun içine, alt yataklar kepin içine girer. 6) Montaj sonrası tuhaflık gözüküyorsa yüksek olasılıkla hata vardır.

54 19) Yatak Sarması Ana Resim 1 2

55 19) Yatak Sarması Görünüm Motor yatakları bu aşamaya gelene kadar, bütün kaplama malzemesi gitmiş ve bazen ezilmeden dolayı yatak kep içinde dönmüş vaziyettedir. Hasar Oluşumu Yatak sarması arızası motorda çok yıkıcı bir soruna yol açar. Bu durum tabi ki motorun bu halde ne kadar çalıştığıyla yakından alakalıdır. Olası Nedenler Yağ filminin kaybolması en önemli noktadır. Yağ filminin kaybolması ile birlikte sürtünme kritik seviyeleri aşar ve sıcaklık artışı ile birlikte kurşun kaybı görülür. Motorun bu halde daha fazla çalışması demek mile yataklama yapan malzemenin üzerinde herhangi bir yağ filmi olmaksızın çalışması ve bu sebepten ötürü zamanla mile yapışarak dönmeye başlaması demektir. Bu durum motorda ağır hasarlara yol açar. Düzeltici Eylemler Öncelikle sorunun esas nedeni tespit edilerek yağ filminin neden kaybolduğuna bir cevap bulmak gerekmektedir. Yatak sarma arızasının zamanında farkına varmak gerekir ve yatağın dış görünümü en büyük ipuçlarını içerir. Bu oldukça zorlu bir iştir ancak bozulmanın neden meydana geldiği konusunda fikir edinmemizi sağlar. Sorunun görüldüğü motor aynı tipte ise önceden edinilmiş tecrübeler sorunu çözmemize yardımcı olacaktır. Diğer motor bileşenlerinin incelenmesi, sorunla alakalı olarak nedenleri belirlemede fayda sağlar.

56 20) Çene Yüzeyinin Bozulması Ana Resim

57 20) Çene Yüzeyinin Bozulması Görünüm Ay yatak yüzeyinde ve çeneli yatakların çene yüzeyinde kararmış ve silinmiş bölgeler olarak gözlemlenirler. Hasar Oluşumu Yağ filminin kaybolması ve sıcak kurşun etkisi sonrasında yüzeydeki yağlayıcı etkinin kaybolması sonucu yüzeyde tahribat meydana gelir. Olası Nedenler Çeneli yataklardaki düz yüzeylerde yağ filmini oluşturmak içte kalan yuvarlak bölüme oranla daha zordur. Kanallar ve yağ cepleri bu filmin oluşmasını sağlayan önemli etkenlerdir. Çeneler bölgesel yüklere karşı dayanıklı olup belli bir kullanımdan sonra yağın bu bölgelere ulaşmaması ve sıcaklığın artması söz konusu olur. Bu durum sonrası sıcaklık, krank milinin uyguladığı baskı ve sürtünmenin de etkisiyle kararmalar ve zamanla silinmeler meydana gelebilir. Düzeltici Eylemler Yağ, malzemeyi soğutarak sıcaklığı yatak malzemesinden uzaklara taşır. Sonuç olarak çene yüzeylerine daha fazla yağ transferinin yapılması en iyi çözümdür.

58 21) Hızlı Aşınma Ana Resim 1 2 Journal Surface 3 100x Magnified 4

59 21) Hızlı Aşınma Görünüm Cidar kalınlığı orijinal ölçünün altına düşmüştür. Yatak yüzeyi aşınmış ve parlaktır fakat çatlak, kazınma, kopma yoktur. Isı ve gömülmüş yabancı partikül görüntüsü bulunmaz. Hasar Oluşumu Krank milinin taşlanması ve parlatılması, gözle görülemeyecek kadar küçük çapaklar ortaya çıkarır. Yüzey pürüzlülüğünün önerilen yüzey pürüzlülük değerine ulaşmasının yanı sıra, krankın dönme yönüne ters olarak taşlanması ve dönme yönünde parlatılması da önemlidir. Aksi halde bu mikroskobik çapakların yağ filmini bozması ve yatak yüzeyini aşındırması olasıdır. Olası Nedenler 1) Kötü muylu yüzeyi. 2) Uygun yağlamanın olduğu durumdaki aşınma, muylu yüzeyindeki pürüzlülük tepelerinin yağ filmini geçerek yatağı aşındırmasından kaynaklanır. Düzeltici Eylemler 1) Muylu yüzeyini kontrol ederek gerekli ise taşlayıp uygun yüzey pürüzlülük değerine getirin. 2) Yüzey pürüzlülüğü kabul edilebilirse, dönme yönünde hafifçe parlatın. 3) Yeni yatakları takın.

60 22) Krank Milinin Esnemesi Ana Resim 1 2

61 22) Krank Milinin Esnemesi Görünüm Dışa doğru parlak ve berrak bir görünümde aşınma meydana gelir. Hasar Oluşumu Yağ filminin kaybolmasıyla metal metal teması sonucu yatakta bozulma meydana gelir, ancak krank mili nedeniyle motorda oluşan arıza çok daha büyük olacaktır. Olası Nedenler Bu tip bir aşınma daima büyük yüklerde çalışan motorlarla ilişkilidir. Biyel kol muylusunun aşırı veya ani yükler nedeniyle esnemesi ile birlikte en yakındaki krank muylusu üzerinde bir baskı oluşur ve bu durumun tekrarları halinde bir süre sonra krank milinde esneme ve yamulmalar görülür. Düzeltici Eylemler Çalışma şartlarına uygun krank seçilmesi gerekmektedir.

62 Krank Milinin Taşlanması ve Parlatılması Krank muylu yüzeyleri 0,4 Ra veya daha altındaki bir değere taşlanmalı ve parlatılmalıdır. Dizel motorlar ve yüksek performans yarış motorları gibi yüksek yüklü kranklardaki muylular 0,25 Ra veya daha altında bir pürüzlülüğe sahip olmalıdır. Taşlama ve parlatma, görüp hissedemeyeceğimiz kadar küçük çapaklar yaratır fakat sonuç olarak vardırlar ve eğer şaft yüzeyi uygun hale getirilmezse yatağa zarar verebilirler. Bu çapakları yüzeyden uzaklaştırmak için, birbirini takip eden işlemler zıt yönde yapılmalıdır ki çapaklar geriye doğru kıvrılıp yüzeyden uzaklaştırılabilsin. Taşlama ile aynı yönde parlatma yapmak bu çapakları efektif olarak uzaklaştırmayacaktır. Bu nedenle yüzey kalitesini artırmak için parlatma taşlamanın tersi yöne yapılmalıdır. İstenen durum, parlatma operasyonundan kalan çapakların şaft yatağın üzerinden geçerken yatık konuma gelmesidir.

63 Krank Milinin Taşlanması ve Parlatılması Parlatma Zımparası Taşlama Tekeri Şekil 1: Taşlama sırasında krank ve taşlamanın olması gereken yönleri Çapak Şekil 3: Taşlama ve parlatmadan ortaya çıkan çapak Şekil 2: Zımparanın muylu üzerinde geçmesi gereken yön Yatak Şekil 4: Yatağın içinde dönen şaftın çapak yönü

64 Krank Yan Yüzleri Krankın yüzey kalitesi ve şekli, yatak performansını etkileyen ana faktörlerdir. Bu faktörler krankın yan yüzlerinde (ay yatak baskı yüzleri) daha da kritik hale gelir. Her yatak ta olduğu gibi artan yük, şaft ve yatak yüzeyi arasındaki yağ film kalınlığını düşürür. Bu, ay yataklarda daha kritik bir durumdur çünkü ay yatakların düz yüzeyleri yağ filmi oluşmasını zorlaştırır. Yağ filmi oluşmasına yardımcı olmak için, ay yatağın kenar kısımlarına ve bazen de yağ kanallarına komşu kısımlarda yapay olarak kanallar işlenir. Tüm bilinen tasarım çabalarına rağmen, ay yataklar hala daha ince bir yağ filmi üzerinde çalışmaktadırlar. Bu da krank yan yüzlerinin yüzey kalitesini kritik hale getirmektedir. Krankın ay yatak yüzeyinde iyi bir finiş elde etmek zordur, çünkü taşlamada tekerleğin yan yüzeyi kullanılmaktadır. Yan yüzey taşlaması, ay yatak yüzeyinin dış çapına doğru uzanan spiral izler veya honlama izlerini anımsatan çapraz çizgi şeklinde izler oluşturabilir. Her iki şekil de yağ filmi üzerinde zararlı etki gösterir, çünkü şaft dönerken bir silgeç etkisi yaratırlar. Taşlama izleri parlatma ile yok edilmelidir. Yalnızca dairesel izler kalmalıdır.

65 Krank Yan Yüzleri Helezon şeklinde izlerden kaçının. Çapraz çiziklerden kaçının.

66 Ay Yatağın Beklenen Ömrünü Doldurmadan Hasara Uğraması Altyapı Ay yataklar da kol ve ana yataklar gibi ince bir yağ filmi üzerinde çalışsa da, bu yataklar kadar fazla yük kaldıramaz. Krank mili yağı sıkıştırarak krank ve ay yatak arasından dışarı atar. Eğer yük çok büyük olursa yağ filmi yok olur ve yüzeyler birbirine yapışmak ister, bu da sürtünme hasarına neden olur. Hasar Nedenleri Montaj hatası veya kirlilik gibi bariz nedenlerin dışında, ay yatak hasarına neden olan unsurlar: 1) Krank yüzeyinin düzgün olmaması. 2) Aşırı yükleme. 3) Aşırı pompa basıncı. 4) Motor iletim elemanlarının hizasızlığı. 5) Debriyaj baskı bilyasının yanlış ayarı. 6) Sürekli olarak debriyaj pedalına yüklenmek.

67

68 Sahin Engine Bearings SAHIN MOTOR YATAKLARI İLETİŞİM Şahin Motor Yatakları San. ve Tic. A.Ş. Cumhuriyet Mh Sk. No. 1 Gebze / KOCAELİ Tel: / SHN Faks: (262) mail: info@sahin.com.tr web: