KOBÎ'j_ERDE MALJYET ANALİZLERİ VE FİRMA ÇAPINDA MALİYET DÜŞÜRME UYGULAMALARI

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO : KOBÎ'j_ERDE MALJYET ANALİZLERİ VE FİRMA ÇAPINDA MALİYET DÜŞÜRME UYGULAMALARI Dr.Y.Müh. H.Melih liter İstanbul, 2001

3 Bu eserin tüm telif haklan istanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir.' İTO'nun ve yazarının ismi kaydedilmek kşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni lmadan yayının tamamı veya bir bölümü, kpyalanamaz, çğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. MAYIS 2001 İSTANBUL ISBN İTO yayınları için ayrıntılı bilgi İTO Ticari Dkümantasyn Şubesi'nden edinilebilir. Tel. : (O 212) Faks: (0 212) E. Psta : tr-it.cm BASKI MEGA AJANS REKLAMCILIK MATBAACILIK FUAR HiZM. LTD. ŞTİ. Tel.: (212) Tel - Faks : (212)

4 ÖNSÖZ Eknmide, ticarette, iş dünyasında ve hatta günlük yaşamımızda çk önemli yer tuttukları halde, bu önemleri yeterince anlaşılmayan, üzerinde ısrarla durulmayan bazı kavramlar, anahtar kelimeler vardır. İşte "maliyet" sözcüğü de bu tanıma giren bir sözcüktür. Evimizde, bürmuzda, işyerimizde, fabrikamızda, atölyemizde üretilen her türlü mal ve hizmetle beraber mutlaka anılması gereken "maliyet" kavramı, çk zaman gözardı edilebilmektedir. Oysa, genel bir yaklaşımla, mal ve hizmet üretimi için yapılan harcamaların tplamı larak ifade edilebilecek lan maliyet kavramına duyarlı lunması, yapılacak her eylemin maliyet byutunun mutlaka gözönüne alınması ve özellikle yöneticilerce kararlar verilirken ve yatırımlar yönlendirilirken maliyetlerle hedef değerlerin kıyaslanmasının iyi yapılması, "maliyet analizi"nin unutulmaması çk önemlidir. Özetle, maliyet faktörünü umursamayan işletmelerin güçlerini yitirmeye mahkum lduklarını bilmeleri gerekmektedir. rekabet Günümüz kşullarında daha da değer kazanan bu knuyu ayrıntılı larak ele alan Sayın Yüksek Mühendis Melih İlter'e ve kitabın basımında emeği geçen Sanayi Şubesi elemanlarına teşekkür eder, yayınımızın ilgililer için iyi bir kaynak lmasını dilerim. Prf. Dr. İsmail ÖZASLAN Genel Sekreter

5

6 SUNUŞ Kişinin mesleki yaşamında en önemli yönlerden biri, kuramsal düzeydeki bilgisini uygulamada da kanıtlaması ve bu ylla hizmet verdiği kesime gözle görülür bir fayda sağlaması lsa gerek. Uzun gayretlerin snucunu almanın keyfini anlatmak çk zr. Maliyet yıllardır prfesynel larak uğraştığım bir kavram. Gerek yöneticilik, gerek danışmanlık ve gerekse eğitimcilik yaşamımda knunun çk değişik yönlerini inceleme imkanını buldum. Snra bu bilgilerimi farklı uygulamalarda denedim, başarılı ve başarısız snuçlar aldım. Yine başarısızlıkların nedenlerini irdeledim, başarıyı arttırmanın yllarını araştırdım. Kötü ve üzücü laylarla da karşılaştım. Maliyet faktörünü umursamayan işletmelerin rekabet güçlerini nasıl yitirdiklerini gördüm. Bu işletmelerin sahiplerinin çk kısa sürede, hangi kşullardan nerelere sürüklendiklerini üzüntüyle seyrettim; çalışanlarının durumlarından ızdırap duydum. İyi örnekler de gördüm. Yurtdışındaki rakiplerine fark atan işletmelerdeki danışmanlık çalışmalarım çk keyifliydi. İyilikleri, güzellikleri, varlıkları paylaşmak daha klay luyr galiba. Sevgili meslektaşım ve öğrencim Müştak Çağlar bana bu knuda bir kitap yazma önerisi getirince düşünmedim bile. Çünkü bunca yıllık birikimi sizlerle paylaşmak^ istedim. Burada kuyucaklarınızın bir kısmı farklı yerlerde yayınlanmıştır. Belki bunların bir bölümünü herhangi bir seminerde size sunmuşumdur, ya da bir şirkete yazdığım raprda bir kısmı mevcuttur. Ancak knunun tüm yönlerini tplayıp, bir seminer ntundan veya raprdan kitap şekline dönüştürmek; bunu yaparken nedensel bir anlatım tarzını benimsemek, knuyu vakalarla zenginleştirmek ve bilimin bu knudaki çağdaş düzeyini yakalamak elinizdeki bu kitabın amacını luşturmuştur. Knu Küçük ve Orta Büyüklükteki firmalar, ya da KOBİler, açısından daha da önemli. Çünkü belirli bir büyüklüğe ulaşmış firmalar genellikle daha kurumsal bir yapı arzederler. Büyümenin anlamı sadece cir veya kar büyümesi değildir; büyümenin gerçek anlamı cir, kar, çalışan sayısı gibi parametrelerdeki artışla beraber rganizasynel gelişmedir, çalışma yöntemindeki ve davranışındaki iyileşmelerdir. İşte bu kitapta dile getirilen hususların KOBl'lerdeki uygulaması daha az gelişmiştir. O nedenle kitabımda bu knuya özel bir önem verdim ve maliyet kavramı ile yönetim uygulamalarını birlikte ele alan bir bölüm yazdım ve tüm uygulamalarda bu hususa özellikle dikkat ettim. Dlayısıyla maliyet knusunu bir yönetim srunu larak alan ve rekabet gücünün bir ölçüsü larak kabul eden işletmelere, yapmaları gerekenleri nedensel bir tarzda açıklamayı amaçladım. Ülkemizde karşılaştığım bir başka srun, klaycılığın neredeyse bir yaşam biçimi haline gelmesi. Sadece iş yaşantımızda değil, çalışma hayatımız dışında da değerleri

7 çk çabuk öğütüyruz; knulara sistematik ve bilimsel değil, çabuk snuç alacak tarzda ve duygusal tarzda yaklaşıyruz. Görev yaptığım işletmeleri düşündüğümde aynı knu rada da geçerli. Özellikle aile şirketi ian KOBl'ler, çğunlukla, yönetim uygulamaları açısından iyi bir perfrmans göstermiyrlar. Ancak yapılan hatalar hiç bir zaman affedilmiyr. Yönetim Bilimi'ne sırt çeviren, yanında çalışan yöneticisi ve ya da değişik önerilerde bulunan danışmanını düşman gibi gören, en iyi ihtimalle dikkate almayan bir patrn / yönetici snunda başarısızlığa mahkum luyr. En ilginç gözlemim de şu : Bu tip kimseler suçu kendilerinde ve uygulamalarında görmek ve bu şekilde srunlarına gerçekçi bir teşhis kymak yerine sürekli kendi dışındaki layları bahane ediyrlar. Snuçta rtaya hamasi bir devlet ve Türkiye söylemi çıkıyr, ancak bu realieteyi yansıtmaktan maalesef uzak. İşte bu kitap, Türkiye'nin çk gereksinim duyduğu bir knuda, özellikle yönetim uygulamalarını tam larak turtamamış şirketlere ve bilhassa KOBl'lere sistematik bir çalışma kılavuzu, bir reçete gibi düşünüldü. Bu aslında bir başlangıç kitabı, zira burada dile getirilen değişik knuların her biri için ayrı kitaplar, ayrı incelemeler gerekiyr. Zaman müsaade ederse, imkanım da lursa, kitaplar bir gün yazılır elbette. Sn larak bir hususa değinmek istiyrum. Bu kitapta çk kişinin emeği var. Ailemin katkısı var, hcalarımın katkısı var, çalıştığım yerlerdeki yöneticilerin, seminer katılımcılarımın, öğrencilerimin payı var. Evet belki nların katkısı bizatihi bu kitap için değil. Ancak düşünsel faaliyetler de kesikli sistemler değiller. İnsanı, diğer tüm canlılardan ayıran özelliği bilinci. Bilinç, akıl ile birleşir ve bilimsel düşünce metdunu kullanılırsa muazzam bir güç rtaya çıkıyr. Tabii bir de sevgi ve erdemler var. Bunlar tuğlaların harçları. Onlar lmazsa hayat çk yavan lurdu. İşte gerek bilgiyi, gerek sevgiyi bize sunanlara bin selam lsun. Onları sadece kendilerine saklayanlara, sevgi yksunlarına da selam. Çünkü hayatta dualite ve bağıllık var ve eğer bu kimseler lmasa yaşamın güzelliğini kadar klay algılayabilir miydik? Snuç larak kitabımı değişik knularda feyz aldığım tüm bu insanlara ithaf ediyrum. Bu kitabı yayınlayan İstanbul Ticaret Odası'na ve tüm yöneticilerine teşekkürü bir brç bilirim. Sevgili Müştak Çağlar ve Sn. Ahmet Şenkal Beyefendiye her zaman dst ve nazik yaklaşımları için özellikle teşekkür ederim. Kitabın kuyucularıma yararlı lması dileğiyle saygılar, sevgiler sunarım. Dr.H.Melih İlter Beşiktaş, 09 Mart 2001

8 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ 3 SUNUŞ 5 İÇİNDEKİLER 7 ŞEKİL LİSTESİ 11 TABLO LİSTESİ 15 MALİYET KAVRAİVli 17 Maliyetie İlgili Temel Kavramlar 17 Gider Kavramı 17 Harcama Kavramı 18 Maliyet Kavramı 18 Maliyet Kavramı'na iki Bakış 21 du'pnt Analizi 23 Kar ve Karlılık 23 Uygulama : du Pnt Analizi 25 Maliyet Kavramı'nın İrdelenmesi 26 ÖZET 29 YÖNETİM SİSTEMLERİ VE MALİYET 31 Yönetim Kavramı 32 Klasik rganizasyn Terisi 33 Klasik kul - Bilimsel Yönetim 33 Klasik Okul - Klasik Organizasyn Terisi 38 Davranışçı Okul 41 Yönetim Bilimi Okulu - Yöneylem Araştırması 42 Klasik Organizasyn Terisi ve Maliyet Kavramı 45 Tplam Kalite Yönetimi 48 Tarilısel Gelişim Süreci 48 Zincir Reaksiynu 51 Kaizen Felsefesi 52 Tplam Kalite Yönetimi ve Maliyet Kavramı 56 Yeniden Yapılanma 61 Müşteri Değer Ölçütleri 61 Yeniden Yapılanma'nın Gelişim Yönü 64 Yeniden Yapılanma - Sürekli iyileştirme Sistemi 66 Yeniden Yapılanma'nın Sınıflandırılması 68 Yeniden Yapılanma ve Maliyet Kavramı 69 ÖZET 69

9 3. MALİYETLERİN OLUŞUMU Kaynak Akışları İşletme Sermayesi İşletme Sermayesi'nin Sınıflandırılması Maliyetlerin Oluşumu Maliyet Hesaplarının Sınıflandırılması Fnksiyna Göre Sınıflandırma Gider Çeşidine Göre Sınıflandırma Gider Yerine Göre Sınıflandırma Maliyet Oluşumu Yaklaşımları Sistem Kntrlü Yaklaşımı Sebeb - Snuç İlişkisi Yaklaşımı Fnksiynel Analiz Yaklaşımı ÖZET MALİYETLER VE YÖNETİM EKONOMİSİ Faiz Kavramı İdeal Sermaye Pazarı Kşulları İki Dönem İçin Faiz Kavramı'nm Oluşturulması Paranın Zaman Değeri Tarihsel Gelişimi Ntasyn ve Gösterim Basit Faiz Frmülü Kesikli İskntlama - Bileşik Faiz Frmülü Nminal ve Efektif Faiz Oranları Birden Fazla Dönem İçin Genelleştirme Eşdeğerlik Karşılaştırmaları Net Bugünkü Değer Eşdeğerliği Net Gelecek Değer Eşdeğerliği Düzgün Nakit Akışları Eşdeğerliği Fiyat Düzeyi Değişikliklerinin Ölçümü İndeksler Laspayres İndeksi Paasche İndeksi Fisher İndeksi Maliyet Analizleri'nde Genel İndekslerin Kullanımı Birleşik Faiz Frmülü'nün Enflasyn Altında Yeniden 97 Değerlendirilmesi İsknt ve Enflasyn Oranları'nın Birleştirilmesi 99

10 4.6. Maliyetle İlgili Bazı Terimler Sabit Maliyet Değişken Maliyet Yarı Değişken Maliyet Tplam Maliyet Ortalama Maliyet Marjinal Maliyet Fiili Maliyet Ek Maliyet Batmış Maliyet Fırsat Maliyeti Başabaş Nktası Analizi Talep Belirsizliği Durumunda Başabaş Nktası Analizi Amrtisman Analizi Amrtisman Yöntemleri Sabit Amrtisman Yöntemi Yıl Sayıları Tplamı Yöntemi Azalan Bakiyeler Yöntemi Yöntemler Arası Geçiş Üretim Birimleri Yöntemi Yöntemlerin Karşılaştırılması Uygulama Örnekleri Paranın Zaman Değeri - I Paranın Zaman Değeri - II Paranın Zaman Değeri - III Eşdeğerlik Analizleri - I Eşdeğerlik Analizleri - I Enflasyn Analizi Başabaş Nktası Analizi - I Başabaş Nktası Analizi - II Amrtisman Analizi ÖZET TEKDÜZEN HESAP PLANI KAPSAMINDA MALİYET 125 ANALİZLERİ 5.1. Maliyet Sistemi'nin Oluşturulması Maliyetin Kapsamı Maliyetin Zamanlaması İşletmenin Üretim Akışı 128

11 5.2. Tekdüzen Hesap Planı Maliyet Hesapları Açıklamaları İşletme Giderleri Akışı Maliyet Raprları Uygulamalar Gelir Tablsu Analizleri Başabaş Nktası Analizi Maliyet Analizleri ÖZET GİDERLERİN DAĞITIMI VE MAMUL MALİYETİ'NİN 179 HESAPLANMASI 6.1. Gider Dağıtımı Birinci Aşama Dağıtım Örnek İkinci Aşama Dağıtım Örnek Üçüncü Aşama Dağıtım Örnek Ortak ve Yan Ürünler Safha Maliyeti Sistemi Örnek Firelerin Muhasebeleştirilmesi Sipariş Maliyeti Sistemi Standart Maliyet Sistemi İşçilik Standartları Tekdüzen Hesap Sistemi'nde Standart Maliyetler Faaliyet Tabanlı Maliyetlendirme Süreç Süreçlerin Sınıflandırılması Faaliyet Tabanlı Maliyetlendirme Örnek ÖZET FİRMA ÇAPINDA MALİYET DÜŞÜRME 217 PROGRAMLARI'NIN YÖNETİMİ 7.1. Maliyet Düşürme'nin Önemi ve Kapsamı Hedef Oluşturma Maliyet Düşürme Prgramları Organizasynu Örnek Vaka 225

12 7.4. Ptansiyel Alanlar Metd ve Zaman Etüdü ile Ergnmi Uygulamaları Değer Analizi Başabaş Nktası Analizi Stk Yönetimi - Stk Maliyetleri Tam Zamanında Yönetim Kalite Maliyetleri İstatistiksel Süreç Kntrl Süreç Yeteneği Analizleri Tplam Üretken Bakım - Bakım Maliyetleri Nrm Kadr Analizleri Sermaye Maliyeti Yeniden Yapılanma Uygulamaları SONUÇ 290 EK A BİRİM NORMAL DAĞILIM TABLOSU 291 KAYNAKLAR 293 ÖZGEÇMİŞ 297

13

14 ŞEKİL LİSTESİ Sayfa 1.1 Üretim Sistemi Mdeli: I Üretim Sistemi Mdeli: II Üretim Sistemi Mdeli: Başka Bir Bakış Açısı du Pnt Analizi Şeması Yönetim Süreci Faaliyetleri Sistem ve Mdel İlişkisi Zincir Reaksiynu İyileştirme ve Sürdürme Faaliyetleri Innvasyn ve Kaizen Farklılığı innvasyn'un Gelişimi Innvasyn ve Kalzen'in Birlikte Uygulanması Örnek Bir Prblem İçin Değişenlikteki Azalma Dğu ve Batı Tipi Yönetimlerin Gelişimi Lineer Bir Sistem Çevrim Karakterli Sistem Müşteri Değer Ölçütleri Yeniden Yapılanma Nedenleri Yeniden Yapılanma'nın Gelişim Yönü Yeniden Yapılanma Etkisi Yeniden Yapılanma - Sürekli İyileştirme Sistemi İlişkisi Yeniden Yapılanma'nın Aşamaları ' Kaynak Akışları Maliyetlerin Oluşumu Örnek Sebeb - Snuç İlişkisi Diyagramı İki Dönem İçin Faiz Nakit Akışlan'nm Gemetrik Gösterimi Başabaş Nktası - Dğrusal Durum Tplam Kar - Başabaş Nktası Başabaş Nktası - Nnlineer Durum Yöntemler Arası Geçiş Amrtisman Yöntemleri'nin Karşılaştırılması Örnek Nrmal Olasılık Yğunluk Fnksiynu Satışlar (Tutarsal) Maliyetler (Tutarsal) 173

15 Birinci ve Ara Maliyet Eemanları 181 Safha Maliyeti Sistemi 195 Süreç Yönetimi'nde Matris Organizynu 211 BCG Matrisi 218 Hfer Matrisi 219 Değer Analizi Örneği - Ambalaj Paketi 237 Değer Analizi Örneği - Tezgah Kruma Paneli 238 Değer Analizi Örneği 238 Değer Analizi Örneği 239 Değer Analizi Örneği 239 Değer Analizi Örneği 239 Değer Analizi Örneği 240 Eknmik Sipariş Miktarı 246 Tplam Maliyetler 248 Örnek Kalite Maliyetleri 256 Kalite Maliyetleri 260 Örnek için Geliştirilen Histgram 263 Örnek İçin Kalite Kntrl Diyagramı (rtalama Diyagramı) 265 Yeniden Yapılanma Aşamaları 285 Kredi Açma Süreci Akış Diyagramı 288

16 TABLO LİSTESİ Sayfa 1.1. du Pnt Analizi Şeması Açıklamaları du Pnt Analizi Uygulama Snuçları Bilanç Yapısı Fiyat Düzeyi Değişiklikleri ve İki İndeks Örnek Verileri Örnek Çözümü Örnek Çözümü Örnek Çözümü Örnek Çözümü Örnek Çözümü Örnek Çözümü Örnek Snuçları Örnek Snuçları Tekdüzen Hesap Planı Maliyet / Bilanç Hesapları İlişkisi Gider Çeşidi / Maliyet Hesapları İlişkisi Gider Çeşidi / Maliyet Hesapları İlişkisi Satışların Maliyeti Tablsu İşletme Ayrıntılı Gelir Tablsu İşletme Genel Faaliyet Snuçları Maliyetlerin Türlerine Göre Sınıflandırılması İşgücü Maliyetleri Rapru Örnek Gelir Tablsu Örnek Gelir Tablsu Artış Analizi Örnek Gelir Tablsu Dağılım Analizi Örnek Vaka İçin Maliyetlerin Sınıflandırılması Genel Faaliyet Snuçları (TL Bazında) Kümülatif Genel Faaliyet Snuçları (TL Bazında) Genel Faaliyet Snuçları ($ Bazında) Kümülatif Genel Faaliyet Snuçları ($ Bazında) Kar Dağılımları (%) Maliyet Dağılımları (%) Giderlerin Birinci Dağıtımı Giderlerin Birinci Dağıtımı (Gider Yeri Detayı) Binnci Aşama dağıtım Anahtarları 185

17 6.4. Örnek Prblem İçin Maliyet Sınıflandırması Örnek Prblem İçin Giderler Örnek prblem İçin Dağıtım Anahtarları Örnek Prblem İçin Direkt Giderler Örnek Prblem İçin Birinci Kademe Dağıtım Örnek Prblem İçin İkinci Kademe Dağıtım Anahtarları Örnek Prblem İçin Maliyet Dağılımları Örnek Prblem İçin İkinci Kademe Dağıtım Örnek Prblem İçin Üçüncü Kademe Dağıtım Örnek Prblem İçin Veriler Örnek prblem İçin Eşdeğer Ürün Miktarı Örnek Prblem İçin Birim Maliyetler Örnek Prblem İçin Tplam Maliyetler Örnek Prblem İçin Eşdeğer Ürün Miktarı Örnek Prblem İçin Birim Maliyetler Örnek Prblem İçin Tplam Maliyetler Örnek Prblem İçin Birim Maliyetler (Hazırlama Gider Yeri) Örnek Prblem İçin Birim Maliyetler (Mntaj Gider Yeri) Örnek Sipariş Takip Frmu Örnek Operasyn Takip Frmu Örnek Ürün Ağacı Frmu Örnek Verileri Örnek Çözümü Örnek Çözümü Çalışma Grupları (Ekipleri) Yılları Arasında Şişe-Cam Etkinleşme Prgramı Örnek Verileri Örnek Çözümü Örnek İçin Fiyat Verileri Örnek Çözümü Örnek Verileri Değerlendirme - Önleme Maliyeti Regresyn Snuçları İç Başarısızlık - Önleme Maliyeti Regresyn Snuçları Dış Başarısızlık - Önleme Maliyeti Regresyn Snuçları Örnek Snuçları Örnek Verileri Bakımcı Sayısı'nın Saptanması Örnek Verileri Örnek Çözümü İş Akışı Frmu Örnek Nakit Akışları 283

18 BOLÜM 1 MALİYET KAVRAMI Maliyetlerin ele alındığı ve işletmelere etkilerinin tartışılmaya çalışıldığı böyle bir kitapta, öncelikle, maliyet kavramının tanımlanmasına gerek duyulmaktadır. Ancak bu aşamada karşımıza gider, harcama ve maliyet gibi birden fazla ve günlük yaşamda paralel anlamlarda kullanılabilen kelime çıkmaktadır. Bu nedenle öncelikle söz knusu kavramların açıklaması yapılacak ve birbirleriyle ilişkileri üzerinde durulacaktır Maliyet'le İlgili Temel Kavramlar Gider Kavramı Gider; ele aldığımız örgütün\ çalışma alanı kapsamındaki ve belirli bir döneme ait faaliyetleri snucu rtaya çıkan ve bu örgütün varlıklarındaki azalışın veya yükümlülüklehndeki artışın nedeni larak tanımlanabilir. Burada gider kavramının sn derece geniş kapsamlı larak ele alındığına dikkat etmek gerekmektedir. Ancak, giderin, kapsamı ne ölçüde geniş larak ele alınırsa alınsın, örgütün faaliyetleri ile sınırlı lduğu da gözden uzak tutulmamalıdır. Bilindiği gibi, Muhasebe'nin temel kavramlarından bir tanesi, kişilik kavramıdır. Bu kavram; işletmenin, sahip veya sahiplerinden, yöneticilerinden, persnelinden ve diğer ilgililerinden ayrı bir kişiliğe sahip lduğunu ve işletmenin muhasebe işlemlerinin sadece bu kişilik adına yürütülmesi gerektiğini öngörmektedir. Gider kavramı rtaya knulurken, ikinci önemli şart larak, varlıklardaki azalışların veya yükümlülüklerdeki artışların belirli bir dönem için lması ifade edilmiştir. Bu, yine Muhasebe'nin temel kavramlarından lan Dönemsellik Kavramı ile ilgilidir. Bu kavrama göre, işletmenin sınırsız kabul edilen ömrü belirli dönemlere bölünmekte ve her dönemin faaliyet snuçları, diğer dönemlerden bağımsız larak saptanmaktadır.^ ^ Yönetim Bilimi'nde, en genel anlamda, örgüt kavramını kullanmayı tercih ediyruz. Zira örgütü bir amaç etrafında biraraya gelinmiş, söz knusu amacını sağlamak üzere bir teşkilata, prgrama veya metdljiye sahip lan ve elindeki teşkilatı kullanarak amacma ulaşmasını sağlayıcı kişilere, yani yöneticilere gereksinimi lan bir yapı larak tanımlıyruz. Bu açıdan bakıldığında herhangi bir şirket, dernek veya vakıf bir örgüt larak ifade edilebilir. Dlayısıyla örgüt kavramıyla incelediğimiz knulara, işletme kavramından çk daha geniş bir aç.dan yaklaşmak mümkün lmaktadır. ^ 26 Aralık 1992 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği'nöen alınmıştır. ^ Gelir ve giderlerin tahakkuk esasına göre muhasebeleştirilmesi; hasılat, gelir ve karların aynı döneme ait maliyet, gider ve zararla karşılaştırılması bu kavramın gereğidir.

19 Harcama Kavramı Harcama kavramı ise, gider kavramı ile, işletmedeki mali etkileri yönünden benzeşim göstermekle birlikte, daha dar kapsamlı bir faaliyet alanını ifade etmektedir. Buna göre harcama, nakit larak gerçekleştirilen giderleri (ödeme ve brçlanmalar) ifade etmek amacıyla kullanılacaktır. Knu bu biçimde rtaya knulduğunda, harcama ve gider kavramlarının karşılıklı etkileşimlerini de incelemek, kuyucuya mevzuu daha iyi anlama lanağı sağlayacaktır. Bu kapsamda her harcama gider lmayacağı gibi, her gider de harcama larak ifade edilemez. Şimdi, daha açıklayıcı lmak için bazı örnekler üzerinde duralım : ^ Amrtisman giderleri, gider lmakla birlikte, harcama larak nitelendirilemezler. Çünkü bu giderler gerçekte var lmayan, nakit larak ödenmeyen, ancak, mali mevzuat hükümlerine göre hesaplanmış giderlerdir. Giderdirler, zira amrtisman etkisiyle işletmeler bir vergi avantajı sağlamaktadırlar. Giderdirler, çünkü belirli bir döneme aittirler. ^ Karşıt larak, bazı durumlarda harcama söz knusu lmakla birlikte, bu harcama gider şekline dönüşebilir ya da dönüşmeyebilir. Yine bazı durumlarda, söz knusu harcamanın belirli bir bölümü, gider larak değerlendirilebilir. Burada ayırıcı unsur, dönemsellik lgusudur, zira adı geçen harcamanın gider larak değerlendirilebilmesi için, bu harcamaya knu lan faaliyetten sağlanacak yaranın, dönem içinde tüketilmesi gerekmektedir Maliyet Kavramı Gider ve harcama kavramları üzerinde durulduktan snra, şimdi, asıl çalışma alanımızı luşturan, maliyet kavramını tanımlayabiliriz. En yalın tanıma göre maliyet, mamul ve hizmetleri üretmek için yapılan harcama larak ifade edilebilir. Ancak bu tanım, kuyucuya dyurucu bir maliyet tarifi vermekten uzaktır. Bu nedenle bazı detaylar üzerinde durmakta yarar vardır: Maliyet, buraya kadar üzerinde durulan, gider ve harcama kavramlarındaki belirli özellikleri bünyesinde barındırmaktadır. Buna göre maliyet, mal veya hizmet üretimi için, Gelir Tablsu'nun hesaplanma dönemine ait harcamaları içinde barındırdığı gibi, daha önceki dönemlerde de, söz knusu mal veya hizmet üretimi için gerçekleştirilen parasal giderleri içermektedir. Başka bir bakış açısıyla ele alındığında, maliyet, üretim sisteminin bir çıktısı larak değerlendirilebilir. Şimdi bu durumu Şekil 1-1 üzerinde inceleyelim :

20 Burada, basit bir mdel üzerinde Üretim Sistemi ele alınmıştır. Buna göre Üretim Sistemi, bir takım girdileri almakta, bu girdileri belirli üretim süreçlerinden geçirmekte ve bu faaliyetler snucunda belirli çıktılar luşmaktadır. Girdiler Çıktılar Şekil 1-1 ; Üretim Sistemi Mdeli : I Genel larak ele alınırsa herhangi bir sistemin üç temel özelliği^ vardır. Buna göre : ^ ^ ^ Sistemin belirli bir amacı mevcuttur. Sistem bir takım alt sistemlerden meydana gelmiştir. Söz knusu alt sistemler arasında ilişkiler mevcuttur. Bu şekilde ele alındığında. Üretim Sistemi'nin Girdilerı'nden bir kısmı, aşağıdaki şekilde ifade edilebilir: ^ Malzeme, İşgücü, Para, Enerji, Bilgi, Zaman Benzer şekilde. Üretim Sistemi çıktılarından bir kısmı şunlar labilir: K Ürün, Hizmet, Maliyet, Kar, Ssyal Etki Bu aşamaya kadar yaptığımız analizlerde, bir Üretim Sistemi'ni ele aldık. Ancak analizimizde eksik kalan bir husus, kurduğumuz sistemin kntrl mekanizmasının bulunmamasıdır. Sistemler bir kntrl veya bir geri bildirim^ mekanizmasına sahip lmalıdır. Bu biçimde girdi, süreç ve çıktı arasında bir ilişki kurulmuş lmakta ve ^ Uygulamada karşılaştığımız bazı srunlar nedeniyle, kuyucuların, Üretim ile İmalat kavramları arasındaki çk önemli ayrıma dikkatlerini çekmek gerekmektedir. Buna göre Üretim, içinde İmalat, Dağıtım, Satınalma, Bakım, Kalite gibi pek çk faktörü barındıran sn derece geniş kapsamlı bir kümeyi ifade ederken, İmalat, ağırlıklı larak, mamullerin luşturulmasına dönük teknik bazlı faaliyetleri anlatmak amacıyla kullanılmaktadır. Özet larak söylemek gerekirse, İmalat, Üretim fnksiynunun bir alt kümesidir. Bu knuda detaylı bilgi aşağıdaki kaynaktan elde edilebilir: Erkut, H., (1996), Analiz, Tasarım ve Uygulamalı Sistem Yönetimi. İrfan Yayıncılık, İstanbul ^ Gen Bildirim, Feed Back karşılığında kullanılmıştır.

21 böylece, sistem yöneticilerinin sistem hedefleri ile perfrmanslarını karşılaştırmaları ve gerekli kararları almalarını sağlayıcı rtam yaratılmış lmaktadır. ' Bu durum Şekil 1-2'de ele alınmıştır: GİRDİLER Malzeme, İşgücü, Para, Enerji, Bilgi, Zaman SÜREÇ Fiziksel, Kimyasal, Mekanik, Taşıma ÇIKTILAR Ürün, Hizmet, Maliyet, Kar, Ssyal Etki KONTROL SİSTEMİ Üretim, Stk, Kalite, Maliyet Kntrlları Karar Verici Şekil 1-2 : Üretim Sistemi Mdeli : II Bu mdelde. Şekil 1-1'de verilen mdelle temel larak aynı yaklaşım benimsenmiştir. Ancak farklı larak girdi, süreç ve çıktı arasında bir geri bildirim (kntrl) sistemi luşturulmuştur. Örnek larak ise ^ Üretim Kntrlü, Stk Kntrlü, Kalite Kntrlü, Maliyet Kntrlü ele alınmıştır. Bir örnek lmak üzere, buzdlabı üreten bir şirketi ele alalım. Bu şirket değişik hammadde ve yarı mamulleri satın almakta, elindeki işgücünü kullanmak suretiyle, hammadde üzerinde değişiklikler meydana getirmekte, bu arada, yarı mamulleri belirli

22 spesifikasynlar dahilinde hammaddeyle birleştirmekte ve böylece nihai ürününü luşturmaktadır. Firma çıktı larak nihai ürünün yanı sıra, üretim işletmelerinin bulunduğu bölgede bir kul yapımına katkıda bulunmakta ve bu ylla ssyal bir katkı sağlamaktadır. Ayrıca firma faaliyetleri snucu kar luşturmakta ve buradan yasal yükümlülüklerini yerine getirmektedir. Bu işletmede girdi, süreç ve çıktı arasındaki ilişkiler değişik yllarla sağlanabilir. Örneğin firma yöneticileri, belirli bir mdelden ne kadar buzdlabı ürettiklerini ve bunun aylar itibarıyla değişimini ele alıp incelemek isteyebilirler. Veya işletme, envanter maliyetlerinin düşürülmesi amacına yönelik çalışmalarda bulunmak isteyebilir ve bu amaçla stkların^ durumunu incelemek istemiş labilir. Öte yandan, üretilen ürünlerin kalite snuçlarını belirli parametreler (örneğin ebatlar veya bya kalınlığı) açısından ele almak ve sağladıkları süreç yeteneğini bulmak için Cp katsayısını hesaplamak isteyebilirler. Bu analizler, bir yandan, girdi, süreç ve çıktının birbirleriyle lan ilişkilerini kantitatif bir biçimde karar vericilerin dikkatine sunmakta, diğer yandan, daha önce knulmuş lan perfrmans standardları ile mevcut değerlerin karşılaştırılması imkanını sağlamaktadır Maliyet Kavramı'na İki Bakış Bu aşamaya kadar, maliyet kavramının üretim sistemi ile ilişkisi üzerinde durulmuştur. Bu ise bize, maliyet kavramına, iki farklı açıdan bakabilmemiz imkanını vermektedir. Bu nkta özellikle yöneticiler açısından sn derece önemlidir, zira adı geçen iki yaklaşım, iki farklı yönetim eklüyle ilişkilendirilmektedir. Birinci yaklaşım. Şekil 1-1 ve Şekil 1-2'de üzerinde durulan bakış açısıyla ilgilidir. Burada sistem girdileri almakta, belirli süreçlerden geçirmekte ve nihai larak belirli çıktılar luşmaktadır. İşte birinci bakış açısı altında maliyet, üretim sisteminin bir çıktısı larak düşünülmektedir. Burada maliyet bir snuçtur ve işletme (en genel anlamıyla örgüt) faaliyetleri snucu rtaya çıkmıştır. Diğer yandan, kurulan kntrl sistemi, değişik parametreleri kullanmaktadır. Bunlar içinde Üretim, Stk, Kalite ve Maliyet söz knusu edilmiştir. Aslında tüm bu parametreleri tek bir unsura indirgemek mümkündür. Çünkü paranın en önemli fnksiynlarından bir tanesi eknmide rtak değer ölçüsü lmasıdır ve buradan hareketle, gerek üretim, gerek Stk ve gerekse Kalite parametreleri, finansal bir kesit alınmak suretiyle, maliyet cinsinden ifade ^ Okuyucu, stk ve envanter kavramları arasındaki derin farka dikkat etmelidir. Günlük yaşamda sıkça aynı anlamda kullanılan bu iki sözcük, Üretim Yönetimi açısından sn derece değişik anlamlara sahiptir. Stk, miktarsal bir büyüklüğü ifade ederken, envanter, stğun parasal tutarıdır. ^ Cp katsayısı İstatistiksel Kalite Kntrl'da Süreç Yeteneği Analizleri için en önemli parametrelerden bindir. Bu katsayısı spesifikasyn limitleh aralığı ile kntrl limitleri aralığı arasındaki ilişkiyi vermektedir.

23 edilebilmektedir. Dlayısıyla birinci bakış açısına göre, maliyet üretim sisteminin bir çıktısıdır, ancak bunun yanında Maliyet, en önemli kntrl parametresidir. Eğer hedeflenen değerler ile mevcut sistem perfrmansı arasında, anlamlı farklar mevcutsa, yönetici veya karar vericiler, bu farkı azaltıcı dğrultuda faaliyetler göstermektedirler. Bu aynı zamanda, knulan hedeflerin geçerliliğinin sınanması imkanını da vermektedir. Maliyet knusuna bundan farklı bir bakış açısını ele almak üzere, öncelikle Şekil : 1-3 üzerinde duralım. GİRDİ ÇIKTI Maliyet Karlılık Yatırımlar Getirî Gelir Şekil 1-3 : Üretim Sistemi Mdeli : Başka Bir Bakış Açısı İkinci bakış, birincisine nazaran önemli farklılıklar taşımaktadır. Burada üretim sisteminin işleyişi, fnksiynları ya da girdi ve çıktı özellikleri açısından, bundan önceki yaklaşımla arasında bir fark mevcut değildir. Ancak çk önemli fark, bu bileşenlerin değerlendirilmesindedir. Birinci yaklaşımda sistemin ürettiği çıktılardan bir tanesi maliyettir. Karar Verici, mevcut perfrmans ile hedefleri karşılaştırmakta ve gerekirse, düzeltici eylemlerde bulunmaktadır. Buradaki kilit nkta, snuçlardan hareketle bir eylem biçiminin benimsenmiş lmasıdır. İkinci yaklaşımda ise, maliyet bir sistem çıktısı larak değerlendirilmemektedir. Burada maliyet girdilerle ilgili bir parametredir. Maliyetteki değişimlere paralel larak işletme karlılığı ve dlayısıyla getirin değişmektedir. Bu yaklaşımın ana felsefesi, snuçlar

24 luştuktan snra, düzeltici eylemlerin gerçekleştirilmemesi, hata^ luşmadan gerekli tedbirlerin alınmasıdır. Bir başka şekilde ifade edilecek lursa, sistemin amacı, hatayı yakalamak ve düzeltmek değil, hataya yl açmamak ya da hatanın luşmasına yl açacak faktörleri elemine ederek istenen hedef perfrmans düzeyine ulaşmaktır. Bu aşamada çk önemli srular rtaya çıkmaktadır. Bunlara bir örnek larak > Hedef değerler nasıl saptanmalıdır? > Getiri nasıl hesaplanmalıdır? verilebilir. Bu sruların bir kısmı takip eden satırlarda yanıtlanacak, bir kısmı ise, kitabın diğer bölümlerinde, knunun gelişimine bağlı larak ele alınacaktır du Pnt Analizi Bilindiği gibi bir işletmenin asal amaçlarından biri, firma değerini maksimize etmektir. Buradaki firma değeri kavramı, pek çk faktörü bünyesinde barındırmaktadır. Firma değeri bir yandan işletmenin firmadaki hisse senetlerinin pazar değerini ifade ederken, diğer yandan, rtaklara dağıtılan dividantlarla ilişkili labilir. Veya firma değeri kar larak algılanabilir Karve Karlıhk Biz burada özellikle kar kavramı üzerinde durmak istiyruz. Bilindiği gibi kar Kar = Gelirler - Giderler biçiminde frmüle edilebilir. Burada karı enbüyüklemek, firma değerini arttıran bir unsur larak düşünülebilir. Ancak günümüzde Finansal Yönetim açısından, sadece karı arttırmanın yeterli lamayabileceği görülmüştür. Bu nedenle karı da içine alan, daha geniş kapsamlı bir kavramın tanımlanmasına gerek duyulmuştur. Buna göre Karlılık aşağıdaki biçimde ifade edilebilir: Karlılık = Kar/Varlıklar Bir işletmenin karı, aynı sektörde faaliyet gösteren diğer firmalara ranla daha yüksek labilir. Veya firma yıllar itibarıyla analiz edildiğinde sürekli bir kar artışını realize etmiş de labilir. Ancak bunlar, firmanın finansal perfrmansı açısından tam bir ölçü değillerdir. Zira çk önemli lan bir husus, bu karın, hangi varlıklar kullanılarak gerçekleştirildiğidir. Gerçek perfrmans, en az varlıkla en çk karı sağlamaktadır ki, bu da bizi, kar ile varlıkları karşılaştırma zrunluluğu ile karşı karşıya bırakmaktadır. ' Hedef (Spesifikasyn ya da Standard) ile Uygulama Snucu arasındaki fark

25 Karlılığın öneminin bu şekilde vurgulanması, Şekil 1-3'te ifade edilen maliyet yaklaşımının daha iyi açıklanmasını sağlanmaktadır. Knu bu biçimde rtaya knunca da, du Pnt Analizi'ni ele almakta yarar vardır. du Pnt Analizi, özellikle Amerikan endüstrisinde yaygın biçimde kullanılan bir araştırma tekniğidir. Burada Karlılık kavramı, değişik bir ylla bulunmakta, bu da, daha detaylı analiz yapma imkanını karar vericiye sunmaktadır. Şimdi söz knusu analizin hesaplanma şeklini, Şekil: 1-4 üzerinde gösterelim 10 YG (ROl) (01)=(02r(03) FKO (02)=(04)/(05) VDO (03)=(05)/(06) FK NS NS TV (04)=(05)-(07) (05) (05) (06)=(08)+(09) NS FG (05) (07)=(10)+(11)+ (12)+(13) DÖVT DUVT (8) (9) SMM (10) AGG (11) PSDG (12) GYG (13) Şekil 1-4 : du Pnt Analizi Şeması Şekil 1-4'de kullanılan numaralar ve kısaltmaların açıklamaları aşağıda bir tabl halinde belirtilmiştir: ^ Şekil : 1-4'de verilen hesaplamada ele alınan bileşenler, yabancı bazı kaynaklardakilerden farklıdır. Bunun nedeni, bizim analimizde, ülkemizdeki Tekdüzen Hesap Planı analizleri dikkate alınarak gerekli değişikliklerin yapılmasıdır. Knu ile ilgili detaylı bilgi aşağıdaki kaynakta bulunabilir: Westn, J.F., Cpeland, T.E. (1986), Managerial Finance, The Dryden Press Internatinal Editin

26 Tabl 1-1 : du Pnt Analizi Şeması Açıklamaları Numara Kısaltma Açıklama (01) YG Yatırım Getiri Oranı (02) FKO Faaliyet Karı Oranı (03) VDO Varlık Devir Oranı (04) FK Faaliyet Karı (05) NS Net Satışlar (06) TV Tplam Varlıklar (07) FG Faaliyet Giderleri Tplamı (08) DÖVT Dönen Varlıklar Tplamı (09) DUVT Duran Varlıklar Tplamı (10) SMM Satılan Malın Maliyeti (11) AGG Araştırma ve Geliştirme Giderleri (12) PSDG Pazarlama Satış ve Dağıtım Giderleri (13) GYG Genel Yönetim Giderleri du Pnt Analizi nihai larak ROl ranını hesaplamaktadır. Bu ran, gerek karlılığı ve gerekse bu karlılığın hangi varlıklarla sağlandığını birlikte ele almaktadır. Vurgulanması gereken bir nkta, adı geçen yatırım getirişini hesaplarken, sadece faaliyet giderlerinin esas alındığıdır. Burada finansaman giderleri ya da kanuni yükümlülükler gözönüne alınmamıştır^^ Uygulama : du Pnt Analizi Şimdi buraya kadar üzerinde durduğumuz analizin Türkiye için bir uygulamasını yapalım. Bu amaçla çiment sektörü ele alınmış, İstanbul Menkut Kıymetler Brsası'nda hisse senetleri işlem gören çiment şirketlerinin 1999 yılı ilk 6 aylık finansal tablları incelenmiştir^. Çalışma snuçları ise Tabl : 1-2'de verilmiştir. Burada gerek her bir şirketle ilgili snuçlar hesaplanmış, gerekse adı geçen sektöre ilişkin rtalama değerler ile standart sapmalar da ele alınmıştır. ^ ROl semblü, Return On Investment deyiminin baş harflerinden luşmaktadır. Bu kavram dilimize Yatırım Getirişi (YG) larak çevrilmiştir. Ancak ROl yerleşik bir kısaltma lduğu için aynen kullanılmıştır. ^ Uygulamacılar, vergi snrası yatırım getiri ranına hesaplamak isterlerse Şekil 1-4'de örneği verilen du Pnt şemasını, istekleri dğrultusunda revize edebilirler. Brsa Market dergisinin 22 Ağusts 1999 tarihli Brsa Şirketlerinin Aylık Ayrıntılı Bilanç ve Gelir Tablları adlı ekinden alınmıştır.

27 Kar^"^ açısından ele alındığında, Akçansa lider durumdadır. Ancak karlılık açısından durum böyle değildir. Karlılık^^ açısından lider Mardin Çiment'dur. Mardin Çiment'nun Faaliyet Karı Oranı % 29,8 iken, aynı ran Akçansa için % 18,0 mertebesindedir. Bir başka şekilde ifade edilecek lursa kar açısından Akçansa lider lmakla birlikte, faaliyet karlılığında Mardin Çiment kendisinden % 65,56 kadar daha yüksek bir perfrmans göstermiştir. Knu, sektör rtalaması açısından incelendiğinde daha da ilginç lmaktadır. Kar açısından lider durumda lan Akçansa, Faaliyet Karı Oranı açısınan % 21,8 lan sektör rtalamasının altında yer almaktadır. Gerek Kar ve gerekse Karlılık daha çk gelir tablsu unsurları ile ilgilidir. Bu Şekil 1-4'de sl taraftaki bölümle karakterize edilmektedir. Ancak du Pnt Analizi sadece karlılığı değil, aynı zamanda varlıklarla karlılığın ilişkisini ele almaktadır. Bu da ağırlıklı larak bilançnun aktif kısmı unsurları ile ilgilidir ve söz knusu durum du Pnt şemasında sağ tarafta karakterize edilmiştir. Buna göre ROf^ ranı incelenirse % 15,1 ile Afyn Çiment, sektör şirketleri arasında lider durumda bulunmaktadır Maliyet Kavramı'nm İrdelenmesi Kitabımızın bu bölümünde, maliyet kavramı ele alınmış ve knunun farklı yönleri üzerinde durulmuştur. Burada çk önemli lan nkta, 'üncü kısımda ele alman ve maliyet kavramına iki farklı bakış açısının tartışıldığı bölümdür. Bu tartışmanın daha detaylı ve anlaşılabilir lmasını teminen du Pnt Analizi kuyucuya sunulmuştur. Şimdi bu analiz ışığında, maliyet kavramını, bir yönetici veya karar verici açısından ele alalım. Bilindiği gibi, birinci yaklaşım maliyeti bir snuç larak almakta ve kntrl sistemini çıktılar üzerine inşa etmektedir. Bunun basit larak anlamı şudur: Yönetici, faaliyetler snucu rtaya çıkan maliyetleri, değişik kriterlere göre^^, lması gerektiğinden yüksek larak bulmakta ve bunu azaltıcı tedbirlere yönelmeyi düşünmektedir. İstenmeyen bir durum luşmuştur ve bunun tekrar etmemesi için gerekli tedbirler alınmak istenmektedir. İkinci yaklaşımda ise, yönetici, yapacağı her eylemin maliyet byutunu gözönüne almakta, bunun lası snuçlarını hedef değerlerle ve işletme yatırım getirişine yapacağı etkilerle kıyaslamakta ve kararları bu rtam İçinde luşturmaktadır. Tabl 1-2'de (04) N.lı sütün Tabl 1-2'de (02) Nö.lı sütun Tabl 1-2'de (01) N.lı sütun Bu kriterler diğer şirketlerle karşılaştırma yluyla bulunabileceği gibi, aynı firmanın yıllara yaygın finansal snuçlan ile de elde edilebilir. Ya da yöneticinin öncül (a priri) beklentilerini yansıtabilir.

28 =î c: 03 E =3 O) c < ö Û_ 13 "O -Q 03 O un Tâ 05 CO (J) CNJ CNJ CNJ CO CM 00 CO cd CM CM LO LO CO CM 00 ID CM ix) O un Tâ 05 CNİ 00 Cû (J) CNJ CNJ CNJ LO ^ CO CM CO q CM 00 CO cd CM 00 CM LO LO 00 CM q 00 ID CM ix) CO CO c\i c\i CO CO CNİ CvJ s cd CO CNJ LO CO CNİ 1^ cd cd LO cd CM CO CNJ CO CNJ cb CO lb CO CO CO CO CNJ u u u O) (Si h~ CNJ CO cb CO CNJ CO 1^ h- lo cb LO cd LO LO 00 LO cb cd q CM "^ h- h~ 00 CM CO " ^ cd CO 00 OO CM lb CM 00 CO CO 00 d ö CO LO cb CO LO CNJ CNİ 00 cd LO N- CNJ 'it CO ' 00 cd CM cb 00 cd CO CO 00 LO cd LO CM cd LO h- in CM CM h~ CM LO LO CO CM CO CO CM h- d d LO CNJ CNİ CO CO % CNJ 00 CNJ LO LO cb LO CX) d ud r-- CNİ LO CO LO CO cb Ik CO c^ d LO CNJ CNİ LO cd CNJ cb CO CO Cvj CM 00 r-- CNİ LO CO CO LO in cb cd 00 cri LO ONJ 00 OO cb LO CO cb s CO CNI LO 00 CO lb CM LO cb CM CO cd LO ID s CO cd 00 cri cr> CNJ CO CNJ cb LO CNJ İT) id cd s CO CNI LO 00 CO lb lb CM CO cd LO ID cb t ö LO r-- cd CO CO N- CT) 00 LO CO LO CNİ CO rsj CO 00 cd CNJ cd 00 % cb cb OO CM LO CM LO 00 LO CO cb OO 00 q LO LO 1^ CM 00 CM N- cd CNJ CM C CO CNİ LO LO CO cd CNİ 05 h-' N- LO N- OO 00 ö CM 00 CNJ LO CO CO q cb LO cb CM CM cd CNJ 00 CO ix) cd LO cb CO cb CO CNJ q CM 00 d 1 00 <f CNJ CNJ CO LO CNJ CNJ cd CNJ LO LO Cû LO CNJ cd O) LO cd CO 00 N- CNİ <J- 00 LO CO cb <D d 00 CM lo CO LO LO CNİ LO CO CM CO LO CO LO 00 LO " CM CO 00 ID " CO CNJ LO " ID " s LO CO LO " ın " ev N- N- ö CO m ö s CM ' CO CM " CO CvJ 6" CNJ 6" LO CM d" OO CM " LO CM " 00 CM " ö" u g ö LO ö CNJ CO ö " cp " 00 ö" CO ' CM Ö" " CNJ Ö in cd" " CM " CvJ ", 1 TO' cir - < < 03 c/) c < c (U E c < E b- =! c 0) E c 0) E c> r 3 0Û 00 E (> r _ c c> >- CÜ E c p CO (ü E (U 03 E Q- 03 (/5 c 03 İ5 C/D

29 1.2.2.'de verdiğimiz örnek, bu amaçla kullanılacak bir enstrijmanı dile getirmektedir. Buna göre 1999 yılı ilk 6 aylık faaliyet snuçlarına göre, Türkiye'de, brsada hisse senetleri işlem gören çiment firmaları açısından ROl (Yatırım Getirişi) rtalaması %11,2 dir. Bu aynı zamanda tüm firmalar için bir sınır değeri luşturmaktadır^^. İşte firmalar, bir snraki dönem faaliyetlerini planlarlarken, bu sınır değeri dikkate almak ve minimum bu ranı yakalamak isteyebilirler. Bu, başka bir bakış açısıyla, hatanın, lmadan engellenmeye çalışılması demektir. Şimdi bunun nasıl labileceği üzerinde duralım : Öncelikle tplam varlıklarla ilgili bir revizynun söz knusu lmadığını varsayalım. Bu durumda ROl ranını yükseltmek için FKO'nı yükseltmek gerekmektedir. Bunun için ise iki alternatif söz knusudur: > NS'Iar, FG'lerine ranla daha fazla artar. > FG'leri, NS'a ranla daha fazla azalır. Şu halde firma ya ürünlerini daha yüksek bir fiyatla satacak (birim satış fiyatı açısından), ya da maliyetlerini düşürerek birim ürünü daha ucuza maledecektir. Burada ilk strateji birim maliyetleri azaltmak lmalıdır^^. Bu ise yine Şekil 1-4'den görülebileceği gibi, hem Satılan Mamul Maliyeti'nin ve hem de Araştırma ve Geliştirme, Pazarlama, Satış, Dağıtım, Genel Yönetim gibi giderlerin birlikte incelenmesini gerekli kılmaktadır. Knuya kavramsal açıdan bakıldığında ise burada, hem bir maliyet kalemi (birden fazla döneme ait lması nedeniyle) ve hem de gider kalemlerinin (Gelir Tablsu'nun hazırlandığı dönemde lup sadece nakit karakterde lmaması nedeniyle) birlikte mütalea edildikleri görülmektedir. Bu şekilde hem gider, harcama ve maliyet kavramlarının farklılığı ve İlişkileri vurgulanmış ve hem de maliyet kavramının firmanın genel finansal perfrmansı için taşıdığı hayati öneme dikkat çekilmiş lmaktadır. Ayrıca knuyu varlıklar açısından ele almak da mümkündür. Buna göre ROl ranını arttırmak için bir diğer önlem VDO'unu arttırmaktır. Burada yine NS'ların arttırılması gündeme gelmektedir. Ama bu birim bazında bir artış lmalıdır ve söz knusu durum, özellikle yüksek rekabet altındaki glbal piyasalarda çk klay değildir. O nedenle VDO'nı arttırmak için öncelikle TV'lar azaltılmalıdır. Ancak bunun işletme faaliyetleri üzerindeki etkisine dikkat edilmelidir^^. Bir başka şekilde ifade edilecek lursa, TV'lardaki azalma, NS'lardaki azalmadan daha yüksek lmalıdır. Ancak bu durumda karşımıza bir diğer lgu çıkmaktadır. Zira NS'lardaki azalma aynı zamanda FKO'nda Firmanın finansal perfrmansının ölçümü için tek bir yöntem sağlıklı snuçlar vermeyebilir. Daha detaylı bir analiz için diskriminant analizi gibi bütünleşik tekniklerden yararlanılabilir. Gerekçelen, ilerideki bölümlerde detaylı larak açıklanacaktır. ^ Bu knuyu araştıran kuyuculara. Dışsal Tedarik (Outsurcing) ve Şebeke Organizasynları (Netwrk Organizatins) kavramlarını incelemeleri ve bunların finansal etkilerini araştırmalarını tavsiye edehz.

30 da azalma meydana getirmektedir. O nedenle bütünleşik bir ran larak ROl'nin önemi gittikçe belirginleşmektedir. Knu bu nktaya geldiğinde, bütçeleme sistematiği üzerinde kısaca durmak gerekmektedir. Klasik bütçeleme sistemleri, genellikle maliyet unsuruna bir faaliyet snucu larak bakmakta ve yıllar itibariyle, söz knusu değerin, diğer bileşenler içindeki gelişimini gözönüne alarak snraki dönemlerdeki gerçekleşmeleri üzerinde öngörülerde bulunmaktadırlar. Burada temel kabul geçmişin, belirli şekilde gelecekte de tekrarlanacağıdır. Ancak günümüzde kullanılan bir başka bütçeleme sistematiği, Sıfır Tabanlı Bütçeleme larak ifade edilmektedir. Burada, geçmiş perfrmansların gelecekte de devam edeceği varsayımı kullanılmamakta, herşeye sıfırdan başlanmaktadır. Buna göre gelecek yılın bütçesi başlangıçta sıfırdır. Daha snra, yapılması düşünülen faaliyetler, fayda ve sağlayacağı getiri açısından incelenmektedir. Buna göre seçilecek faaliyet biçimi saptanmaktadır. Bu bizim, maliyetin incelenmesinde üzerinde durduğumuz ikinci bakış açısı ile örtüşmektedir^\ 1.3. ÖZET Maliyet kavramı, Gider ve Harcama kavramlarını bünyesinde barındırmaktadır. > Herhangi bir işletmenin maliyeti değerlendirme biçimi, yönetim yapısı ve misynunu yansıtmaktadır. A Maliyet işletme faaliyetlerinin bir snucu larak değerlendirilebilir. > Ancak maliyet, bir girdi faktör larak da ele alınabilir. > Firmanın bütünsel finansal perfrmansı için sadece Kar yeterli değildir. Karlılık düzeyi yanında Kar'ın hangi varlıklarla gerçekleştirildiği de araştırılmalıdır. > Maliyet, bu açıdan rekabet avantajı yaratmanın ana faktörüdür. > İşletmeler maliyeti dğal bir faaliyet snucu larak görmemeli, attıkları her adımda maliyet ile buna karşılık sağlanan getiriyi birlikte incelemeli ve karar vermelidirler. Knu ile ilgili larak aşağıdaki makalenin incelenmesini öneririz : Mills, W.B. (1983), Drawing Up a Budgeting System fr an Ad Agency, Management Accunting Ayrıca aşağıdaki kitapta knu ile ilgili daha detaylı bilgi bulunabilir: VVelsch, G.A., Hiltn, R.W., Grdn, P.N., (1988), Budgeting - Prfit Planning and Cntrl, Prentice-Hall Internatinal, Inc.

31

32 BÖLÜM 2 YÖNETİM SİSTEMLERİ VE MALİYET Birinci bölümde maliyet üzerinde durulmuş ve knu, kavramsal açıdan ele alınmıştı. Bunu takiben, kuyucuya maliyet kavramının, yönetim açısından knumunu ve önemini açıklamak gereği vardır. Bu nedenle de Yönetim Sistemleri ile maliyet arasındaki ilişkiyi ele almak gerekmektedir. Bu bize iki açıdan fayda sağlamaktadır. Birincisi, karar verici knumundaki yöneticiler, kendi işletmelerindeki uygulamaları burada üzerinde durulacak lan yönetim sistemleri açıklamaları ile karşılaştırmak suretiyle, rganizasynel açıdan knumlarını irdeleme imkanı bulacaklardır. Diğer yandan kuyucular maliyet kavramının önemini farklı bakış açıları altında tekrar ele alacaklar ve maliyete daha duyarlı hale geleceklerdir. Zira çk önemli lan bir husus, yönetimde başarının, söz knusu prblem etrafında tüm işletme rtak ve çalışanlarınca bir knsensüs sağlanması ve yapılması gerekenlerin dğal bir davranış biçimi şekline getirilmesidir. Yönetim kavramının, günlük uygulamalarda kullanılabilecek düzeye getirilmesi ve farklı uygulayıcılar arasında anlam birliğinin sağlanması Yönetim Terisi'nin tarihsel gelişim sürecini ifade etmektedir. Bir başka şekilde ifade edilecek lursa, öyle genel yasalar rtaya knulmalıdır ki, yönetim srumluluğunu taşıyan bir idareci, bu genel yasaları uygulamak suretiyle, adı geçen fnksiynlar sürecini gerçekleştirmeli, hatta, daha da öteye giderek, bu süreç içinde, hedef veya diğer yöneticilerle karşılaştırmalı bir perfrmans düzeyini sağlamalıdır veya bu düzeyi aşmalıdır. Yönetim Terisi yaklaşık yüzyıllık bir teridir ve bu süre zarfında kanaatimizce, üç ana yaklaşım geliştirilmiştir. Söz knusu üç yaklaşım Klasik Organizasyn Tensi (COT)^^ ^ Tplam Kalite Yönetimi (TQM)^^ ^ Yeniden Yapılanma (BPRf^ şeklinde ifade edilebilir. Şimdi bu yaklaşımlar üzerinde kısaca duracağız ve esas larak, söz knusu yönetim yaklaşımının maliyet lgusu ile lan ilişkisini ele alacağız. Classical Organizatin Thery karşılığında kullanılmıştır. Ttal Quality Management karşılığında kullanılmıştır. Business Prcess Re-engineering karşılığında kullanılmıştır. Yönetim Terileri knusunda bilgi, çk detaylı larak, yazarın 1987 yılından itibaren knuşmacı larak görev aldığı seminer ve wrkshplarda geliştirerek kullandığı aşağıdaki kaynaktan elde edilebilir: liter, H.M., Yönetimin Kilmetre Taşları, Seminer ve Wrkshp Ntları

33 2.1. Yönetim Kavramı^^ Günlük yaşantımızda sürekli larak değişik rganizasynlarla, örgütlerle veya gruplarla karşı karşıya kalıyruz. İşyerimizde belirli bir hiyerarşik yapının varlığını hissediyruz, bir futbl karşılaşmasında veya bir tiyatr yununda yine kendimizi böyle bir grup içinde buluyruz. Kısaca tplumsal yaşantımızda belirli bir amaç etrafında kümelenmiş insan tplulukları ile birarada yaşıyruz. Yönetim Terisi'nin amacı, tüm örgütlerin idaresi için geçerli lacak genel kuralları ifade etmektir. Bu kapsamda öncelikle Yönetim kavramı üzerinde duralım : Yönetim kavramı için çk farklı tanımlar mevcuttur. Örneğin Mary Parker Fllet yönetimi, başkaları eliyle iş yaptırma sanatı larak ifade etmiştir. Aslında, Yönetim Terisi'nin yaklaşık yüzyıllık gelişim süreci değişik tanımların rtaya çıkmasını dğal karşılamak gerekir. Biz burada söz knusu tanımlardan, kendi değerlendirmelerimize en uygun lanını ifade edeceğiz. Yönetim bir süreçtir; bu süreç, belirlenmiş amaçlara ulaşmak üzere ve tüm rganizasynel kaynaklar kullanılmak suretiyle, yönetim kavramı içinde yer alan faaliyetlerin sistematik bir gerçekleştirme ylunu ifade etmelidir Şimdi kısa da lsa bu tanım üzerinde durmakta yarar vardır. Öyle ki yukarıda verilen yönetim tanımı öncelikle, bu süreç içinde yer alan faaliyetleri belirlemekte ve bunlar arasında bir sıralama ilişkisi kurmaktadır. Bir başka şekilde ifade edilecek lursa Yürütme başlığı altında ifade edilen faaliyetleri gerçekleştirmek için öncelikle Planlama ve Organizasyn faaliyetlerini gerçekleştirmek gerekmektedir. Bu faaliyetler Şekil : 3-1'de ifade edilmiştir. Tanımda ikinci önemli lan unsur, bir amacın varlığıdır. Amaç varılması istenen nktalarla ilgili öngörüleri içermektedir. Hatta bu tanımdaki amaç kelimesi yerine hedef kavramının kullanılması, böylece, yönetimin ulaşmak istediği snuçların ağırlıklı larak sayısal büyüklüklerle ifadesi ve bu şekilde daha kavranabilir hale getirilmesi bile söz knusu edilebilir. Yönetim tanımında sn larak üzerinde durulması gereken nkta, rganizasynel kaynakların kullanımıyla ilgilidir. Yöneticiler amaçlarına ulaşmak için istedikleri işletme kaynağını istenilen miktarda, kendi yetki sınırları içinde kalmak şartıyle, kullanabilirler. Burada üzerinde durulan hususlar. Şekil 2-1'de grafik larak ifade edilmiştir. Bu bölüm için şu kaynaktan geniş ölçüde istifade edilmiştir: Stner, A.F.J., (1982), Management, Prentice-Hall, Inc., Englewd Cliffs, N.J.

34 Plaıüaına Kntrl 1- YÖNETIM Organizasyn Değerlendinne \ / Yürütme \ f Şekil Yönetim Süreci Faaliyetleri 2.2. Klasik Organizasyn Terisi Tarihsel gelişim süreci içinde, bu başlık altında, üç farklı Yönetim Okulu ile karşılaşılmıştır : > Klasik Okul (Bu da Bilimsel Yönetim ile Klasik Organizasyn Terisi adlı iki alt kısımdan meydana gelmektedir.) > Davranışçı Okul > Yönetim Bilimi Okulu^^ Klasik Okul - Bilimsel Yönetim Klasik Okul'un nedensel bir anlatım tarzıyla rtaya knulabilmesi için, öncelikle, sanayileşmenin tarihçesini, kısa da lsa, ele almak gerekmektedir. Aşağıda bu knudaki temel gelişmeler özet larak kuyucuya sunulmaktadır : Sanayi Devrimi'nden önce, Avrupa, klnilerden temin edilen hammaddelerle zenginleşmiş ve bir sermaye birikimi luşarak ve fert başına milli gelir artmıştır. Netice larak zamanki üretilen çeşitli mallarda büyük bir talep patlaması rtaya çıkmıştır. Bu talebin karşılanabilmesi için üretimin artmasına ihtiyaç vardır. Bu da devrin yalnızca el emeğine dayanan imalat teknikleriyle mümkün değildir. Dlayısıyla Yönetim Bilimi ile Bilimsel Yönetim birbirinin yerine kullanılabilir iki kavrann değildir. Okuyucu bu iki kavram arasındaki farkı, kitabın gelecek bölümlerinde kesin larak belirleyecektir.