ÖZET DISPOSITION DES THÈMES ET DES RHÈMES DANS LA TRADUCTION RÉSUMÉ

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY ÇEVİRİDE İZLEK VE YENİ BİLGİLERİN DÜZENLENİŞİ * Ece KORKUT ** ÖZET Metin dilbilgisi, metinlerde izlek ve yeni bilgilerin, tutarlılık ve bağdaşıklık çerçevesinde nasıl bir sözdizimi ile birbirine eklendiğini araştıran tümceötesi bir alandır. Diğer bir deyişle, metin dilbilgisi, metni oluşturan tümceleri hem ayrı ayrı hem de önceki ve sonraki tümce ve tümcelerle bağlantılı olarak, başka kavramların yanı sıra, izlek ve yeni bilgi açısından çözümler. İzlek bir tümcenin hareket noktası ya da daha önceden bilinen bir öğedir, yeni bilgi ise izleğe eklenen ve metnin ilerlemesini sağlayan öğedir. Sözdizimleri farklı olan diller arasında yapılan çevirilerde izleklerin ve yeni bilgilerin dizilişinde farklılıklar olması doğaldır, ancak bu durum, bir metinde yer alan öğelerin keyfi olarak sıralanması anlamına gelmez. Bu çalışmada altı tümceden oluşan Fransızca bir metin kesiti izlek ve yeni bilgilerin seçimi ve dizilişleri açısından, beş Türkçe çevirisi ile karşılaştırılmıştır. İnceleme sonunda, bazı çevirilerde izlek ve yeni bilginin yer değiştirdiği, yeni bilgilerin dizilişleri arasında büyük farklılıklar olduğu, özgün metinde yer alan bazı yeni bilgilerin silindiği ve özgün metinde yer almayan yeni bilgiler eklendiği ortaya çıkmıştır. Çevirilerin kendi aralarında ve özgün metinle karşılaştırılması sonucunda, Fransızcadan Türkçeye çevrilen altı tümceden yalnızca birinde, izlek-yeni bilgi dizilişi açısından tam uygunluk saptanmıştır. Diğer tümcelerde ise ya izleklerin ve yeni bilgilerin seçiminde, ya da yeni bilgilerin diziliş sırasında çok sayıda farklılık gözlenmiştir. Anahtar Kelimeler: metin dilbilgisi, izlek, yeni bilgi, Küçük Prens, çeviri, sözdizim DISPOSITION DES THÈMES ET DES RHÈMES DANS LA TRADUCTION RÉSUMÉ La grammaire de texte est un domaine de recherche interphrastique qui étudie comment les thèmes et les rhèmes dans les textes s articulent entre eux dans le cadre de la cohésion et de la cohérence. Autrement dit, la grammaire de texte analyse les phrases qui constituent ensemble un texte, à part et en relation les unes avec les autres, du point de vue, entre autres, du thème et du rhème. Le «thème» est le point de départ ou un élément déjà connu des locuteurs; * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Prof. Dr. Hacettepe Üniversitesi. Eğitim Fakültesi, Fransız Dili Eğitimi Anabilim Dalı, El-mek: ece13tr@yahoo.fr

2 860 Ece KORKUT quant au «rhème», c est une information nouvelle qui vient s ajouter au thème et qui assure la progression dans le texte. Dans cet article, une séquence de texte en français composé de six phrases a été comparée avec cinq traductions en turc du point de vue de l agencement des thèmes et des rhèmes. A la fin de l étude, il a été observé que dans certaines traductions, le thème était substitué au rhème, qu entre les dispositions des rhèmes se trouvaient de grandes différences, que certains rhèmes du texte original avaient été supprimés et que de nouveaux rhèmes avaient été créés par les traducteurs. Il est naturel et indispensable qu il y ait des différences dans la syntaxe des thèmes et des rhèmes lorsqu il s agit des traductions entre les langues appartenant à des familles de langue différentes, cependant cela ne signifie nullement que l on peut disposer aléatoirement les éléments constituant un texte. A la suite de la comparaison faite du texte original avec les cinq traductions et ces dernières entre elles, il n a été constaté qu une phrase, parmi six, qui a été traduite convenablement par tous les traducteurs, donc la traduction d une seule phrase était compatible du point de vue de l ordre des thèmes et des rhèmes. Dans les cinq phrases qui restent, il s agit de plusieurs écarts entre les choix des thèmes et des rhèmes ainsi que dans la disposition de ces derniers. Mots-clés: grammaire de texte, thème, rhème, Petit Prince, traduction, syntaxe Giriş Geleneksel dilbilgisi tümce boyutunda kalan ve bağlamı, iletişim ve sözcelem durumunu göz ardı eden bir tümce çözümlemesi olarak yüzyıllar boyunca öğretilmiş ve öğrenilmiştir. Metin incelemeleri ise, metnin düzenlenişi dikkate alınmadan, özellikle içerik açıklaması boyutu ile gerçekleşmiştir. Bu iki alandan yararlanmakla birlikte, yeni kavramlardan yola çıkarak farklı bir bakış açısı benimseyen metin dilbilgisi (ya da metin dilbilim 1 ) tümceötesi ve tümcelerarası bir çözümlemeye odaklanır. Temel birimi söylem olan ve söylemin (...) üretim koşullarını, yani sözcelem durumunu ve toplumsal etkileşimi dikkate alan söylem çözümlemesinden farklı olarak, metin dilbilgisi başlangıçta sadece metnin iç düzenlenişi ile sınırlı kalmıştı 2 (Riegel vd. 2011: 1017). Ancak, temel kaygısı metnin düzenlenişini, yani yapısını, kuruluşunu çözümlemek olan metin dilbilgisi, günümüzde söylem çözümlemesinden de yararlanmaktadır. Metin dendiğinde tümceötesi bir dilsel ürünün çeşitli düzeylerindeki eklemlenmeleri ve bu ürünün biçimsel ve anlamsal bir bütün oluşturması düşünülür (Onursal 2003: 123). Metnin ayırıcı özelliklerinden en önemlileri bağdaşıklık (Fr. cohésion; dilsel, metinsel düzey) ve tutarlılık tır (Fr. cohérence; dildışı düzey). Elbette bu iki kavram birbirinden bağımsız değildir, ancak bu makalede ele alınan konu, özellikle bağdaşıklık temeline dayandırılacaktır. Bir metni oluşturan tümceler arasında bağdaşıklığı sağlayan başlıca iki unsur bulunmaktadır: yineleme ve ilerleme. Artgönderim ya da artyineleme (Fr. anaphore) ve öngönderim ya da önyineleme (Fr. cataphore), metindeki bilgileri birbirine bağlayarak 1 Metin Dilbilim ilk kez 1950 li yılların ortasında Eugenio Coseriu tarafından İspanyolca (lingu istica del hablar) bir makalede kullanılmıştır da Harald Weinrich, Almanca bir makalesinde Textlinguistik sözcüğünü kullanmıştır. Beaugrande ve Dressler ise (1981) metin dilbilim terimini metin edimbilimi anlamında kullanmışlardır. Fransa da ise metin dilbilgisi çalışmaları 1990 larda yaygınlaşmıştır (akt. Adam, tarihli konferans, Lyon. webdav/site/fra/shared/atd.pdf). 2 Çeviri bize aittir.

3 Çeviride İzlek Ve Yeni Bilgilerin Düzenlenişi 861 "izleksel devamlılık (Fr. continuité thématique) sağlar. Diğer yandan, izleklerin yinelenmesi ile birlikte, metnin ilerleyebilmesi için izleklere yeni bilgilerin eklenmesi gerekir; aksi durumda metin aynı izlek etrafında döner ve gelişip bir sonuca doğru ilerleyemez. Burada sözü edilen izlek (Fr. thème; İng. topic), bir tümcenin hareket noktası, dayanağı ya da önceden bilinen, sözü edilmiş olan, paylaşılan bir öğedir. Yeni bilgi (Fr. rhème; propos; İng. focus) ise, izlek hakkında oluşturulan ve daha önce sözü edilmemiş bilgilerden oluşur ve izleğe eklenerek metni bilgisel açıdan geliştirir, ilerletir (Fr. progression thématique). Tümcelerdeki izlek (İ) ve yeni bilgi ya da bilgilerin (YB) ayırt edilmesi her zaman kolay olmayabilir. Örneğin ad tümcelerinden oluşan başlıklarda izlek yoktur, ifadenin tümü yeni bilgidir: Çirkin suçlamaya yanıt gibi bir gazete başlığında tüm öğeler yeni bilgi olarak kabul edilir. Metin dilbilgisi alanındaki araştırmacılar arasında da farklı değerlendirmeler söz konusu olabilmektedir. Örneğin Dün ülke karıştı gibi ifadede, izlek dün de olabilir; dün (İ 1) ve ülke (İ 2) de: Dün (İ) // ülke karıştı (YB) ya da Dün (İ 1) / ülke (İ 2) // karıştı (YB). Bir tümcede ya da sözcede izlek seçimi ve yeni bilgilerin sıralanışı o tümce ya da sözcenin anlamını ve öğelerin değerini, ifade içindeki önem sırasını değiştirir. Aşağıdaki örneklerde, ilk grupta yer alan izlek aynı ("Bunu"), yeni bilgilerin dizilişi ise farklıdır; ikinci grupta da yine izlekler aynı ("Sana"), yeni bilgilerin dizilişi farklıdır. Bu nedenle, aynı sözcüklerle oluşturulmuş olsalar da, hiçbir tümcenin değeri ve yorumlanışı 3 aynı değildir. 1a: Bunu (İ) // 4 sana (YB 1) / daha önce de (YB 2) / kaç kez (YB 3) / söyledim (YB 4). 1b: Bunu // daha önce de / sana / kaç kez / söyledim. 1c: Bunu // daha önce de / kaç kez / söyledim / sana /. 2a: Sana // bunu / daha önce de / kaç kez / söyledim. 2b: Sana // daha önce de / bunu / kaç kez / söyledim. 2c: Sana // daha önce de / kaç kez / söyledim / bunu /. Farklı dil ailelerinde izlek ve yeni bilginin sözdizimi birbirine benzemeyebilir. Bu nedenle, örneğin sözdizimleri farklı olan Fransızca bir metindeki izlek-yeni bilgi eklemlenişi Türkçe çevirisinden farklı oluşabilir. Öncelikle tümce düzeyinde kalalım ve Türk ve Fransız dillerinde değişmeyen durumları gözlemleyelim: (Tr.) Bağnazlık (İ) // cahilliğe dayanır 5 (YB). (Atatu rk'u n Söylev ve Demeçleri II ( )). (Fr.) Le fanatisme (İ) // repose sur l ignorance (YB). Bu örnekte, her iki dilde de izlek aynıdır: bağnazlık = fanatisme. Yeni bilgi ise her iki tümcenin geri kalanıdır. Daha uzun bir tümcede de aynı durum söz konusu olabilir: (Tr.) Kadınlarımız, (İ) // hattâ erkeklerimizden çok aydın, (YB 1) / daha çok feyizli, (YB 2) / daha fazla bilgili olmaya mecburdurlar. (YB 3) (Atatu rk'u n Söylev ve Demeçleri II ( ), s. 151, 152). (Fr.) Nos femmes (İ) // doivent être encore plus intellectuelles, (YB 1) / beaucoup plus progressistes, (YB 2) / beaucoup plus instruites que nos hommes. (YB 3) 3 Bu örneklerde vurgu da söz konusudur, ancak bu makalede vurgulama ele alınmamıştır. 4 Makalede // izlekten yeni bilgiye geçişi, / ise bir yeni bilgiden diğerine geçişi bildirmektedir. 5 Bu sözün tamamı şu şekildedir: Taassup (Bağnazlık) cahilliğe dayanır. Bundan dolayı taassubu olan cahildir. İlim mutlaka cahilliği yener, o halde halkı aydınlatmak lazım. (1923)

4 862 Ece KORKUT İzlekleri ve sözdizimindeki yerleri aynı olan (kadınlarımız = nos femmes) özgün ve çeviri tümcelerde birden fazla yeni bilgi yer almaktadır ve bu bilgiler, olması gerektiği gibi, Fransızca çeviride de aynı sıra gözetilerek aktarılmıştır (YB 1 çok aydın: encore plus intellectuelles; YB 2 daha çok feyizli: beaucoup plus progressistes; YB 3 daha fazla bilgili: beaucoup plus instruites). Yalnızca, iki dilin sözdizim farklılığı nedeniyle, karşılaştırma öğesi erkeklerden Türkçede YB 1 e dahil iken, Fransızcada (que nos hommes) YB 3 de yer almaktadır; ayrıca Türkçe tümcedeki fiilimsi olmaya mecburdurlar YB 3 de, Fransızca tümcede ise (doivent être) doğal olarak YB 1 de yer almaktadır. Bu tümcelerde özel bir vurgu söz konusu değildir. Buna karşılık, özellikle adıl kullanımında iki dil arasında sözdizim farkı olduğu, bilinen bir olgudur. Fransızca önerme tümcelerinde özne genellikte tümcenin baş taraflarında yer alırken, Türkçede, eğer özellikle izlekselleştirilmek istenmiyorsa, özne konumundaki adıl, fiilin bir parçası (gizli özne) olarak tümcenin sonuna yerleşir. (Tr.) Yeni bir cep telefonu (İ) // aldım (YB). (Fr.) Je (İ) // me suis acheté un nouveau téléphone portable (YB). Bu örnekte kaynak dil Türkçe tümcenin izleği yeni bir cep telefonu iken erek dil Fransızca tümcenin izleği je dür ( ben adılı). Başka bir deyişle, anlamları aynı olan ve hiçbir vurgunun yer almadığı bu iki tümcenin izleksel yapısı farklıdır. Türkçede yeni bir telefon tümcenin dayanağı, çıkış noktası, yani izleği iken, Fransızcada izlek, hakkında bilgi verilen bir kişidir. Türkçede adıl izlekselleştirilmek (Fr. thématisation; topicalisation) istendiğinde tümcenin başında yer alabilir ve bu durumda tümcenin anlamı değilse de yorumlanışı farklılaşır. Aşağıdaki örnekte, her iki dilde de İ+YB dizilişi aynıdır: (Tr.) Ben (İ) // yeni bir cep telefonu aldım (YB). (Sen alamadın; o alamadı; alamam zannediyordun ama...) (Fr.) Moi, j (İ) ai acheté un nouveau téléphone portable (YB). (Bu durumda Fransızcada iki adıl birden kullanılır: moi, je ). Bazı durumlarda ise, tersine, yeni bilgi vurgulanmak istenir (Fr. rhématisation; focalisation). Bu durumda Türkçe ve Fransızcada izlek ve yeni bilgi sıralanışı farklılaşır (Tr. İ+YB; Fr. YB+İ): (Tr.) Bunca yıl sıkıntı çeken (İ) // benim (YB). (sen değilsin; başkası değil; şikayete hakkım var...) (Fr.) C est moi qui (YB) // ai souffert tant d années (İ). Öte yandan, izlek / yeni bilgi sıralanışında bağlamın mutlaka göz önünde bulundurulması gerektiğini hatırlatalım. Şöyle ki: Ben // isterim gibi bir tümce tek başına ele alındığında öznenin izlek mi yoksa yeni bilgi mi olduğu anlaşılamaz; ayrıca böyle bir tümcenin anlamı da yoktur. Bu türden tümceleri anlamlandırabilmek için iletişimin tümünün bağlam ve durumla birlikte ele alınması gerekir. Aşağıdaki örnekte Türkçe ve Fransızcada eşdeğer bir İ+YB dizilişi söz konusudur, çünkü soru zarfları her zaman yeni bilgiyi oluşturur, dolayısıyla yanıt da yeni bilgidir: (Tr.) Kim (YB) // benimle gelmek ister (İ)? Ben (YB) / [(gelmek) isterim (İ)]. (Fr.) Qui (YB) // veut venir avec moi (İ)? (C est) moi (YB) [qui le veux (İ)]. Hiç kuşkusuz, uzun ya da uzunca bir metin söz konusu olduğunda izlek / yeni bilgi ayrımları ve sıralanışları, metin düzeni içindeki yinelemeler, izleğin ya da yeni bilginin özel olarak

5 Çeviride İzlek Ve Yeni Bilgilerin Düzenlenişi 863 ön plana çıkarılması gibi olgular daha karmaşık bir yapı ortaya koyacağından, bu olguların her metinde dikkatle gözlenmesi gerekmektedir. İnceleyeceğimiz iki paragraflık metin kesitine geçmeden önce, bu kesitten bir önceki paragrafın sonunda yer alan Fransızca bir tümceyi tek başına ele alırsak, Türkçeye İ-YB açısından nasıl aktarıldığını şöyle gösterebiliriz: (Özgün tümce): "[ ] Cet astéroïde (İ) // n'a été aperçu qu'une fois (YB 1) / au téléscope (YB 2), / en 1909 (YB 3), / par un astronome turc (YB 4). Fransızca sözdizimine göre İ-YB dizilişi şu şekildedir: Bu gök cismi (İ) // YB: tümcenin kalan kısmı. (YB 1: sadece bir kez (göru lmu ş); YB 2: teleskopla; YB 3: 1909 da / YB 4: bir Türk gökbilimci tarafından). Bu Fransızca tümcenin Türkçeye çevirilerindeki durum ise, çevirmenlerin seçimine göre farklılıklar arz etmektedir: İzlek tüm çevirilerde aynen korunmuştur, yani tüm çevirilerde tümce aynı gösterilenle (gezegen, asteroyid, gök cismi) başlamaktadır. Buna karşılık, yeni bilgilerin önem sırası bazı çevirilerde göz ardı edilmiştir. Ayrıca aşağıda verilen bazı çevirilerde (Ç1 ve Ç3), özgün tümcede yer almayan bir YB daha eklenmiştir (bir zamanlar). Böylece özgün tümcedeki YB sayısı bu çevirilerde 4 den 5 e yükselmiştir. Bir çeviride ise (Ç4) bir YB atlanmış, YB sayısı 4 den 3 e inmiştir. Özgün tümcedeki yeni bilgilerin çevirilerde önem sırasına göre dizilişi şöyledir: Ç1. Bu gezegeni (İ) // bir zamanlar (YB 1) / teleskopla (YB 2) / bir gören olmuş (YB 3): / 1909'da (YB 4) / bir türk 6 gökbilimcisi (YB 5). (sadece bir kez?) Ç2. Bu asteroyid (İ) // bir tek defa (YB 1) / 1909 yılında (YB 2) / teleskopla görülmüş, (YB 3) / gören de bir Türk bilgini imiş (YB 4). Ç3. Bu gezegeni (İ) // bir zamanlar (YB 1) / teleskopla (YB 2) / bir kez gören biri olmuş: (YB 3) / 1909'da (YB 4) / bir Türk gökbilimcisi (YB 5). Ç4. Bu gök cismi (İ) // yalnızca bir kez, (YB 1) / 1909'da (YB 2) / bir Türk gökbilimcisi tarafından gözlendi (YB 3). (teleskopla:?) Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 İ Bu gezegeni Bu asteroyid Bu gezegeni Bu gök cismi YB1 bir zamanlar bir tek defa bir zamanlar yalnızca bir kez YB2 teleskopla 1909 yılında teleskopla 1909 da YB da teleskopla bir kez bir türk gökbilimcisi tarafından YB4 YB5 bir türk gökbilimcisi (sadece bir kez?) bir türk bilgini 1909 da (teleskopla?) bir türk gökbilimcisi Özgün tümcedeki İ, 4 çeviride de aynen korunmuştur. 6 Çeviriler aynen alınmıştır, yazım değişikliği yapılmamıştır.

6 864 Ece KORKUT Yeni bilgilerin 1, 2 (sadece bir kez / teleskopla) (ya da 2, 1: teleskopla / sadece bir kez), 3 (1909 da), 4 (bir Türk gökbilimcisi tarafından) olarak (1, 2, 3, 4 veya 2, 1, 3, 4) sıralanması özgün metin açısından daha uygun iken, çeviri tümcelerdeki yeni bilgiler sıralaması şöyle gerçekleşmiştir: YB: 1, 2, 3, 4 veya 2, 1, 3, 4 olması gerekirken: Ç1: 0, 2, 3, 4 (YB 1 eksik) Ç2: 1, 3, 2, 4 Ç3: 0, 2, 1, 3, 4 Ç4: 1, 3, 4 (YB 2 eksik) Bu durumda, dört çeviriden hiçbiri özgün tümcedeki YB lerin dizilişine uymamıştır. 1. Bir Metin Kesitinde İzlek / Yeni Bilgi(ler) Yukarıda iki dilden (ve daha çok tümcelerden yola çıkılarak) örneklerle açıklanmaya çalışılan metin dilbilgisine özgü izlek, yeni bilgi kavramları, bu bölümde Fransız yazar Antoine de Saint Exupéry nin Ku çu k Prens (1946) adlı yapıtından küçük bir kesit üzerinde uygulanacaktır. Fransızca özgün metinden alıntılanan kesit ve 5 ayrı Türkçe çevirisi aşağıda verilmiştir. Bu karşılaştırmadaki amaç, farklı dillerde izlek ve yeni bilgilerin düzenlenişini ve çevirilerin özgün metnin yapısına uygunluk düzeyini tartışmaktır. Özgün metindeki kesit: "[ ] (Cet astéroïde n'a été aperçu qu'une fois au téléscope, en 1909, par un astronome turc.) Il avait fait alors une grande démonstration de sa découverte à un Congrès International d'astronomie. Mais personne ne l'avait cru à cause de son costume. Les grandes personnes sont comme ça. Heureusement pour la réputation de l'astéroïde B 612 un dictateur turc imposa à son peuple, sous peine de mort, de s'habiller à l'européenne. L'astronome refit sa démonstration en , dans un habit très élégant. Et cette fois-ci tout le monde fut de son avis. " (p. 19) Çeviriler: A. de Saint Exupéry (1943) Le petit prince, Paris: Gallimard, coll. Folio Junior (1946; 1987) (Ç1) Türkçesi : C. Süreya - R. Tomris 8, Ankara : Bilgi yayınevi, "([ ] Bu gezegeni bir zamanlar teleskopla bir gören olmuş : 1909'da bir türk gökbilimcisi.) Raporunu, Uluslararası Gökbilimciler Kurultayına sunmuş. Ama başında fes, ayağında şalvar var diye sözüne kulak asan olmamış. Büyükler böyledir işte. Bereket versin Asteroide B-612'nin onurunu kurtarmak için bir türk lideri tutmuş bir yasa koymuş : herkes bundan böyle avrupalılar gibi giyinecek, uymayanlar ölüm cezasına çarptırılacak yılında aynı gökbilimci bu kez çok şık giysiler içinde Kurultaya gelmiş. Tabiî bütün üyeler görüşüne katılmışlar." (s. 16, 17) (Ç2) Türkçesi : Azra Erhat, İstanbul : Yankı yayınları, ("[ ] Bu asteroyid bir tek defa 1909 yılında teleskopla görülmüş, gören de bir Türk bilgini imiş.) Bu gök bilgini Uluslararası Gökbilimi Kongresinde buluşunu uzun uzadıya açıklamış, ama kılığından ötürü kimse inanmamış sözüne. Büyükler böyledir işte. 7 Türkiye'de giyimle ilgili yasa 1925 yılında çıkmıştır. Yasada değil ölüm, hiçbir ceza öngörülmüyordu. 8 Tomris Uyar bir dönem R. Tomris adını kullanmıştır. Dolayısıyla Ç1 (1965) Tomris Uyar ın Cemal Süreya ile birlikte gerçekleştirdiği çevirisi, Ç4 (1990) ise Uyar ın tek başına yayınladığı, ilk çeviriye sadece bazı değişiklikler önerdiği çeviridir. Ç1 ve Ç4 arasındaki benzerlikler buradan kaynaklanmaktadır.

7 Çeviride İzlek Ve Yeni Bilgilerin Düzenlenişi 865 "Mutlu bir rastlantıyla, asteroyid B 612 nin ünü kurtuldu. Çünkü dediği dedik bir Türk önderi halkını, ölüm cezasıyla korkutarak, Avrupalılar gibi giyinmeye zorladı. Bunun üzerine gök bilgini 1920'de açıklamasını alafranga bir kılıkla yaptı. Ve bu sefer herkes onun görüşüne katıldı." (s. 17, 18) (Ç3) Türkçesi : Selim İleri, Ankara : Bilgi yayınevi, 2000 (6. basım) (1986, 1988, 1992, 1995,1999). "[ ] ( ) Uluslararası Gökbilimciler Kurultayı'nda buluşunu tanıtlayan bir açıklama yapmış hemen. Ama giyim kuşamından ötürü kimseler inanmamış sözüne. Böyledir işte büyükler. "Neyse ki dediği dedik, sınırsız yetkili bir Türk başkanı çıkmış da, halkını ölüm cezasıyla korkutarak Avrupalılar gibi giyinmeye zorlamış, göktaşı B-612'nin ününü kurtarıvermiş bu yoldan. Pek ince beğenili bir giysiyle gökbilimci, 1920'de tanıtlayıcı açıklamasını yeniden sunmuş. Bu kez herkes katılmış ileri sürdüğü görüşe." (s. 22, 23) (Ç4) Türkçesi : Tomris Uyar, İstanbul: Can yayınları, "[ ] Bu gezegeni bir zamanlar teleskopla bir kez gören biri olmuş: 1909'da bir Türk gökbilimcisi.) "Bu konuda hazırladığı raporu Uluslararası Gökbilimciler Kurultayına sunmuş. Ama başında fes, ayağında şalvar var diye sözüne kulak asan olmamış. Büyükler böyledir işte. "Bereket versin, Asteroid B-612'nin onurunu kurtarmak için bir dediği dedik (s. 20) Türk önderi tutmuş bir yasa koymuş: Herkes bundan böyle Avrupalılar gibi giyinecek, uymayanlar ölüm cezasına çarptırılacak yılında aynı gökbilimci bu kez çok şık giysiler içinde Kurultaya gelmiş. Tabiiî bütün üyeler görüşüne katılmışlar." (s. 21) (Ç5) Çeviren : Hamdi Tuncer, Ekin yayınları (tarih belirtilmemiş). "([ ] Bu gök cismi yalnızca bir kez, 1909'da bir Türk gökbilimcisi tarafından gözlendi.) Bilim adamı, o tarihte, Uluslararası Gökbilim Kurultayı'na buluşuyla ilgili uzun ve ayrıntılı bir bildiri sunmuş, ancak giysisi yüzünden kimse inanmamıştı ona. Büyükler böyledir işte. Göktaşı B-612'nin tanınması açısından mutlu bir rastlantı sonucu bir Türk önderi, ölüm cesazı bile öngörerek ulusunun Avrupalılar gibi giyinmesini sağladı yılında gökbilimci, çok şık giyinmiş olarak bildirisini yeniden sundu. Bu kez görüşüne herkes katıldı." (s. 19) İzlek ve yeni bilgi seçimi ve izlek-yeni bilgilerin dizilişi açısından, bu kesitteki tümceleri tek tek ele alalım: 1.1. Tümce 1: Il (İ) // avait fait alors une grande démonstration de sa découverte (YB 1) / à un Congrès International d'astronomie. (YB 2) (Özgün tümce) İ: Il ( O = adıllı artgönderim: Türk gökbilimci yerine.) Ç1. Raporunu, (İ) // Uluslararası Gökbilimciler Kurultayına (YB 1) / sunmuş (YB 2). Ç2. Bu gök bilgini (İ) // Uluslararası Gökbilimi Kongresinde (YB 1) / buluşunu (YB 2) / uzun uzadıya açıklamış (YB 3). Ç3. Uluslararası Gökbilimciler Kurultayı'nda (İ) // buluşunu tanıtlayan (YB 1) / bir açıklama (YB 2) / yapmış hemen (YB 3). Ç4. Bu konuda hazırladığı raporu (İ) // Uluslararası Gökbilimciler Kurultayına (YB 1) / sunmuş (YB 2). Ç5. Bilim adamı, o tarihte, (İ) // Uluslararası Gökbilim Kurultayı'na (YB 1) / buluşuyla ilgili (YB 2) / uzun ve ayrıntılı bir bildiri sunmuş (YB 3). Yapısal olarak bükümlü (Fr. agglutinant) dillerden biri olan Fransızcanın aksine, sondan eklemeli (Fr. flexionnel) özellik gösteren Türkçede, eğer izlek özel olarak vurgulanmak istenmiyorsa 9, artgönderim olarak o adılı kullanılmamaktadır. Bunun yerine, artgönderim, önceki sözcüğün aynen yinelenmesi ya da eşdeğer bir sözcük seçilmesi ile gerçekleşir: Ç2: bir Türk bilgini / Bu gök bilgini; Ç5: bir Türk gökbilimcisi / Bilim adamı. Kimi zaman da o adılı yok sayılır, 9 Bunu // sana / Ayda mı söyledi? Evet, o // söyledi (ya da: Evet, Ayda // söyledi ). Ayda // sana / bunu mu söyledi? Evet, bunu // söyledi.

8 866 Ece KORKUT nitekim Ç1, Ç3 ve Ç4 de, fiil eki dışında özneye ilişkin hiçbir artgönderime yer verilmemiştir. Bunun sonucu olarak, bu üç çeviride izlek değişmiştir. Ç1 Ç2 10 Ç3 Ç4 Ç5 İ Raporunu Bu gök bilgini Uluslararası Gökbilimciler Kurultayı'nda Bu konuda hazırladığı raporu Bilim adamı, o tarihte Bu tümcedeki yeni bilgiler ise, özgün metinde şu şekilde sıralanmıştır: buluşu konusunda büyük (bir) sunum(u/nu), rapor(u/nu) (YB 1) / Uluslararası bir Gökbilim Kongresinde (YB 2) / sunmuş (YB 3). Türkçe sözdiziminde YB 2 nin YB 1 den önce gelmesi büyük bir önem taşımayacaktır. Ancak YB lerden birini izleğe çeviren Ç1 ve Ç4 de bu nedenle 3 yerine sadece 2 YB kalmıştır: YB1 Uluslararası Gökbilimciler Kurultayı'na Uluslararası Gökbilimi Kongresinde buluşunu tanıtlayan bir açıklama YB2 sunmuş. buluşunu yapmış hemen. YB3 - uzun uzadıya açıklamış. Uluslararası Gökbilimciler Kurultayına sunmuş. Uluslararası Gökbilim Kurultayı'na buluşuyla ilgili uzun ve ayrıntılı bir bildiri - - sunmuş Tümce 2: Mais personne (İ) // ne l'avait cru (YB 1) / à cause de son costume (YB 2). (Özgün tümce) Ama hiç kimse (İ) // ona inanmamıştı (YB 1) / kıyafeti yüzünden. (YB 2) Türkçe sözdiziminde YB 1 ve YB 2 nin İ den önce gelmesi biçem açısından uygundur. Nitekim tüm çevirilerde bu olgu gözlenmektedir: Ç1. Ama başında fes, ayağında şalvar var diye (İ) // sözüne kulak asan (YB 1) / olmamış (YB 2). Ç2. ama kılığından ötürü (İ) // kimse inanmamış (YB 1) / sözüne (YB 2). Ç3. Ama giyim kuşamından ötürü (İ) // kimseler inanmamış (YB 1) / sözüne (YB 2). Ç4. Ama başında fes, ayağında şalvar var diye (İ) // sözüne kulak asan (YB 1) / olmamış (YB 2). Ç5. ancak giysisi yüzünden (İ) // kimse (YB 1) / inanmamıştı ona (YB 2). İ YB1 Ama başında fes, ayağında şalvar var diye sözüne kulak asan [kimse] ama kılığından ötürü kimse inanmamış Ama giyim kuşamından ötürü kimseler inanmamış Ama başında fes, ayağında şalvar var diye sözüne kulak asan [kimse] ancak giysisi yüzünden kimse inanmamıştı YB2 olmamış. sözüne. sözüne. olmamış. ona [sözüne]. 10 Uygun çeviriler ya da bölümler burada ve bundan sonra kalın çerçeve ile gösterilecektir.

9 Çeviride İzlek Ve Yeni Bilgilerin Düzenlenişi Tümce 3: Les grandes personnes (İ) // sont comme ça (YB). (Özgün tümce) Büyükler (İ) // Böyledir. (YB) Ç1, Ç3, Ç4 ve Ç5 de izlek ve yeni bilgi aynen korunmuştur. Yalnızca Ç2 de bu dizim tersine çevrilmiştir, yani büyük olasılıkla biçem kaygısıyla devrik tümceye başvurulmuştur. Oysa böyledir i izlekselleştirmek istese, yazar Fransızcada şu tümce kuruluşunu yeğlerdi: Ainsi // sont donc les grandes personnes. İ Büyükler Böyledir işte Büyükler Büyükler Büyükler YB böyledir işte büyükler. böyledir işte böyledir işte böyledir işte 1.4. Tümce 4: Heureusement pour la réputation de l'astéroïde B 612 (İ) // un dictateur turc (YB 1) / imposa à son peuple (YB 2) /, sous peine de mort (YB 3), / de s'habiller à l'européenne (YB 4). Özgün tümcede izlek B12 göktaşının şansına iken çevirilerde bir farklılık söz konusudur: Ç1. Bereket versin Asteroide B-612'nin onurunu kurtarmak için (İ) // bir türk lideri (YB 1) / tutmuş bir yasa koymuş (YB 2): / herkes bundan böyle avrupalılar gibi giyinecek (YB 3), / uymayanlar ölüm cezasına çarptırılacak (YB 4). Ç2. Mutlu bir rastlantıyla, asteroyid B 612 nin ünü (İ) // kurtuldu (YB 1). / Çünkü dediği dedik bir Türk önderi (YB 2) / halkını, ölüm cezasıyla korkutarak (YB 3), Avrupalılar gibi giyinmeye zorladı (YB 4). Ç3. Neyse ki dediği dedik, sınırsız yetkili bir Türk başkanı çıkmış da (İ), // halkını ölüm cezasıyla korkutarak (YB 1) /Avrupalılar gibi giyinmeye zorlamış (YB 2), / göktaşı B-612'nin ününü kurtarıvermiş bu yoldan (YB 3). Ç4. Bereket versin, Asteroid B-612'nin onurunu kurtarmak için (İ) // bir dediği dedik Türk önderi (YB 1) / tutmuş bir yasa koymuş (YB 2): Herkes bundan böyle Avrupalılar gibi giyinecek (YB 3), / uymayanlar ölüm cezasına çarptırılacak (YB 4). Ç5. Göktaşı B-612'nin tanınması açısından mutlu bir rastlantı sonucu (İ) // bir Türk önderi (YB 1), / ölüm cezası bile öngörerek (YB 2) / ulusunun Avrupalılar gibi giyinmesini sağladı (YB 3). Türkçenin sözdizimi izin verdiği için, Ç5 dışındaki diğer dört çeviride bir tümcenin çevirisi iki tümce ile karşılanmıştır. Bu durumda izleklerin de yer değiştirmesi doğaldır. Buna karşın, Ç3 dışındaki tüm çeviriler özgün tümcedeki izleği ön plana almıştır. Ç3 de ise özgün tümcedeki izlek, Türkçe sözdizimine son yeni bilgi olarak yerleştirilmiş, bunun sonucu olarak da bu çeviride tümcenin hareket noktası değiştirilmiştir. İ Mutlu bir Neyse ki, dediği Bereket versin, rastlantıyla, dedik, sınırsız Asteroid B- asteroyid yetkili bir Tu rk 612'nin B 612 nin ünü başkanı onurunu kurtuldu. kurtarmak için Bereket versin Asteroide B- 612'nin onurunu kurtarmak için Göktaşı B-612'nin tanınması açısından mutlu bir rastlantı sonucu (Özgün tümcede yeni bilgiler): bir Türk diktatör (YB 1) / halkını (zorladı) (YB 2) / ölüm cezasıyla korkutarak (YB 3) / Avrupalı gibi giyinmeye (YB 4). Türk dilinin sözdizimi dikkate alındığında yeni bilgilerin sıralanışında farklılıklar ortaya çıkacaktır (Fr: 1, 2, 3, 4; Tr: 1, 3, 2, 4), ancak bu farklılık, yeni bilgilerin keyfi olarak sıralanabileceği anlamına gelmez. Bu tümcede sadece 3. çeviride izlek değişirken, yeni bilgilerin sıralanışı arasında da büyük farklar ortaya çıkmıştır:

10 868 Ece KORKUT YB1 bir türk lideri dediği dedik bir Türk önderi YB2 tutmuş bir yasa koymuş: halkını, YB3 herkes ölüm cezasıyla korkutarak, YB4 YB5 bundan böyle avrupalılar gibi giyinecek, uymayanlar ölüm cezasına çarptırılacak. Avrupalılar gibi giyinmeye zorladı. halkını ölüm cezasıyla korkutarak Avrupalılar gibi giyinmeye zorlamış, göktaşı B-612'nin ününü kurtarıvermiş bu yoldan. bir dediği dedik Türk önderi tutmuş bir yasa koymuş: Herkes - bundan böyle Avrupalılar gibi giyinecek, uymayanlar ölüm cezasına çarptırılacak. bir Türk önderi, ölüm cezası bile öngörerek ulusunun Avrupalılar gibi giyinmesini sağladı Tümce 5: L'astronome (İ) // refit sa démonstration (YB 1) / en 1920 (YB 2), / dans un habit très élégant (YB 3). (Özgün tümcede) İ: Gökbilimci. Ç yılında (İ) // aynı gökbilimci (YB 1) / bu kez çok şık giysiler içinde (YB 2) / Kurultaya gelmiş (YB 3). Ç2. Bunun üzerine gök bilgini (İ) // 1920'de (YB 1) / açıklamasını (YB 2) / alafranga bir kılıkla yaptı (YB 3). Ç3. Pek ince beğenili bir giysiyle (İ) // gökbilimci (YB 1), / 1920'de (YB 2) / tanıtlayıcı açıklamasını yeniden sunmuş (YB 3). Ç yılında (İ) // aynı gökbilimci (YB 1) / bu kez çok şık giysiler içinde (YB 2) / Kurultaya gelmiş (YB 3). Ç yılında (İ) // gökbilimci, (YB 1) / çok şık giyinmiş olarak (YB 2) / bildirisini yeniden sundu (YB 3). Özgün tümcedeki izlek yalnızca Ç2 de korunmuştur. Diğer çevirilerde ise yeni bilgiler izleğin yerini almıştır. İ 1920 yılında gök bilgini Pek ince beğenili bir giysiyle 1920 yılında 1920 yılında (Özgün tümcede) sunumunu yeniden (yaptı) (YB 1) / 1920 de (YB 2) / çok şık bir kıyafetle (YB 3). Özgün tümcedeki yeni bilgiler sıralamasının Türkçe çeviride (fiil -yaptı- dışında-) aynen korunması uygun olacaktır. Ancak hiçbir çeviride bu sıralama (1, 2, 3: açıklamasını; sunumunu; bildirisini / 1920 de / şık bir giysiyle yeniden yapmış) göz önüne alınmamıştır. YB1 aynı gökbilimci 1920'de gökbilimci, aynı gökbilimci gökbilimci YB2 bu kez çok şık giysiler içinde açıklamasını 1920'de bu kez çok şık giysiler içinde çok şık giyinmiş olarak YB3 Kurultaya gelmiş. alafranga bir kılıkla yaptı. tanıtlayıcı açıklamasını Kurultaya gelmiş. bildirisini yeniden sundu. yeniden sunmuş. sunumunu? sunumunu?

11 Çeviride İzlek Ve Yeni Bilgilerin Düzenlenişi Tümce 6: Et cette fois-ci tout le monde (İ) // fut de son avis (YB). (Özgün tümcede) Bu kez herkes (İ) // onun görüşüne katılmış (YB). Ç5 dışında tüm çevirilerde izlek aynen korunmuştur. Diğer yandan, özgün tümcede yer alan ve izleğe eklediğimiz 11 bu kez (bu sefer) ibaresi Ç1 ve Ç4 de silinmiş, bunun yerine özgün tümcede yer almayan tabiî öğesi eklenmiştir: Ç1. Tabiî bütün üyeler (İ) // görüşüne katılmışlar (YB). Ç2. Ve bu sefer herkes (İ) // onun görüşüne katıldı (YB). Ç3. Bu kez herkes (İ) // katılmış ileri sürdüğü görüşe (YB). Ç4. Tabiî bütün üyeler (İ) // görüşüne katılmışlar (YB). Ç5. Bu kez göru şu ne (İ) // herkes katıldı (YB). İ Tabiî bütün üyeler Ve bu sefer herkes Bu kez herkes Tabiî bütün Bu kez göru şu ne üyeler bu sefer? bu sefer? Özgün tümcede yeni bilgi (onun) görüşüne katılmış şeklindedir. Özgün tümcedeki izleği değiştiren 5. çeviride, izlekle yeni bilgi birbirinin yerini almıştır: YB görüşüne onun görüşüne katıldı. katılmış ileri görüşüne herkes katıldı. katılmışlar. sürdüğü görüşe. katılmışlar. Sonuç Sözdiziminde izlek ve yeni bilgilerin dizilişinin önemini ortaya çıkarmak açısından, Fransızca bir metin kesiti ile beş ayrı çevirisini karşılaştırdık. Elde ettiğimiz bulgular şunlardır: T1: İ açısından uygun çeviriler: Ç2, Ç5 12 YB açısından uygun çeviriler: Ç2, Ç5. İ-YB dizilişleri açısından uygun çeviriler: Ç2 ve Ç5. T2: İ, YB ve İ-YB dizilişi açısından: Tu m çevirilerde aynı ve uygun çeviri. T3: İ açısından uygun çeviriler: Ç2 dışında tüm çevirilerde aynı ve uygun. YB açısından uygun çeviriler: Ç2 dışında tüm çevirilerde aynı ve uygun. İ-YB dizilişleri açısından uygun çeviriler: Ç2 dışında tüm çevirilerde aynı ve uygun. T4: İ açısından uygun çeviriler: Ç3 dışında tüm çeviriler. YB açısından uygun çeviriler: Ç2, Ç5. İ-YB dizilişleri açısından uygun çeviriler: Ç2, Ç5. T5: İ açısından uygun çeviri: Ç2. 13 YB açısından uygun çeviri: Hiçbiri Bu kez herkes görüşüne katılmış tümcesi, izlek ve yeni bilgi ayrımı açısından üç şekilde gösterilebilir: bu kez (İ) // herkes görüşüne katılmış (YB); bu kez (İ1) / herkes (İ2) // görüşüne katılmış (YB); bu kez herkes (İ) // görüşüne katılmış (YB). 12 Ç1, Ç3, Ç4 izleği değiştirmiş, yeni bilgi izleğin yerine geçmiştir. 13 İzlek gökbilimci olması gerekirken, sadece Ç2 buna uymuş, diğer çeviriler izleği değiştirmiştir: Ç1: 1920; Ç3: giysisiyle; Ç4: 1920; Ç5: 1920.

12 870 Ece KORKUT İ-YB dizilişleri açısından uygun çeviriler: Hiçbiri. T6: İ açısından uygun çeviriler: Ç5 dışında tüm çeviriler. YB açısından uygun çeviriler: Ç5 dışında tüm çeviriler. İ-YB dizilişleri açısından uygun çeviriler: Ç5 dışında tüm çeviriler. Yalnızca 6 tümceden oluşan bir metin kesitinin 5 Türkçe çevirisinin Fransızca özgün metinle ve kendi aralarında karşılaştırıldığı bu çalışmada, çok sayıda farklılık ortaya çıkmıştır. Ulaştığımız genel sonuçlar şu şekilde sıralanabilir: 1. İzleklerin, bir tümceden diğerine yinelenerek metinde sürekliliği oluşturduğu giriş bölümünde belirtilmişti. İnceleme sonucunda özgün metindeki izleğin kimi çevirilerde yeni bilgi olarak sunulduğu, dolayısıyla yeni bilgilere ait bir öğenin de izlek yerine geçtiği saptanmıştır. İzleğin yanlış belirlenip aktarılması, tümcenin dayanağını ve hareket noktasını değiştirdiğinden önemli bir aksaklıktır. 2. Bunun yanı sıra, birden fazla yeni bilgi söz konusu olduğunda özgün metindeki diziliş izlenmesi gerekirken, çevirilerde yeni bilgilerin özgün metindeki diziliş düzeni gözetilmeden sıralandığı gözlenmiştir. İzlek ve yeni bilgilerin seçimi ve sıralanışı açısından, 6 tümce çevirisinden yalnızca biri için, tüm çevirilerde özgün metinle ve kendi aralarında uygunluk sağlanmıştır (2. tümce). 3. Öte yandan, kimi çevirilerde özgün metinde yer almayan öğeler eklenmiş, bazen de özgün metinde yer alan öğeler silinmiştir. Bu çalışmada sözcük seçimi dikkate alınmamıştır. Yaygın bir görüş olarak, çeviri işleminde en önemli olgunun sözcük seçimlerindeki uygunluk ve eşdeğerlik olduğu düşünülür. Oysa metin dilbilgisi çerçevesinde, metnin izlek ve yeni bilgiler açısından ilerlemesi ve yeni bilgilerin izleğe ve birbirlerine bağlanışı da büyük bir önem taşımaktadır. Sözdiziminde yapılabilen kişisel değişiklikler, özgün metnin izleksel olarak ilerleyiş yapısını da değişikliğe uğratmaktadır. Küçük bir metin kesitinde gösterdiğimiz özgün metin ile çeviriler arasındaki bu farklılıklar, uzunca bir metin söz konusu olduğunda daha büyük bir izleksel yapı karışıklığına yol açar ve özgün metinden uzaklaşılır. Bu durumda, sözcük eşdeğerlikleri uygun olsa bile, özgün metin ile çeviri metin arasında yapısal bir farklılık doğmuş olur. KAYNAKÇA ADAM, J.-M. (2010). L analyse textuelle des discours. Entre grammaires de texte et analyse du discours. ( tarihli konferans). Lyon. [Erişim tarihi ]. Atatu rk'u n Söylev ve Demeçleri II ( ). (1952). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. JEANDILLOU, J.-F. (2007). L'analyse textuelle. Paris: Armand Colin. KORKUT, E., ONURSAL, I. (2009). Pour comprendre les textes et les discours. Paris: L Harmattan. ONURSAL, İ. (2003). Türkçe Metinlerde Bağdaşıklık ve Tutarlılık. Gu nu mu z Dilbilim Çalışmaları (yayına haz. Kıran, A., Korkut, E., Ağıldere, S.). İstanbul: Multilingual, s YB1 (bildirisini) / YB2 (1920 de) / YB3 (şık bir giysiyle yeniden yapmış) olması uygunken, hiçbir çeviride bu sıralama izlenmemiştir.

13 Çeviride İzlek Ve Yeni Bilgilerin Düzenlenişi 871 ÖZÇELEBI, Havva (2010). Grammaire textuelle et analyse du discours: méthodes de lecture pour les textes non-littéraires dans l'enseignement du FLE. Editions universitaires européennes. RIEGEL, M., J.-C. PELLAT, R. RIOUL. (1994, 2011). Grammaire méthodique du français. Paris: Puf. TOMASSONE, R. (1998). Pour enseigner la grammaire. Paris: Delagrave. WEINRICH, Harald (1985). Grammaire textuelle du français. Paris: Didier.