Türkiye de Elektrik Tüketimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz

Transkript

1 Enerji, Piyasa ve Düzenleme (Cil:2, 2011, Sayfa 49-73) Türkiye de Elekrik Tükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz H. Mura Eruğrul * Öze Çalışmada Türkiye de elekrik ükeimi büyüme ilişkisi 1998Ç1-2011Ç3 dönemi için incelenmişir. GSYH ve elekrik ükeimi serileri arasındaki eş büünleşme ilişkisi bulundukan sonra seriler arasındaki dinamik ilişki zamana göre değişen paramere yaklaşımı olan Kalman Filresi modeliyle incelenmişir. Çalışma sonucunda, elekrik ükeiminin GSYH üzerinde zaman içerisinde özellikle 2003 yılından iibaren giderek aran bir ekisi olduğu bulunmuşur. Küresel krizin ekisiyle 2009 yılından iibaren azalmaya başlayan ilişkinin, 2011 yılından iibaren yeniden armaya başladığı görülmüşür. Önümüzdeki dönemde Türkiye de yoğun elekrik kullanımı gerekirecek yaırımların gerçekleşirileceği göz önünde bulundurulduğunda elekrik ükeimi GSYH ilişkisinin daha da güçleneceği beklenmekedir. Bu nokada arz güvenliği sorunu önemli bir problem olarak karşımıza çıkmakadır. Bu sebeple elekrik enerjisi üreiminde arz güvenliği riskinin yöneilebilir hale geirilmesi için kaynak çeşililiğinin arırılması gerekmekedir. Bu amaçla yüksek üreim kapasiesi nedeni ile nükleer enerji, ülkemizde bol mikarda linyi rezervi bulunduğu için linyie dayalı ermik sanraller ve yenilenebilir enerji kaynakları uygun seçenekler olarak ön plana çıkmakadır. Anahar Kelimeler: Elekrik Tükeimi, Eş Büünleşme, Kalman Filresi * Dokora Öğrencisi, Haceepe Üniversiesi, Sosyal Bilimler Ensiüsü, İkisa, Beyepe, Ankara, erugrulmura@yahoo.com

2 50 Eruğrul Absrac We ry o invesigae elecriciy consumpion-economic growh relaionship for Turkey for he period of 1998Q1-2011Q3. Afer we found co-inegraion relaionship beween GNP and elecriciy consumpion, we invesigae dynamic relaionship by employing Kalman filer o depic he ime varying ineracion. We found elecriciy consumpion has increasing effec on GNP especially afer Effecs of elecriciy consumpion on GNP decreased beween periods due o global crises however began o increase afer If we ake ino accoun incoming elecriciy inensive invesmen in Turkey, we expec elecriciy consumpion GNP relaionship will srenghen in he near fuure even more. A his poin securiy of supply seems as an imporan challenge for Turkey. For his reason, Turkey should increase diversiy of resources o manage securiy of supply risk. Nuclear energy because of high producion capaciy, hermal power plans based on domesic lignie because of high lignie reserves and renewable energy come forward as appropriae opions. Keywords: Elecriciy Consumpion, Co-Inegraion, Kalman Filer

3 Türkiye de Elekrik Tükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz Giriş Enerji; üreim sürecinin devamı için vazgeçilmez bir üreim girdisidir. Enerjinin bir üreim girdisi olarak önemi 1970 li yıllardaki perol krizlerine kadar ihmal edilmişir. Özellikle 1970 li yıllarda yaşanan iki perol krizi enerjinin önemi oraya çıkarmış ve enerji bir üreim fakörü olarak düşünülüp üreim fonksiyonuna dâhil edilmeye başlanmışır. IEA (Inernaional Energy Agency) arafından yapılan bir çalışma da enerji üreim fonksiyonuna dahil edilmiş, dönemi için seçilmiş bazı gelişmeke olan ülkelere uygulanmışır. Çalışmada ekonomik kalkınmanın ara aşamasında olan ülkelerde, ekonomik büyümeye kakısı büyük olduğu için, enerjinin önemli bir rol oynadığı sonucuna varılmışır (IEA, 2004). Enerji bileşenlerine ayrılarak incelediğinde elekriğin en kalieli enerji bileşeni olduğu ve enerji ükeimi içindeki payının hızla arığı görülmekedir. (Karagöl, Erbaykal ve Eruğrul, 2007). Elekriği sırasıyla doğalgaz, perol, kömür ve bio-yakılar akip emekedir. Bu görüş bu yakıların marjinal ürünleri ile de oranılı olan enerji birimi başına fiyaları dikkae alındığında da deseklenmekedir (Sern ve Cleveland, 2004). Ayrıca elekrik ükeimi sosyo-ekonomik kalkınma için kullanılan gösergeler arasında da önemli bir yer umakadır. Rosenberg (1998) elekrik ükeiminin sadece sanayinin gelişmesindeki emel girdi olmasından değil aynı zamanda insanların haya kaliesini arıran emel bir fakör olarak da ekonomik kalkınmada önemli bir rol oynadığını belirmekedir. Ferguson vd. (2000) elekrik ükeimi ile ekonomik kalkınma arasındaki ilişkiyi 100 ülke için incelemişler ve incelenen ülkelerde kuvveli bir ilişki espi emişlerdir. Diğer gelişmeke olan ülkelerde olduğu gibi, Türkiye de de elekrik alebinde yıllar iibariyle arış olmuşur döneminde ekonomi %4,1 oranında büyürken elekrik ükeiminde oralama %7,4 oranında arış yaşanmışır yılında Türkiye de kişi başına elekrik ükeimi 494 kwh iken bu rakam 2009 yılında 2297 kwh olmuşur. Ancak bu rakam gelişmiş ülkelere bakıldığında oldukça düşük kalmaka olup halen dünya oralamasının da alında bulunmakadır yılı için OECD ülkelerinin oralaması 7984 kwh, dünya oralaması ise 2826 kwh düzeyindedir (Dünya Bankası Veriabanı). Özellikle uygulamalı ekonomeri alanındaki gelişmeler sonucunda enerji ekonomisi alanında uygulamalı çalışmaların sayısında arış olmuş, enerji ekonomisi alanında geniş bir lieraür oluşmuşur. Enerji ükeimi ile

4 52 Eruğrul gayri safı yuriçi hasıla (GSYH) ve ekonomik büyüme ilişkisi değişik ülke ve ülke grupları için ampirik olarak es edilmeye başlamışır. Enerji ekonomisi alanındaki ampirik lieraür genel olarak değerlendirildiğinde, lieraürün daha çok enerji ükeimi ile GSYH ilişkisini analiz emeye ve bu ilişkinin yönünü nedensellik esleri ile oraya çıkarmaya odaklandığı görülmekedir. Bu çalışmalar içinde enerji ükeimini; oplam (aggregae) enerji ükeimi yerine elekrik, doğalgaz gibi ayrı ayrı analiz eden çalışmalarda (disaggregae) mevcuur. Çalışmalarda ekonomerik yönem olarak genellikle eş büünleşme analizi, sınır esi, ARDL yaklaşımı ve panel daa analizi kullanılmakadır (Eruğrul, 2010) Enerji ekonomisi alanında lieraürde yer alan ilk makale Kraf ve Kraf (1978) makalesidir. Çalışmada A.B.D. için GSMH (Gayri Safi Milli Hasıla) ile enerji ükeimi ilişkisi Sims in nedensellik analizini kullanarak dönemi için incelemiş olup, çalışma sonucunda GSMH dan enerji ükeimine doğru ek yönlü nedensellik ilişkisi bulunmuş, GSMH nın enerji ükeiminin nedeni olduğunu sonucuna ulaşılmışır (Kraf ve Kraf, 1978). Akarca ve Long ise iki yıl sonra aynı meodoloji ve aynı verileri kullanıp sadece çalışılan dönemi iki yıl kısalmışlar ve Kraf ve Kraf ın sonuçlarıyla çelişen sonuçlar bulmuşlardır. Akarca ve Long çalışmalarında enerji ükeimi ile GSMH arasında nedensellik ilişkisi bulmamışlardır ve Kraf ve Kraf ın yapığı çalışmayı eleşirmişlerdir (Akarca ve Long, 1980). Lieraürde yer alan emel makalelerden bir anesi de Erol ve Yu arafından yapılan; İngilere, Fransa, İalya, Almanya, Kanada ve Japonya için dönemleri arasında enerji ükeimi ve GSYH arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmadır. Söz konusu çalışmada değişik ülkeler için değişik yönlerde nedensellik ilişkileri bulunmuşur. Enerji ükeimi ile GSYİH arasında; Japonya için iki yönlü nedensellik (hem GSYİH den enerji ükeimine, hem de enerji ükeiminden GSYİH ye doğru), Kanada için enerji ükeiminden GSYİH ye doğru ek yönlü nedensellik ve Almanya ve İalya için ise GSYİH den enerji ükeimine doğru ek yönlü nedensellik bulunmuşur. Fransa ve İngilere de ise enerji ükeimi ve GSYİH arasında nedensellik ilişkisi bulunamamışır ( Erol ve Yu, 1987). Sern (1993) çalışmasında emek ve sermayeden oluşan üreim fonksiyonuna enerjiyi de eklemişir. Çıkıyı; emek, sermaye ve enerji ile açıklayıp bu değişkenler arasında uzun dönemli bir eş büünleşme ilişkisi espi eiken sonra nedensellik ilişkisini incelemişir yılları arasında ABD için yapığı çalışmasında; oplam enerji ükeimi ile GSYİH

5 Türkiye de Elekrik Tükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz 53 arasında nedensellik bulamamışır ancak yakı kompozisyonu değişirilerek elde edilen nihai yakı ükeimi ile GSYİH arasında; enerji ükeiminden GSYİH ya doğru ek yönlü bir nedensellik bulmuşur. Sern (2000), ABD nin yılları arasındaki enerji ükeimi ile GSYİH arasındaki ilişkisini incelediği çalışmasında bir önceki çalışmasını desekleyen enerji ükeiminden GSYİH ya doğru ek yönlü bir nedensellik bulmuş ve enerji arzındaki oraya çıkacak olumsuz bir gelişmenin büyümeyi negaif yönde ekileyeceğini belirmişir. Türkiye için ise Alınay ve Karagöl (2004) ve Sarı ve Soyaş (2004) çalışmaları emel makalelerdir. Alınay ve Karagöl (2004) enerji ükeimi ve GSYH ilişkisini inceledikleri çalışmalarında enerji ükeimi ve GSYH serilerinin fark durağan değil, rend durağan olduğunu belirlemişlerdir. Bunun sonucunda rend durağan olan serilerin farkı alınarak durağan hale geirilemeyeceğini belirip bu şekilde yapılan çalışmaları eleşirmişlerdir ve rendden arındırılmış serilerle yapılan çalışmada ise enerji ükeimi ve GSYH serileri arasında nedensellik ilişkisi bulamamışlardır. Sarı ve Soyaş (2004) çalışmalarında genelleşirilmiş ahmin haa varyansları ayrışırması analizi ile enerji ükeimi ve GSYH ilişkisini incelemeye çalışmışlardır. Çalışmada, isihdamın GSYH haa varyansının %23-26 lık bir oranını açıklarken; oplam enerji ükeiminin GSYH haa varyansının %21 ini açıkladığını oraya koymuşlardır. Türkiye için enerji ükeiminin isihdam kadar önemli olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Son yıllarda ise enerji ükeimi; elekrik ükeimi, perol ükeimi gibi al bileşenlerine ayrılarak GSYİH ve/veya ekonomik büyüme ilişkisi araşırılmışır. Ghosh (2002) çalışmasında yılları arasında Hindisan için ekonomik büyüme ve elekrik ükeimi ilişkisini incelemiş ve çalışma sonucunda ekonomik büyümeden elekrik ükeimine doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulmuşur. Jumbe (2004) Malawi için yılları arasında elekrik ükeimi ile GSYİH ilişkisini incelemiş ve iki yönlü nedensellik ilişkisi bulmuşur. Ancak, arım dışı GSYİH ile elekrik ükeimi ilişkisini incelediğinde, GSYİH dan elekrik ükeimine ek yönlü nedensellik espi emişir.

6 54 Eruğrul Shiu ve Lam (2004) yılları arasında Çin için yapıkları çalışmalarında elekrik ükeiminden GSYİH ya doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulmuşlardır. Mozumder ve Marahe (2007) Bangladeş için yıllarını kapsayan çalışmalarında kişi başı GSYİH ile kişi başı elekrik ükeimi ilişkisini incelemişler ve GSYİH dan elekrik ükeimine doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulmuşlardır. Rufael (2006); 17 Afrika ülkesinin elekrik ükeimi ve GSYİH ilişkisini sınır esi yaklaşımı ile yılları için incelemiş ve 9 ülkede eş büünleşme ilişkisi, 12 ülkede ise Granger nedensellik ilişkisi oraya bulmuşlardır. Bunlardan 6 anesinde GSYİH dan elekrik ükeimine, 3 anesinde elekrik ükeiminden GSYİH ya nedensellik ilişkisi bulunurken, 3 ülkede de iki yönlü nedensellik ilişkisi bulunmuşur. Türkiye için elekrik ükeimi GSYH ilişkisini inceleyen çalışmalar incelendiğinde Alınay ve Karagöl (2005), Karagöl, Erbaykal ve Eruğrul (2007) çalışmaları emel çalışmalar arasında yer almakadır. Alınay ve Karagöl (2005) Türkiye de GSYİH ve elekrik ükeimi ilişkisini yılları arasında incelenmişler ve elekrik ükeiminden GSYİH ya doğru ek yönlü nedensellik ilişkisi bulmuşlardır. Karagöl, Erbaykal ve Eruğrul (2007) çalışmasında, Türkiye de ekonomik büyüme ile elekrik ükeimi ilişkisi dönemi için incelenmişir. Ekonomik büyüme ve elekrik ükeimi serileri farklı derecelerden durağan (I(0) ve I(1)) oldukları için aralarındaki ilişki Sınır Tesi yaklaşımı ile araşırılmışır. Çalışmada seriler arasında eş büünleşme ilişkisi espi edilmiş ve kısa dönemde değişkenler arasında poziif bir ilişki oraya çıkarken uzun dönemde bu ilişki negaif bulunmuşur. Uygulamalı lieraürde elekrik ükeimi büyüme ilişkisini analiz eden çok sayıda çalışma yer almasına karşılık elekrik ükeimi büyüme arasındaki dinamik ilişkiyi inceleyen bir çalışmaya raslanamamışır. Bu sebeple bu çalışmanın lieaürde bu ilişkiyi inceleyen ilk çalışma olduğu düşünülmekedir. Çalışmada Türkiye de ekonomik büyüme ile elekrik ükeimi arasındaki dinamik ilişki zamana göre değişen paramere yönemi olan Kalman Filresi yönemiyle incelenecekir. İlk önce elekrik ükeimi ile GSYH arasında eş büünleşme ilişkisi incelenecek, daha sonra elekrik ükeimi ve büyüme ilişkisinin zaman içerisinde nasıl değişiği Kalman Filesi yönemiyle incelenmeye çalışılacakır. Çalışmanın ikinci bölümde Türkiye deki elekrik piyasasının yapısından ve gelişiminden bahsedilmiş, üçüncü bölümde veri sei ve

7 Türkiye de Elekrik Tükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz 55 kullanılan yönem anıılmış olup, dördüncü bölümde ahmin sonuçlarına yer verilmişir. Sonuç bölümü olan beşinci bölümde de çalışmanın bulguları özelenmişir. 2. Türkiye de Elekrik Piyasasının Temel Özellikleri Bu bölümde ilk önce Türkiye de elekrik piyasalarının gelişimi incelenecek daha sonra Türkiye de elekrik üreim, ükeim ve kurulu gücü hakkında bilgi verilecekir. 2.1 Türkiye de Elekrik Piyasasının Gelişimi Doğal ekel özelliği göseren şebeke endüsrileri içerisinde önemli bir yeri olan elekrik enerjisi sekörü, son yıllarda ikisaçıların yoğunlukla ilgilendikleri bir alan haline gelmişir. Özellikle, 1980 lerden sonra eknolojik gelişmelerin beraberinde geirmiş olduğu elekrik enerjisi sekörünün geleneksel dikey büünleşik ekelci yapısının ayrışırılması ve doğal ekel özelliği gösermeyen al sekörlerinin rekabee açılıp yeniden yapılandırılmasına yönelik görüşler yaygınlaşmışır. Bu görüşlerin yaygınlaşması ve bu görüşe yönelik uygulamaların hayaa geçirilmesi üzerine elekrik enerjisi sekörü, ekonomik araşırmaların ve arışmaların odağı haline gelmişir li yıllarda az sayıda ülkede başlaılan elekrik enerjisi sekörünün yeniden yapılandırılma ve serbesleşirilme çalışmaları, 1990 lı yıllarda diğer sekörlerde de ekili olan serbesleşme, yeniden yapılandırma ve özelleşirme eğilimleri ile birlike hız kazanmışır li yıllarda ise enerji fiyalarında görülen hızlı arış sonucu elekrik enerjisinin ekin bir şekilde üreilerek maliyelerin düşürülmesi ve enerji arz güvenliğinin sağlanması konuları gelişmiş ve gelişmeke olan birçok ülkenin gündemine ourmuşur (Çeliker, 2011). Türkiye elekrik enerjisi seköründe yaşanan gelişmeler göz önüne alındığında, sekörün gelişimini üç dönemde incelemek mümkündür. Bu dönemler; 1984 öncesi dönem ve TEK in kuruluşu, 1984 sonrası 3096 sayılı Kanun ile elekrik enerjisi seköründe ilk özelleşirme çalışmalarının yapıldığı dönem ve son olarak 2001 sonrası 4628 sayılı Elekrik Piyasası Kanununun (EPK) yürürlüğe girdiği ve Enerji Piyasası Düzenleme Kurumunun (EPDK) kurulduğu dönem olarak sıralanabilmekedir (Çeliker, 2011) yılında yürürlüğe giren EPK ile birlike Türkiye de elekrik sekörünü yeniden yapılandırmışır. EPK ile Türkiye de; elekrik üreimi, opan saışı ve perakende saışı faaliyelerinde rekabeçi bir yapının oluşurulması amaçlanmışır. Yine bu süreçe dağıım bölgelerinin özelleşirilmesi de hedeflenmişir. EPK ile şeffaf kurallara sahip,

8 56 Eruğrul yaırımcılara güven verecek şekilde açık olan ve amamen bağımsız bir Düzenleme Kurumu (EPDK) arafından düzenlenecek olan bir piyasanın oluşurulması amaçlanmışır. Kısaca elekrik piyasası kanunuyla, Türkiye de elekrik enerjisi sekörünün yeniden yapılandırılması ve serbesleşirilmesi sürecinde kaılımcı ve rekabeçi bir piyasa yapısının oluşurulması amaçlanmışır. Bu çerçevede, sekörün rekabee açılması sağlanarak, özel kesimin serbesçe faaliye göserebileceği bir yapının esis edilmesi ve böylece kamu finansman imkânlarındaki yeersizliklerin özel kesim kaynaklarının seköre yönlendirilmesiyle aşılacağı güvenilir ve isikrarlı bir piyasanın oluşurulması, ükeicilere yeerli, devamlı ve çevreyle dos bir şekilde ucuz ve kalieli enerjinin sağlanması hedeflenmişir (Eruğrul, 2010) yılında yürürlüğe giren 4628 sayılı EPK ile Türkiye de başa elekrik olmak üzere enerji alanında büyük bir yapısal dönüşüm yaşanmışır. Tablo 1 de elekrik seköründe gerçekleşirilen yapısal reformlar göserilmişir. Tablo 1: Elekrik Seköründe Gerçekleşirilen Yapısal Reformlar Piyasa Tarih Reform Adres Numaralı Elekrik Piyasası Kanunu hp:// /kanunlar/k4628.hml Numaralı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elekrik Enerjisi Üreim Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun hp:// /kanunlar/k5346.hml Elekrik Piyasası Numaralı Enerji Verimliliği Kanunu Numaralı Jeoermal Kaynaklar Ve Doğal Mineralli Sular Kanunu hp:// /kanunlar/k5627.hml hp:// /kanunlar/k5686.hml

9 Türkiye de Elekrik Tükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz Numaralı Nükleer Güç Sanrallerinin Kurulması Ve İşleilmesi ile Enerji Saışına İlişkin Kanun 5784 Numaralı Elekrik Piyasası Kanunu Ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Elekrik perakende saış fiyalarında maliye bazlı fiya mekanizması hp:// /kanunlar/k5710.hml hp:// /kanunlar/k5784.hml Kaılım Öncesi Ekonomik Program 2009 Kaynak: Eruğrul, 2010 Elekrik Piyasasında gerçekleşirilen reformlar; 4628 sayılı Elekrik Piyasası Kanunu; elekrik üreimi, ileimi, dağıımı, opan saışı, perakende saışı, perakende saış hizmei, ihala ve ihracaı ile bu faaliyelerle ilişkili üm gerçek ve üzel kişilerin hak ve yükümlülüklerini, Elekrik Piyasası Düzenleme Kurumunun kurulması ile çalışma usul ve esaslarını ve elekrik üreim ve dağıım varlıklarının özelleşirilmesinde izlenecek usulü kapsamakadır (4628 Sayılı Elekrik Piyasası Kanunu Madde 1). Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elekrik Enerjisi Üreim Amaçlı Kullanımına İlişkin 5346 Sayılı Kanunun amacı; yenilenebilir enerji kaynaklarının elekrik enerjisi üreimi amaçlı kullanımının yaygınlaşırılması, bu kaynakların güvenilir, ekonomik ve kalieli biçimde ekonomiye kazandırılması, kaynak çeşililiğinin arırılması, sera gazı emisyonlarının azalılması, aıkların değerlendirilmesi, çevrenin korunması ve bu amaçların gerçekleşirilmesinde ihiyaç duyulan imala sekörünün gelişirilmesidir. 29/12/2010 arihinde kanunda yapılan değişiklikle, Kanunun yürürlüğe girdiği 18/5/2005 arihinden 31/12/2015 arihine kadar işlemeye girmiş veya girecek YEK Desekleme Mekanizmasına abi üreim lisansı sahipleri için, bu Kanuna ekli I sayılı Cevelde yer alan fiyalar, on yıl süre ile uygulanır hükmü eklenmişir. Bu çerçevede I. numaralı cevelde, hidroelekrik ve rüzgar enerjisine dayalı üreim esisleri için 7.3 cen/kwh, Jeoermal enerjisine dayalı üreim esisleri için 10,5 cen/kwh ve biyoküle ve güneş enerjisine dayalı üreim esisleri için 13,3 cen/kwh desek öngörülmüşür.

10 58 Eruğrul 5627 Sayılı Enerji Verimliliği Kanunun amacı; enerjinin ekin kullanılması, israfının önlenmesi, enerji maliyelerinin ekonomi üzerindeki yükünün hafifleilmesi ve çevrenin korunması için enerji kaynaklarının ve enerjinin kullanımında verimliliğin arırılmasıdır. Söz konusu kanun ile mevcu haya sandarlarında, üreim mikarında ve üreim kaliesinde düşüşe sebep vermeden oplam enerji maliyeinin azalılması hedeflenmekedir. Bu çerçevede, 2008 yılı enerji verimliliği yılı ilan edilmişir (KEP, 2009) Sayılı Jeoermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunun amacı, jeoermal ve doğal mineralli su kaynaklarının ekin bir şekilde aranması, araşırılması, gelişirilmesi, üreilmesi, korunması, bu kaynaklar üzerinde hak sahibi olunması ve hakların devredilmesi, çevre ile uyumlu olarak ekonomik şekilde değerlendirilmesi ve erk edilmesi ile ilgili usûl ve esasları düzenlemekir Sayılı Nükleer Güç Sanrallerinin Kurulması ve İşleilmesi ile Enerji Saışına İlişkin Kanunun amacı; enerji plan ve poliikalarına uygun biçimde, elekrik enerjisi üreimi gerçekleşirecek nükleer güç sanrallerinin kurulması, işleilmesi ve enerji saışına ilişkin usul ve esasları belirlemekir Sayılı Elekrik Piyasası Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile arz güvenliğinin sağlanması amacıyla kapasie mekanizmalarının oluşurulması ve bu kapsamda merkezi bir yarışma yoluyla arz edariki imkanı geirilmişir. Nihai bir seçenek olarak ise kamunun üreim yaırımı yapması mümkün kılınmışır. Tüm bu seçenekler için son karar mercii Bakanlar Kurulu olarak belirlenmişir. Elekrik perakende saış fiyalarında maliye bazlı fiya mekanizması 1 Ağusos 2008 arihi iibariyle yürürlüğe konulmuşur. Bu mekanizma ile perakende saış fiyalarının, kömür ve doğalgaz gibi girdi fiyalarındaki değişiklikler (ki bu fiyalar da maliye bazlı olarak oomaik güncellenecekir) ile enflasyon ve döviz kurundaki değişiklikler çerçevesinde 3 ayda bir değişirilmesi öngörülmekedir. Elekrik üreiminde kapasie olarak küçük olmakla birlike ilk özelleşirme başarıyla gerçekleşirilmişir. Yaklaşık 140 MW kurulu güce sahip 9 ade sanralin özel seköre devri Eylül 2008 arihinde amamlanmışır (KEP, 2009).

11 Türkiye de Elekrik Tükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz Türkiye de Elekrik Üreimi Tükeimi ve Kurulu Gücü Türkiye elekrik enerjisi kurulu gücü 2012 yılı Şuba ayı iibariyle ,4 MW seviyesine ulaşmışır. Türkiye Kurulu gücünün yıllar iibariyle gelişimi Tablo 2 de göserilmekedir. Tablo 2: Türkiye Kurulu Gücünün Yıllar İibariyle Gelişimi (MW) Yıl Termik Hidrolik Diğer TOPLAM ,5 725, , ,0 1779, , ,9 2130, , ,3 3874,8 17,5 9121, ,8 6764,3 17, , ,0 9862,8 17, , , ,2 36, , , ,9 36, , , ,9 36, , , ,7 33, , , ,4 33, , , ,1 35, , , ,7 81, , , ,9 169, , , ,7 393, , , ,3 868, , , ,1 1452, ,2 Kaynak :

12 60 Eruğrul Tablo 2 incelendiğinde; döneminde ermik sanrallere dayalı kurulu gücün yıllık olarak oralama %6,7, hidrolik sanrallere dayalı kurulu gücün %3,3, diğer kaynaklara (rüzgar, jeoermal, güneş, biyoyakı, çöp gaz, vb.) dayalı kurulu gücün %52,9 oranında, oplam kurulu gücün ise yıllık oralama %5,6 oranında arığı göze çarpmakadır sonu iibariyle Türkiye kurulu gücünün yaklaşık %50 si EÜAŞ ve bağlı oraklıkları, %26,5 i serbes üreim şirkeleri, %6,2 si ooprodükör sanralleri arafından sağlanırken %18,4 ü Yap İşle (Yİ), Yap İşle Devre (YİD) ve İşleme Hakkı Devredilen Sanraller (İHD) arafından sağlanmakadır. Bir KİT olan EÜAŞ ın %50 lik payı, yine bir KİT olan TETAŞ arafından üreimlerinin büyük kısmına anlaşmalarla belirlenmiş süreler boyunca alım garanisi verilmiş olan Yİ, YİD ve İHD sanrallerinin %18,4 lük payı ile birlike değerlendirildiğinde Türkiye elekrik piyasası kurulu gücünün halen kamu ağırlıklı bir yapıda olduğu söylenebilir (Çeliker, 2011) Kurulu güce kaynaklar açısından bakıldığında, oplam kurulu gücün %24,1 inin kömür yakılı sanrallerden, %32,4 ünün doğalgaz yakılı sanrallerden, %8,7 sinin diğer yakılarla üreim yapan ermik sanrallerden, %32,0 ının hidroelekrik sanrallerden, %2,9 unun ise diğer sanrallerden (rüzgar, jeoermal, güneş, biyoyakı, çöp gaz, vb ) oluşuğu görülmekedir. Depolanması çok zor olan ve amamına yakını ihal olan doğalgaz ile çalışan sanraller ve elekrik enerjisi üreim kapasieleri hava şarlarına bağlı olan hidroelekrik sanrallerin oplam kapasie içerisindeki %62,4 olan yüksek payları arz güvenliği açısından dikka çekicidir. Grafik 1 de Türkiye de elekrik alebi büyümesinin zaman içerisindeki değişimi görülmekedir. Grafiken izlenebileceği gibi Türkiye de brü elekrik alebi 2001 ve 2009 kriz yılları hariç hep arış gösermişir dönemi oralama elekrik alebi arış oranı %7,42 olarak gerçekleşirmişir.

13 Türkiye de Elekrik Tükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz 61 Grafik 1: Dönemi Brü Elekrik Talebi Büyümesi (%) Elekrik Tükeimi Büyümesi (%) yılları arasında Türkiye de elekrik üreimi ise yılda oralama %7,57 oranında armışır. TEİAŞ ın yayınladığı Türkiye Elekrik Enerjisi 10 Yıllık Üreim Kapasie Projeksiyonu ( ) ye göre yılları arasında Türkiye elekrik enerjisi alebinin yüksek alep senaryosuna göre %7,5, düşük alep senaryosuna göre ise %6,5 aracağı öngörülmekedir (TEİAŞ, Kapasie Projeksiyonu, 2011) yılı Türkiye elekrik üreiminin kaynaklara göre dağılımı incelendiğinde özellikle doğalgaz kullanan sanrallerin oplam içerisindeki %46,5 lik payı dikka çekmekedir. Toplam elekrik enerjisi üreiminin yaklaşık yarısının ek bir kaynakan karşılanması, bu kaynağın anlamlı seviyelerde depolanamaması ve büyük bir kısmının ihal ediliyor olması hususları da dikkae alındığında elekrik enerjisi arz güvenliği açısından çok ciddi ve yöneilemez bir risk oluşurmakadır. Bir saniyelik elekrik kesinisi ülkemizde faaliye göseren büyük ölçekli sanayi kuruluşlarına oralama ABD Doları ciro kaybeirmekedir. Bu durum göz önüne alındığında, elekrik enerjisi arz güvenliğinin sağlanması ekonominin amamı için hayai öneme sahipir. Elekrik enerjisi üreiminde kaynak çeşililiği arırılarak, kaynaklardan birinin edarik edilmesinde sorun yaşanması durumunda, oraya çıkacak

14 62 Eruğrul üreim açığının diğer kaynaklardan sağlanabilmesi, böylece riskin yöneilebilir hale geirilmesi gerekmekedir. Kaynak çeşililiğinin arırılabilmesi için yüksek üreim kapasiesi ve yakıının depolanabilir olması nedeni ile nükleer enerji sanralleri, ülkemizde bol mikarda linyi rezervi bulunduğu için linyie dayalı ermik sanraller ve yenilenebilir enerji kaynakları uygun seçenekler olarak ön plana çıkmakadır (Çeliker, 2011). 3. Veri Sei ve Yönem Çalışmada 1998Ç Ç03 dönemini kapsayan üç aylık reel GSYH ve elekrik ükeimi serileri kullanılmışır. GSYH serisi Türkiye İsaisik Kurumu (TUİK) veri abanından, elekrik ükeimi verileri ise Türkiye Elekrik İleim Anonim Şirkei (TEİAŞ) veriabanından alınmışır. Seriler Tromo-Seas yönemiyle mevsimselliken arındırılıp doğal logarimaları alınarak çalışmaya devam edilmişir (çalışmada elekrik ükeimi serisi LET, GSYH serisi ise LY olarak ifade edilecekir). Çalışmada ilk önce serilerin durağanlıkları analiz edilmiş, daha sonra seriler arasında eş büünleşme ilişkisi Johansen yönemiyle analiz edilmişir. Seriler arasında uzun dönemli ilişki bulundukan sonra seriler arasında dinamik ilişki Kalman Filresi yönemiyle analiz edilmeye çalışılmışır. Zaman serisi analizi için seriler durağan olmalıdır. Oralaması ile varyansı zaman içinde değişmeyen ve iki dönem arasındaki orak varyansı bu orak varyansın hesaplandığı döneme değil de yalnızca iki dönem arasındaki uzaklığa bağlı olan süreç için durağandır denir. Kısacası eğer bir zaman serisi durağansa oralaması, varyansı ve orak varyansı, bunları ne zaman ölçersek aynı kalır (Gujarai, 2001). Zaman serileri sahip oldukları orak rend yüzünden genellikle arma eğilimi içerisindedirler. Bu nedenle; bir zaman serisinin diğerine göre regresyonu hesaplandığında, ikisi arasında anlamlı bir ilişki olmasa bile, çoğunlukla yüksek bir R 2 değeri elde edilebilmekedir. Bu durum ise sahe regresyon (spurious regression) sorununu oraya çıkarır. Yani seriler arasında aslında bir ilişki yokur ancak aşıdıkları orak rend sebebiyle beraber hareke eiklerinden dolayı ilişki varmış gibi görülür. Bu nedenle serilerin durağan olup olmamaları büyük önem aşımakadır. İkisadi zaman serileri genellikle durağan çıkmamakadır. Eş büünleşme analizi yapmak için seriler aynı dereceden durağan olmalıdır. Bu sebeple serilerin durağanlığı analiz edilip durağanlık merebeleri belirlenmelidir. Durağan olmayan bir zaman serisinin oralaması ve varyansı zamana bağlıdır. Durağan olmayan zaman serisinin dönebileceği bir uzun dönem oralaması yokur, varyansı zamana bağlıdır yani zaman sonsuza yaklaşıkça

15 Türkiye de Elekrik Tükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz 63 varyans da sonsuza gider ve eorik ookorelasyonlar azalmaz ancak sonlu örneklerde örnek ookorelagramı yavaş bir şekilde azalır (Enders; 2004). Çalışmada durağanlığı analiz emek için lieraürde sıklıkla kullanılan ADF (Augmened Dickey Fuller) ve PP (Philips-Perron) esleri kullanılmışır. ADF esi, (1), (2) ve (3) numaralı denklemlerde yer alan λ nün sıfıra eşi olup olmadığını es eder. ADF esinde emel hipoez λ=0 biçiminde kurulur. Burada λ=0 olması serinin birim köke sahip olduğu anlamına gelir. Yani emel hipoez reddedilemezse seri durağan değildir. ADF esinin genel göserimi aşağıda (1), (2) ve (3) numaralı denklemlerle göserilmekedir. (2) numaralı denklemde sabi erim; (3) numaralı denklemde ise hem sabi erim hem de rend yer almakadır. Dickey ve Fuller yapıkları Mone Carlo çalışması ile (1), (2) ve (3) numaralı eşiliklerde yer alan durumlar için %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyleri için eşik değerleri ablolaşırmışlardır (Dickey ve Fuller, 1979). Y Y n Y 1 Y (1) Y i i 0 i n Y 1 i i (2) i 0 Y T Y 1 Y (3) n i i 0 ADF esini yaparken emel hipoez veya alernaif hipoez arasında karar verirken karar krieri süreci için; (1), (2) veya (3) numaralı denklemde yer alan Y 1değişkeninin isaisik değeri, belirli bir anlam seviyesiyle Dickey Fuller ablo kriik değerlerinden uygun olan ablo değerleri ile karşılaşırılır. Eğer isaisiğinin mulak değeri Dickey ve Fuller ablo değerinden küçükse birim kök emel hipoezini reddedemeyiz. Ancak isaisiğinin mulak değeri Dickey ve Fuller ablo değerinden büyükse birim kök emel hipoezi reddedilir yani seri durağandır denir. Durağanlık analizinde kullanılan bir diğer es ise Philips-Peron esidir. ADF esi, haa erimlerinin beyaz gürülü haa erimi yani; bağımsız, normal dağılıma ve sabi varyansa sahip olduğu kabul edilmekedir. Philips ve Peron gelişirdikleri yönem ile Dickey Fuller prosedürü çerçevesinde kabul edilen bu varsayımı biraz yumuşamışlardır Bu ese haa erimleri arasında ookorelasyon olmaması ve normal dağılıma sahip olmaları zorunluluğu bulunmamakadır. Philips-Peron esi, i

16 64 Eruğrul Dickey Fuller esinin ersine bozucu erimler arasında zayıf bağımlılığa ve heerojenliğe izin vermekedir. ( Kular, 2000) Philips-Peron esi için isaisiğinin asimpoik dağılımı ADF esi için kullanılan isaisiği ile aynıdır. Dolaysıyla ADF kriik eşik değerleri burada da kullanılabilir. ADF esinde olduğu gibi bu es içinde eşiliğe sabi erim ve rend dahil emek veya bunların hiçbirini dahil ememek şeklinde bir ercih yapılabilir. Temel hipoezi ve alernaif hipoezi ADF esi ile aynıdır. Temel hipoez serinin birim köke sahip olduğu şeklinde kurulur iken; alernaif hipoez ise serinin birim kök içermeyip durağan olduğu yönünde kurulur. Değerlendirilme süreçleri de ADF esi ile aynıdır. Serilerin durağanlıkları incelendiken sonraki aşama seriler arasında eş büünleşme ilişkisinin araşırılmasıdır. Engle ve Granger a göre; örneğin her ikisi de I(d) olan x ve y gibi iki değişkenin birbirleri üzerine regresyonu hesaplandığında, regresyondan elde edilen haa erimi daha düşük dereceden büünleşikse (mesela, b<d için, haa erimi I(b) ise), Engle ve Granger bu iki serinin de eş büünleşik olduğunu söylemekedir (Haris-Solis, 2003). Engle-Granger (1987) yönemi iki aşamalı bir yönemdir. Birinci aşmada bir yanlışlık yapılırsa bu aynen ikinci aşamaya yansımaka olup ayrıca birden fazla eş büünleşik vekör olması durumunda Engle-Granger yönemi geçersiz olmakadır. Johansen meodunda, üm değişkenlerin dışsal olarak kabul edildikleri VAR modelinden yola çıkarak, değişkenler arasında kaç ane eş büünleşik vekör olduğu es edilmekedir (Johansen, 1988). Dolayısıyla, Engle-Granger meodunda olduğu gibi, esi ek bir eş büünleşik vekör beklenisiyle sınırlandırmadan, daha gerçekçi bir sınama gerçekleşirilebilecekir. Bu üsünlüğünden dolayı, bu çalışmada Johansen meodu ercih edilmişir. Johansen eş büünleşme analizi için ilk önce VAR modeli kurulmalıdır. VAR modeli kuruldukan sonra değişkenler arasında kaç ane eş büünleşik vekör olduğu Johansen eş büünleşme analizi ile araşırılabilmekedir. Johansen eş büünleşme analizi maksimum olabilirlik yönemine dayanan bir esir ( Enders, 2004). Örneğin, n sayıda içsel değişkenin yer aldığı bir VAR modelinde X (nx1) boyuunda bir vekörü gösersin;

17 Türkiye de Elekrik Tükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz 65 X X X... k X k u (4) Burada Π i, (i=1,2,3,..., için) modeldeki paramereleri göseren (nxn) boyuundaki maris; u ise (nx1) boyuundaki vekörün göserdiği haa erimidir. X ise daha önce söylendiği gibi I(1) değişkenlerin oluşurduğu (nx1) boyuundaki vekörü gösermekedir. L gecikme operaörü olmak üzere Δ=(I-L) olarak anımlanırsa yukarıdaki eşilik, haa düzelme modeli (ECM) şeklinde yeniden yazılabilmekedir. X k 1 i 1 X i i X k u (5) numaralı eşilik vekör haa düzelme modelini (VECM) gösermekedir. Bu eşilike Π marisi, her biri (nxr) boyuundaki α ve β gibi iki marise bölünebilmekedir. Burada r her bir mariseki bağımsız vekör sayısını yani söz konusu vekörlerin rankını vermekedir. Buna göre, Π=α β (α ifadesi α marisinin devriğini ifade emekedir ) olacakır. Bu maris α marisi süun sayısı kadar yani r ade eş büünleşik vekör içermekedir. Öe yandan β ise denge marisidir ve dengeye dönüş hızını göserir (Paerson, 2000). Bu durumda denklem (5) aşağıdaki şekilde de yazılabilmekedir; (5) X k 1 i 1 X i i, X k u Johansen in en yüksek olabilirlik yaklaşımı, X marisinin elemenleri arasında r ade eş büünleşik ilişki olduğunu öne süren sıfır hipoezinin es edilmesini sağlar. Bu durumda H0: Π=α β olacakır. Eğer, değişkenler arasında eş büünleşik ilişki yoksa yani r=0 ise Π=0 olacakır. Bu nedenle, eş büünleşme esi, Π kasayı marisinin, sıfırdan anlamlı derecede farklı, eigen değerlerinin olup olmadığını es eder. Bu yaklaşım aynı zamanda sıfır ile n arasında ( 0 r n) kaç ade eş büünleşme ilişkisi olduğunu da es eder ( Eruğrul, 2006). Elekrik ükeimi ve reel GSYH değişkenleri arasındaki uzun dönemde eş büünleşme ilişkisi bulundukan sonra değişkenler arasındaki zaman içerisindeki dinamik ilişkiyi incelemek için yinelemeli ahmin (recursive esimaion) algorimalarının kullanıldığı uzay durum modeli (6)

18 66 Eruğrul (sae space) olan Kalman filresi yönemi kullanılmışır. Kalman filresi ekniği dinamik bir sisemde, verilen gözlemleri kullanarak gözlenemeyen değişkenleri en az haa ile ahmin eden indirgemeli bir ahmin algorimasıdır (Mangır ve Eruğrul, 2012) Doğrusal bir uzay durum denklemi göseriminde gözlem ve durum (geçiş) denklemi olmak üzere iki ür denklem yer almakadır. (7) ve (8) numaralı denklemler sırasıyla gözlem ve durum denklemlerini gösermekedir. y a Z Dw (7) Ta 1 cw v (8) (7) ve (8) numaralı denklemlere a ; zamanında mx1 boyulu gözlenemeyen durum vekörünü (bizim çalışmamız için 2x1), T: mxm boyulu bilindiği kabul edilen marisi, C: mxk boyulu kasayı marisini, w : zamanında kx1 boyulu dışsal değişkenler vekörünü, ve v ise sıfır oralamalı Gausyen dağılımlı vekörleri gösermekedir. y, zamanında Nx1 boyulu gözlem vekörünü, Z: Nxm boyulu y vekörü ile durum vekörünü ilişkilendiren marisi, D: Nxk boyulu kasayı marisini ifade emekedir. Ayrıca, m ve k sırasıyla durum değişkenlerinin ve bağımsız değişkenlerin sayısını ifade emekedir (Harvey, 1990:100). Kalman filresinin emel amacı bir sisemin durum (gözlenemeyen) değişkenlerini minimum varyansla ahmin emekir. Filre kendi içinde yineleyerek ahminleri güncelleşirmekedir. 4. Tahmin ve Bulgular Çalışmada ilk önce elekrik ükeimi ve GSYH serilerinin durağanlıkları incelenmişir. Durağanlık analizi için uygulamalı lieraürde sıklıkla kullanılan ADF ve PP esleri kullanılmışır. Aşağıda Tablo 3 e ADF ve PP eslerinin sonuçları yer almakadır.

19 Türkiye de Elekrik Tükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz 67 Tablo 3: ADF ve PP Tes Sonuçları Değişkenler ADF Tesi PP Tesi Düzey Birinci Fark Düzey Birinci Fark LY * * LET * * Anlam Düzeyi Kriik Değerler 1% % *%1 anlamlılık düzeyi **%5 anlamlılık düzeyi ADF ve PP eslerinde emel hipoez serinin birim köke sahip olması yani durağan olmaması biçiminde kurulmakadır. LY ve LET serileri düzey halde hesaplanan değerler ablo kriik değerlerden gerek ADF gerekse PP esine göre mulak değer olarak küçük, birinci farklarda ise hesaplanan değerler ablo kriik değerlerden mulak değer olarak büyük bulunmuşur. LY ve LET serileri ADF ve PP es sonuçlarına göre düzeyde durağan olmayıp, birinci farkları alındıkan sonra durağanlaşırılabilmekedir. Yani ADF ve PP eslerine göre seriler birinci merebeden durağan (I(1)) bulunmuşur. Seriler I(1) bulundukan sonra seriler arasındaki eş büünleşme ilişkisi Johansen yönemiyle araşırılmışır.

20 68 Eruğrul Tablo 4: Johansen Eş Büünleşme Tes Sonuçları Eş Büünleşme Rankı Trace İsaisiği Max İsaisiği Kriik Değer (%5) Kriik Değer (%5) r= * * r Normalize edilmiş eş büünleşme denklemi: LY= LET * %5 anlamlılık düzeyi Trace isaisiği için emel hipoez r=0 (yani eş büünleşik vekör olmadığı) şeklinde alernaif hipoez ise r 1 (yani en az bir ane eş büünleşik vekör olduğu) şeklinde kurulmakadır. Hesaplanan değer, kriik değerden %5 anlamlılık düzeyinde büyük olduğu için emel hipoez reddedilir. İkinci aşamada ise emel hipoez r 1 şeklinde kurulurken alernaif hipoez r 2 şeklinde kurulur. Hesaplanan değer kriik değerden küçük olduğu için emel hipoez reddedilemez. Yani Trace esine göre bir ane eş büünleşik vekör bulunmuşur. Maksimum Eigen isaisiği için emel hipoez r=0 (yani eş büünleşik vekör olmadığı) şeklinde alernaif hipoez ise r=1 (yani bir ane eş büünleşik vekör olduğu) biçiminde kurulmakadır. Hesaplanan değer, kriik değerden %5 anlamlılık düzeyinde büyük olduğu için emel hipoez reddedilir. İkinci aşamada ise emel hipoez r=1 şeklinde kurulurken alernaif hipoez r=2 şeklinde kurulur. Hesaplanan değer kriik değerden küçük olduğu için emel hipoez reddedilemez. Yani Maksimum Eigen isaisiği ile de bir ane eş büünleşik vekör bulunmuşur. Sonuç olarak Tablo 3 en izlenebileceği gibi gerek Trace gerekse Maksimum Eigen isaisikleri ek bir eş büünleşik vekör gösermekedir. Elekrik ükeimi ve GSYH arasında eş büünleşme ilişkisi bulunmuşur. Eş büünleşme denklemine göre elekrik ükeiminde %1 lik bir arış GSYH da %0.81 oranında arışa yol açmakadır. Seriler arasında uzun dönemli ilişki bulundukan sonra son olarak elekrik ükeimi ve GSYH değişkenleri arasındaki dinamik ilişki incelenmişir. Seriler arasındaki dinamik ilişkinin analizi için Kalman Filresi ekniği kullanılmışır. Kalman Filresi analizinde seriler I(1) bulundukları için serilerin birinci farkları yani büyüme oranları (logarimik

21 Türkiye de Elekrik Tükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz 69 serilerin birinci farkları serilerin büyüme oranlarını vermekedir) kullanılmışır. Çalışmada GSYH büyümesi, elekrik ükeimi büyümesiyle açıklanmış olup kullanılan Kalman Filresi spesifikasyonu aşağıda (9) numaralı denklemde göserilmişir. DLY a a 1, a1, 1 vi, 0 a1, DLET 1 (9) (10) (9) ve (10) numaralı denklemlerde yer alan v i, ve beyaz gürülülü (whie noise) sokasik süreci ifade emekedir. (9) numaralı denklemden elde edilen örneklem döneminde elekrik ükeimindeki büyümenin GSYH büyümesi üzerindeki ekisini göseren zamana göre değişen paramere (TVP) ahmini aşağıda Grafik 2 de yer almakadır. TVP ahminleri ilk gözlemlerde arzulanan sonuçları yakalayamamaka ve belli bir gözlem sonra sağlıklı sonuçlar vermekedir. Bu nedenle 1998Ç1-2000Ç4 dönemi grafiken çıkarılmış ve grafik 2001Ç Ç3 dönemini ifade emekedir. Serilerin alında ve üsünde yer alan değerler güven aralıklarını gösermekedir. Grafik 2: Zaman Değişkenli Paramere (TVP) Sonuçları: Kalman Filresi Tahminleri Q1 2001Q3 2002Q1 2002Q3 2003Q1 2003Q3 2004Q1 2004Q3 2005Q1 2005Q3 2006Q1 2006Q3 2007Q1 2007Q3 2008Q1 2008Q3 2009Q1 2009Q3 2010Q1 2010Q3 2011Q1 2011Q3 Güven Aralığı (-%1) TVP Tahmini Güven Aralığı (+%1)

22 70 Eruğrul Grafik 2 de incelediğinde; elekrik ükeiminin GSYH üzerinde zaman içerisinde giderek aran bir ekisi olduğu görülmekedir. Söz konusu ekinin özellikle 2003 yılından iibaren armaya başladığı dikka çekmekedir. Türkiye ekonomisi özellikle 2003 yılından iibaren sanayide büyük bir dönüşüm gerçekleşirmiş, geleneksel sekörler olan eksil, hazır giyim gibi sekörlerin yerini ağır meal, oomoiv gibi elekrik ükeimi daha yoğun olan sekörler almışır. Bu sebeplerle modelin bulguları Türkiye sanayiindeki dönüşümü açıklamakadır. Ayrıca yine TVP sonuçlarına göre 2008 yılı son çeyreğinde başlayan küresel finansal krizin 2009 yılı ilk çeyreğinden iibaren Türkiye de elekrik ükeiminin GSYH üzerindeki ekisini azalığı gözlenebilmekedir. Söz konusu dönemde Türkiye de hem elekrik ükeiminde hem de GSYH da bir daralma gerçekleşmişir. Model sonuçlarına göre Türkiye ekonomisinin küresel finansal krizin ekisinden 2011 yılı ilk çeyreğinde çıkmaya başladığı görülmekedir yılı ilk çeyreğinden iibaren elekrik ükeiminin GSYH üzerindeki ekisinde ekrar bir arış başlamış görülmekedir. İlerleyen dönemlerde Türkiye de yerli oomobil üreimine geçilecek olması ve yassı demir çelik üreimi gibi elekrik kullanımı yoğun yaırımların da gerçekleşirileceği düşünüldüğünde söz konusu ilişkinin zaman içerisinde daha da güçleneceği beklenmekedir. 5. Sonuç Uygulamalı lieraürde elekrik ükeimi büyüme ilişkisini analiz eden çok sayıda çalışma yer almasına karşılık elekrik ükeimi büyüme arasındaki dinamik ilişkiyi inceleyen bir çalışmaya raslanmamışır. Bu sebeple bu çalışmanın lieaürde bu ilişkiyi inceleyen ilk çalışma olduğu düşünülmekedir. Çalışmada Türkiye de elekrik ükeimi büyüme ilişkisi 1998Ç1-2011Ç3 dönemi için incelenmişir. Çalışmada ilk önce uygulamalı analizde kullanılan elekrik ükeimi ve GSYH değişkenlerinin durağanlıkları incelenmişir. Durağanlık analizi için uygulamalı lieraürde sıklıkla kullanılan ADF ve PP esleri kullanılmış olup her iki seride I(1) bulunmuşur. Serilerin durağanlıkları incelendiken sonra GSYH ve elekrik ükeimi değişkenleri arasındaki uzun dönemli eş büünleşme ilişkisi Johansen yönemi kullanılarak analiz edilmiş ve değişkenler arasında uzun dönemli eş büünleşme ilişkisi bulunmuşur. Son olarak, Türkiye de ekonomik büyüme ile elekrik ükeimi arasındaki dinamik ilişki zamana göre değişen paramere yönemi (TVP) olan Kalman Filresi yönemiyle incelenmişir.

23 Türkiye de Elekrik Tükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz 71 TVP modeli sonuçlarına göre elekrik ükeiminin GSYH üzerinde zaman içerisinde giderek aran bir ekisi olduğu ve söz konusu ekinin özellikle 2003 yılından iibaren armaya başladığı bulunmuşur. Türkiye ekonomisinin özellikle 2003 yılından iibaren sanayide geleneksel sekörler olan eksil, hazır giyim gibi sekörlerden ağır meal, oomoiv gibi elekrik ükeimi daha yoğun olan sekörlere doğru büyük bir dönüşüm gerçekleşirdiği göz önünde bulundurulduğunda model bulgularının ekonomideki bu dönüşümü açıkladığı görülmekedir. Ayrıca yine TVP modeline göre küresel finansal krizin 2009 yılı ilk çeyreğinden iibaren Türkiye de elekrik ükeiminin GSYH üzerindeki ekisinin azalığı gözlenmekedir. Model sonuçlarına göre Türkiye ekonomisinin küresel finansal krizin olumsuz ekilerinden 2011 yılı ilk çeyreğinden iibaren çıkmaya başladığı görülmekedir yılı ilk çeyreğinden iibaren elekrik ükeiminin GSYH üzerindeki ekisinde ekrar bir arış başlamışır. Önümüzdeki dönemlerde Türkiye de yerli oomobil üreimine geçilecek olması ve yassı demir çelik üreimi gibi elekrik kullanımı yoğun olan yaırımların da gerçekleşirileceği göz önünde bulundurulduğunda elekrik ükeimi GSYH ilişkisinin zaman içerisinde daha da güçlenmesi beklenmekedir. Bu nokada arz güvenliği sorunu Türkiye için önemli bir problem olarak karşımıza çıkmakadır. Bir saniyelik elekrik kesinisinin ülkemizde faaliye göseren büyük ölçekli sanayi kuruluşlarına oralama ABD Doları ciro kaybeirdiği göz önüne alındığında, elekrik enerjisi arz güvenliğinin sağlanması ekonominin amamı için hayai öneme sahipir yılı iibariyle doğalgaz kullanan sanrallerin oplam içerisindeki payının yüzde 50 ye yaklaşmışır. Toplam elekrik enerjisi üreiminin yaklaşık yarısının ek bir kaynakan karşılanması, bu kaynağın anlamlı seviyelerde depolanamaması ve büyük bir kısmının ihal ediliyor olması hususları da dikkae alındığında elekrik enerjisi arz güvenliği açısından çok ciddi ve yöneilemez bir risk oluşuğu görülmekedir. Bu sebeple elekrik enerjisi üreiminde kaynak çeşililiği arırılması, kaynaklardan birinin edarik edilmesinde sorun yaşanması durumunda, oraya çıkacak üreim açığının diğer kaynaklardan sağlanabilmesi, böylece riskin yöneilebilir hale geirilmesi gerekmekedir. Kaynak çeşililiğinin arırılabilmesi için yüksek üreim kapasiesi ve yakıının depolanabilir olması nedeni ile nükleer enerji sanralleri, ülkemizde bol mikarda linyi

24 72 Eruğrul rezervi bulunduğu için linyie dayalı ermik sanraller ve yenilenebilir enerji kaynakları uygun seçenekler olarak ön plana çıkmakadır. Kaynakça Akarca, T. Ali ve Long T. V. (1980) On he Relaionship Beween Energy and GNP: A Reexaminaion, The Journal of Energy and Developmen, 5, Alınay, G. ve Karagöl, E. (2004) Srucural Break, Uni Roo, and The Causaliy Beween Energy Consumpion and GDP in Turkey, Energy Economics, 26, Alınay, G. Ve Karagöl E. (2005) Elecriciy Consumpion and Economic Growh: Evidence from Turkey, Energy Economics, 27, Çeliker, M. (2011) Türkiye Elekrik Enerjisi Piyasalarında Serbesleşme Sürecinde Karşılaşılan Sorunlar Ve Çözüm Önerileri, Yayımlanmamış Uzmanlık Tezi, Hazine Müseşarlığı, Ankara. Dickey, D. A. ve Fuller, W A. (1979) Disribuions of he Esimaors for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Journal of American Saisical Associaion, 74, Dünya Bankası Elekrik Tükeimi Veri Tabanı, (hp://daa.worldbank.org/indicaor/eg.use.elec.kh.pc) Enders, W. (2004) Applied Economeric Time Series. New York: John Wiley and Sons Engle, R. ve Granger, C. W.J. (1987) Coinegraion and Error-Correcion: Represenaion, Esimaion, and Tesing, Economerica, 55, Erol, U., Yu, E.S.H. (1987) On he Relaionship Beween Energy and Income for Indusrialized Counries, Journal of Energy and Employmen, 13, Eruğrul, H. M. (2006) Türkiye'de Sanayi Kama Değeri ve Enerji Tükeimi İlişkisi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü, Balıkesir. Eruğrul, H. M. (2010) Türkiye de Enerji Seköründeki Yapısal Reformların Enerji Verimliliği Üzerine Ekileri, Enerji, Piyasa ve Düzenleme, 1(2), Ferguson, R., Wilkinson, W. ve Hill, R. (2000) Elecriciy use and economic developmen, Energy Policy, 28, Ghosh, S. (2002) Elecriciy Consumpion and Economic Growh in India, Energy Policy, 30, Gujarai, Domador N.(2001) Temel Ekonomeri, Çev. Ümi Şenesen-Gülay G. Şenesen. İsanbul: Lieraür Yayıncılık. Harris, R. ve Sollis, R. (2003) Applied Time Series, Modelling and Forecasing, Wes Sussex: John Wiley and Sons. Johansen, S. (1988) Saisical Analysis of Coinegraing Vecors, Journal of Economic Dynamics and Conrol, 12,

25 Türkiye de Elekrik Tükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz 73 Jumbe, C. B. L. (2004) Coinegraion and Causaliy Beween Elecriciy Consumpion and GDP: Empricial Evidence From Malawi, Energy Economics, 26, Karagöl E., Erbaykal E. ve Eruğrul H. M. (2007) Türkiye de Ekonomik Büyüme İle Elekrik Tükeimi İlişkisi: Sınır Tesi Yaklaşımı, Doğuş Üniversiesi Dergisi, 8, KEP (Kaılım Öncesi Ekonomik Program) (2009) hp:// 4 Nisan Kraf, J. ve A. Kraf. (1978) On he Relaionship Beween Energy and GNP, Journal of Energy and Developmen, 3, Kular, A. (2000) Ekonomerik Zaman Serileri. Ankara: Gazi Kiapevi Mozumder, P. ve Marahe A. (2007) Causaliy Relaionship Beween Elecriciy Consumpion and GDP in Bangladesh, Energy Policy, 35(1), Paerson, K. (2000) An Inroducion o Applied Economerics: A Time Series Approach, New York: S. Marin s Press. Rosenberg, N. (1998) The role of elecriciy in indusrial developmen, The Energy Journal, 19, Rufael, Y. W. (2006) Elecriciy Consumpion and Economic Growh : A Time Series Experience For 17 African Counries, Energy Policy, 34(10), Sarı, R. ve Soyaş, U. (2004) Disaggregae Energy Consumpion, Employmen and Income in Turkey, Energy Economics, 26, Shiu, A. ve Lam, P. L. (2004) Elecriciy Consumpion and Economic Growh in China, Energy Policy, 32, Sern, D. (1993) Energy and Economic Growh in he USA: A Mulivariae Approach, Energy Economics, 15, Sern, D. (2000) Mulivariae Coinegraion Analysis of The Role of Energy in The USA Macroeconomy, Energy Economics, 22, Sern, D. ve Cleveland, J. C. (2004) Energy and Economic Growh, Rensselaer Working Papers in Economics, Türkiye Elekrik Enerjisi 10 Yıllık Üreim Kapasie Projeksiyonu: , TEİAŞ, hp://