Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s

Transkript

1 Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s Zekavet KABASAKAL 1 Deniz BERBEROĞLU 2 ÖZEL GEREKSĠNĠMLĠ ÇOCUKLARIN AĠLELERĠ ÜZERĠNDEKĠ ETKĠ DÜZEYĠ VE BAġA ÇIKMA STRATEJĠLERĠNĠN ĠNCELENMESĠ Özet Bu araştırmanın amacı, özel gereksinimli çocukların aileleri üzerindeki etki düzeyi ve ailelerin kullandığı başa çıkma stratejilerinin incelenmesidir. Araştırmada veri toplama aracı olarak, Demografik Bilgi Formu, Başa Çıkma Stratejileri Ölçeği, Aile etki ölçeği kullanılmıştır. Araştırmanın örneklemi, 155 baba, 424 anneden oluşmaktadır. Verilerin analizinden elde edilen bulgulara göre; başa çıkma stratejisi alt boyutu olan problem çözme ile aile etki ölçeğinin alt boyutlarını incelediğimizde problem çözme ile maddi yük arasında anlamlı bir ilişki bulunduğu; problem çözme becerisi arttıkça maddi yük olma boyutu azaldığı görülmüştür. Problem çözme stratejisi ile ailesel ve toplumsal etki arasında anlamlı bir ilişki bulunduğu; problem çözme becerisi arttıkça ailesel ve toplumsal etki azaldığı görülmüştür. Problem çözme stratejisi ile kişisel zorlanma boyutu arasında anlamlı bir ilişki bulunduğu; problem çözme becerisi arttıkça kişisel zorlanma boyutu azaldığı görülmüştür. Anahtar Sözcükler: Özel Gereksinimli Çocuklar, Başa Çıkma, Aile Etkisi EXAMĠNATĠON OF THE IMPACT LEVEL ON THE FAMĠLĠES OF CHĠLDREN WĠTH SPECĠAL NEEDS AND THEĠR COPĠNG STRATEGĠES Abstract The purpose of this study is to examine level of impact of children with special needs on families, coping strategies used by families. Demographic Information Form, Coping with Stress Scale, Family Effect Scale were used to collect data. The sample consists of 155 father, 424 mother. According to 1 Yrd.Doc.Dr., DEU Eğitim Fakültesi, zekavetkabasakal@gmail.com 2 Uzman, İzmir-Çiğli Cahide Ahmet Dalyanoğlu Ortaokulu, dberberoglu@gmail.com

2 Özel Gereksinimli Çocukların Aileleri Üzerindeki Etki Düzeyi ve Başa Çıkma Stratejilerinin İncelenmesi findings; when we consider problem solving which is sub-dimension of coping strategies and sub-dimensions of family effect scale, a significiant correlation was found between problem solving and financial burden; it was seen that as problem solving skills increases size of being a financial burden decreases. There was a significiant correlation between problem solving strategy and familial and social effect; as problem solving skills increased familial and social impact decreased. It has been found that there was a significiant reletionship between problem solving strategy and personal strain; the greater problem solving skills the smaller the dimension of personan strain. Keywords: Children with Special Needs, Coping, Family Effect GĠRĠġ Gelişimsel yetersizliği olan bireye ilişkin yapılan düzenlemelerin aileyi kapsamadan, aileden bağımsız ele alınmasının yetersiz kaldığı gerek genel eğitim gerekse özel eğitim alanında bilinmektedir. Ülkemizde konu edilen özel gereksinimli çocukların aileleri üzerindeki etki düzeyi ve ailelerin kullandığı başa çıkma stratejisi araştırmalarının, gelişimsel yetersizliği olan çocuk ailelerine yönelik düzenlemelerin etkili olmasına kaynaklık edeceği beklenmektedir Ailelerin yaşamında çocuğun önemli bir rolü vardır. Sağlıklı olarak beklenen çocuğun gelişimsel yetersizlikle dünyaya gelmesi ailede tüm beklentileri etkilemektedir. Zihinsel yetersizlikten etkilenmiş ve otistik çocuk sahibi anne-babaların bilgi, destek ve maddi gereksinimleri olduğu (Sucuoğlu, 1995), işitsel yetersizlikten etkilenmiş çocuk ebeveynlerinin gereksinimlerinin de Sucuoğlu nun araştırmasıyla uyumlu olduğu (Akçamete ve Kargın, 1996) belirtilmektedir. Gelişimsel yetersizliği olan çocuğun aileye katılması ailenin gelecekle ilgili planlarında, maddi konularda ve iş ve sosyal hayatında önemli değişiklikleri de beraberinde getirir. 84 Allen (2004), çoğu aile gelişimsel yetersizliği olan çocuğu için nasıl hizmet alabileceğini düşünmekte, planlama yapmakta ve pek çok kurumla konuyu tartışmaktadır. Aynı zamanda aileler kendi duygularını ve ihtiyaçlarını yönetmeye çalışmaktadır. Bu talepleri karşılama çabası ailelerde aşırı strese neden olmaktadır (Akt: Meral, 2011, 12). Ülkemizde zihinsel yetersizliği olan çocukların ebeveynleri ile gerçekleştirilen çalışmalar onların zihinsel yetersizliği olmayan ebeveynlerden daha depresif ve kaygılı olduklarını (Aysan ve Özben, 2007; Natan, 2007; Uğuz ve diğ, 2004), suçluluk, utanç duyduklarını (Karaçengel, 2007), çocuklarının gelecekteki bakımına ilişkin endişeler taşıdıklarını (Danış 2006) ve çocuğun aile yaşamına getirdiği sınırlılıklar, ömür boyu bakımının getireceği zorluklardan kaynaklanan kaygılara sahip olduklarını (Çürük, 2008) ortaya koymuştur. Çocukların zihinsel yetersizlik derecesi arttıkça ebeveynlerin daha fazla karamsar, umutsuz (Erhan, 2005) ve stresli oldukları görülmüştür (Yurdakul, Girli, Özekes ve Sarısoy, 1998). Ayrıca ailelerin gelir düzeyi düştükçe umutsuzluk (Erhan, 2005) ve depresyon düzeylerinin (Bahar ve diğ., 2009) de arttığı belirlenmiştir. Bu çalışma ile gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerin başa çıkma stratejileri belirlenerek; aile eğitimi ve danışmanlığı hizmetlerinin verilmesinin ailelerin yaşam kalitesinin yükseltilmesine katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s

3 Zekavet Kabasakal _ Deniz Berberoğlu Ülkemizde aile başa çıkma stratejisi araştırmalarının, gelişimsel yetersizliği olan çocukların ailelerine yönelik düzenlemelerin etkili olmasına kaynaklık edeceği beklenmektedir. Bu araştırmada gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin başa çıkma stratejilerinin incelenmesi amaçlanmaktadır. Araştırmanın temel problemini özel gereksinimli çocukların aileleri üzerindeki etki düzeyi ve ailelerin kullandığı başa çıkma stratejileri; gelişimsel yetersizliği olan çocuğun yaşı, cinsiyeti, gelişimsel yetersizliği ile ebeveynin cinsiyeti, yaşı, medeni durumu, mesleği, eğitim düzeyi, ekonomik durumu algısı, çocuk sayısı, çalışıp çalışmaması, psikolojik yardım alıp almaması gibi değişkenlere göre farklılaşmakta mıdır sorusu oluşturmuştur. Bu doğrultuda; araştırmada yanıtı aranan alt problemlerde, gelişimsel yetersizlikten etkilenen çocukların ebeveyninin cinsiyeti, yaşı, medeni durumu, çocuk sayısı, eğitim durumu, ekonomik algısı, çalışıp çalışmama durumu, psikolojik yardım almama durumu ile çocuğun cinsiyeti, yaşı, etkilendiği gelişimsel yetersizlik alanı, etkilendiği gelişimsel yetersizlik düzeyi değişkenlerinin her birine göre başa çıkma stratejilerinin farklılaşıp farklılaşmadığı incelenmiştir. YÖNTEM AraĢtırma Modeli Araştırmanın modeli olarak; gelişimsel yetersizlikten etkilenen çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejileri arasındaki ilişkilerin incelenmesi olduğundan ilişkisel tarama modeli kullanılmıştır. Tarama modelleri geçmişte ya da halen var olan bir durumu, var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımlarıdır. Araştırmaya konu olan olay, birey ya da nesne, kendi koşulları içerisinde ve olduğu gibi tanımlanmaya çalışılır. Onları herhangi bir şekilde değiştirme ve etkileme çabası gösterilmez. İlişkisel tarama modeli iki veya daha fazla değişken arasındaki birlikte değişimin varlığını ve/veya derecesini belirlemeyi amaçlayan araştırma modelidir. Tarama yoluyla bulunan ilişkiler gerçek bir neden-sonuç ilişkisi olarak yorumlanamaz (Karasar, 2009). Araştırmanın İzmir Milli Eğitim Müdürlüğü ne bağlı özel eğitim okullarında gerçekleştirilmesi için öncelikle İzmir Valiliğinden alınmıştır. Daha sonra ilgili kurum yöneticileri ve kurum çalışanlarıyla görüşülerek araştırmanın amacı hakkında bilgi verilmiştir. Araştırma verileri 15 Nisan-30 Haziran 2016 tarihleri arasında toplanmıştır. Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerine araştırmanın amacı hakkında kısaca bilgi vererek, ölçme araçlarını dağıtılmış; gönüllü ebeveynler de bunları yanıtlamışlardır. Araştırmanın uygulanma aşaması tamamlandıktan sonra, örneklemde yer alan her bir ebeveynin veri toplama araçlarına yönelik yanıtları SPSS 20 (Statistical Package for the Social Sciences) paket programı kullanılarak bilgisayara kodlanmış ve elde edilen verilerin istatistiksel çözümlemeleri yine bu program aracılığıyla gerçekleştirilmiştir. Başa çıkma stratejileri, aile etki ölçeklerinden alınan puanlar verilmiştir. Katılımcıların demografik özelliklerine göre başa çıkma stratejisi alt ölçek puanlarına ve aile etki ölçeği puanlarına ilişkin karşılaştırmalar için tek yönlü varyans analizi kullanılmıştır. Araştırmada ilişkileri belirlemek üzere istatiksel yöntem olarak pearson momentler çarpımı korelasyon tekniği kullanılmıştır. Örneklem Araştırmanın örneklemini, öğretim yılında İzmir in 12 farklı ilçesinde (Aliağa, Bornova, Buca, Çeşme, Çiğli, Foça, Güzelbahçe, Karşıyaka, Konak, Menemen, 85 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:14, Eylül 2017, s

4 Özel Gereksinimli Çocukların Aileleri Üzerindeki Etki Düzeyi ve Başa Çıkma Stratejilerinin İncelenmesi Ödemiş, Tire) İl Milli Eğitim Müdürlüğüne bağlı bağımsız özel eğitim okulları ve İzmir Karşıyaka da bulunan özel eğitim sınıflarında eğitim öğretim gören zihinsel yetersizlikten etkilenmiş ve otizmli öğrenci ebeveynlerinden araştırmaya katılmayı kabul eden 155 i baba, 424 ü anne toplam 579 gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinden oluşmaktadır. Araştırmada kullanılan Demografik Bilgi Formu ndan elde edilen verilere göre: -Yapılan araştırmaya katılan kişilerin yaklaşık olarak %73 ünü kadınlar, yaklaşık %27 sini erkekler oluşturmaktadır. -Katılımcı ebeveynlerin %57 sini ilköğretim mezunları,%25 ini lise mezunları,%17 sini üniversite mezunları ve %2 sini yüksek lisans mezunları oluşturmaktadır. -Ebeveynlerin %56 sını orta halli kesim oluşturmaktadır. %24, %10,%9 ve %1 lik kesimleri ise sırasıyla ortanın altı gelire sahip olan aileler, fakir aileler, ortanın üstünde geliri olan aileler ve zengin aileler oluşturmaktadır. -Araştırmaya katılan ebeveynlerin yaklaşık olarak %57 si çalışmamaktadır. Yaklaşık olarak %34 ü ise çalışmaya devam etmektedir. Emekliler ise bu dağılımın %9 luk parçasını oluşturmaktadır. -Araştırmaya katılanların yaklaşık olarak %74 ü psikolojik yardım almadığını, yaklaşık olarak %26 sı psikolojik yardım aldığını belirtmiştir. -Araştırmaya katılan ebeveynlerin yetersizlikten etkilenen çocuklarının bu yetersizliklerin etkilenme düzeylerinin sıralanışı; %44 orta düzeyde, %28 hafif düzeyde ve yine %28 ağır düzeyde olarak tespit edilmiştir. -Araştırmaya katılanların yetersizlikten etkilenen çocukları yaklaşık olarak %61 i erkek, %39 u ise kız cinsiyetine sahiptir. -Araştırmaya katılan kişilerin %87 sini evliler, %13 ünü bekarlar oluşturmaktadır. -Araştırma sonuçlarına göre gelişimsel yetersizlik alanlarının yaklaşık olarak %69 unu zihinsel yetersizlikten etkilenenler %31 ini ise OSB den etkilenenler oluşturmaktadır. -Araştırmaya katılan ebeveynlerin, %32 sini 38-42, %20 sini 43-47, %15 ini 33-37, %13 ünü 48-52, %7 sini 28-32, %6 sını 53-57, %3 ünü 58-62, %2 sini 23-27, %2 sini ve yaş arasındaki bireylerden oluşmaktadır. -Araştırma katılan gelişimsel yetersizlikten etkilenen çocukların %31 ini 13-16, %22 sini 17-20, %19 unu 9-12, %12 sini 5-8, %10 unu 21-24, %4 ünü 1-4 ve %2 sini 25-28, yaşlarında sahiptir. Veri Toplama Araçları: Aile Etki Ölçeği (AEÖ). Aile Etki Ölçeği, Stein ve Riessman (1980) tarafından geliştirilmiş, Beydemir (2008) tarafından Türkçe ye uyarlama ve geçerlik, güvenirlik çalışması yapılmış gelişimsel yetersizliği olan çocukların ailelerindeki etkiyi ölçen bir ölçektir. AEÖ toplam 24 maddeden oluşmakta ve ailenin etkilenmişlik düzeyini 4 ana başlıkta ölçmektedir: maddi yük (a, d, j), ailesel ve toplumsal etki (g, h, j, k, m, o, q, r,t), kişisel zorlanma (f, i, j, n, r, u, v, w, x, aa) başa çıkma (l, p, q, y) ve bu parametrelerin toplamı ile oluşan toplam etki (a, d, f, g, h, i, j, k, m, o, r, s, t, u, v, w, x, z, aa) (Stein ve Jessop 2003, Su vd 1997). 86 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s

5 Zekavet Kabasakal _ Deniz Berberoğlu Ölçekte annelere sırayla sorulan sorulara tamamen katılıyorum (1), katılıyorum (2), katılmıyorum (3) ve hiç katılmıyorum (4) şeklinde sorular sorulmuş uygun cevap vermeleri istenmiştir. Ölçek 1 den 4 e kadar değişen Likert tipi değerlendirmeye sahiptir. Yapılan çalışmalarda ölçeğin iç tutarlılık sayısı arasında, test-tekrar test güvenilirliği ise 0.93 olarak bulunmuştur. Ölçekten en az 24, en fazla 96 puan alınabilmektedir. Ölçekte yer alan maddeler genellikle sosyal, finansal, duygusal alana yönelik olup, ölçek puanının yüksek olması, annelerin sıkıntısının yüksek olduğunu göstermektedir (Stein ve Jessop 2003). BaĢa Çıkma Stratejileri Ölçeği (BSÖ). Başa Çıkma Stratejileri Ölçeği, Amirkhan (1990) tarafından geliştirilmiş, Aysan (1999) tarafından Türkçe ye uyarlama ve geçerlik, güvenirlik çalışması yapılmış bir kendini değerlendirme envanteridir. BSÖ, toplam 33 maddeden oluşmakta ve Problem Çözme, Sosyal Destek Arama ve Kaçınma olmak üzere üç alt ölçekten oluşmaktadır. Ölçeğin problem çözme alt boyutunu 2,3,8,9,11,15,16,17,20,29,33. sorular, sosyal destek arama alt boyutunu 1,5,7,12,14,19,23,24,25,31,32. sorular, ve kaçınma alt boyutunu da 4,6,10,13,18,21,22,26,27,28. sorular oluşturmaktadır. Alt ölçeklerde toplam 11 er madde bulunmakta ve alt ölçek toplam puanları 11 ile 33 arasında değişebilmektedir. Ölçekte 1-hiç, 2- biraz, 3-çok olmak üzere 3 lü likert tipi bir değerlendirme vardır. Alt ölçek toplam puanlarının yüksek olması, tanımlanan niteliğin arttığına işaret etmektedir. Ölçeğin güvenirlik katsayısı.92 olarak bulunmuştur. Demografik Bilgi Formu. Katılımcılara ait demografik bilgileri elde etmek amacıyla demografik bilgi formu oluşturulmuştur. Formda ebeveyne ait cinsiyet, yaş, medeni durum, eğitim durumu, çocuk sayısı, çalışma durumu, ekonomik algı, psikolojik yardım alma durumu ve çocuklarına ait cinsiyet, yaş, yetersizlik türü ve yetersizlik düzeyi ile ilgili bilgiler yer almaktadır. 87 Bulgular AraĢtırma sonucunda aģağıdaki bulgulara ulaģılmıģtır. Tablo 1. Aile Etki Ölçeği ve BaĢa Çıkma Stratejileri Arasındaki ĠliĢkinin Ġncelenmesi Maddi Yük Ailesel Toplumsal Kişisel Zorlanma Başa Çıkma Toplam Etki Etki Problem Çözme Sosyal Destek Arama r=-0,098* r=-0,082* r=-0,099* r=-0,237** r=-0,08* r=-0,101* r=-0,086* r=-0,145** r=-0,141** r=-0,124** Kaçınma r=-0,250** r=-0,312** r=-0,311** r=-0,041 r=-0,333** Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:14, Eylül 2017, s

6 Özel Gereksinimli Çocukların Aileleri Üzerindeki Etki Düzeyi ve Başa Çıkma Stratejilerinin İncelenmesi *p<0.05 **p<0.001 Başa çıkma stratejisi alt boyutu olan problem çözme ile aile etki ölçeğinin alt boyutlarını incelediğimizde problem çözme ile maddi yük arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p<0.05) ve ilişki negatif yönlüdür. Yani problem çözme becerisi arttıkça maddi yük olma boyutu azalmaktadır. Problem çözme stratejisi ile ailesel ve toplumsal etki arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p<0.05) ve ilişki negatif yönlüdür. Yani problem çözme becerisi arttıkça ailesel ve toplumsal etki azalmaktadır. Problem çözme stratejisi ile kişisel zorlanma boyutu arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p<0.05) ve ilişki negatif yönlüdür. Yani problem çözme becerisi arttıkça kişisel zorlanma boyutu azalmaktadır. Problem çözme stratejisi ile başa çıkma boyutu arasında anlamlı bir ilişki vardır (p<0.01) ve ilişki negatif yönlüdür. Yani problem çözme becerisi arttıkça başa çıkma boyutunun etkisi azalmaktadır. En son olarak problem çözme stratejisi ile toplam etki arasında da anlamlı bir ilişki vardır (p<0.05) ve bu ilişki negatif yönlüdür. Problem çözme becerisi arttıkça toplam etki boyutu azalmaktadır. TartıĢma, Sonuç ve Öneriler 1. Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejileri ebeveynlerin cinsiyetlerine göre karşılaştırdığımızda başa çıkma stratejileri ölçeğinin sosyal destek arama alt boyutunda kadın ve erkekler arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<0.05). Kadınlar erkeklere göre sosyal destek arama stratejisini daha çok tercih etmektedir. Başa çıkma stratejisi ölçeğinin problem çözme ve kaçınma alt boyutlarında kadınlar ve erkekler arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır (p>0.05). Aynı şekilde gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin incelendiğinde kadınlar ve erkekler arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır (p>0.05). 2. Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejileri ebeveynlerin medeni durumlarına göre karşılaştırdığımızda başa çıkma stratejileri ölçeğinin problem çözme, sosyal destek arama, kaçınma alt boyutlarında evli ve bekar olmaları yönünden anlamlı bir fark bulunamamıştır (p>0.05). 3. Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejileri ebeveynlerin eğitim durumlarına göre karşılaştırdığımızda başa çıkma stratejileri ölçeğinin problem çözme ve sosyal destek arama alt boyutlarında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<0.05). Üniversite mezunu olan ebeveynler lise ve ilkokul mezunlarına göre problem çözme stratejisini daha çok tercih etmektedirler. Sosyal destek arama stratejisine baktığımızda ise bu başa çıkma stratejisini yine üniversite mezunu olan bireylerin daha çok tercih ettiğini görüyoruz. Başa çıkma stratejisi ölçeğinin kaçınma alt boyutunda ise ebeveynlerin eğitim durumları arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır (p>0.05). 88 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s

7 Zekavet Kabasakal _ Deniz Berberoğlu 4. Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejilerinin ebeveynlerin çalışıp çalışmama durumlarına göre karşılaştırdığımızda başa çıkma stratejileri ölçeğinin sosyal destek arama ve kaçınma alt boyutlarında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<0.05). Çalışmayan ebeveynlerin sosyal destek arama ve kaçınma stratejilerini çalışan ve emekli olan ebeveynlere göre daha çok tercih ettiği görülmektedir. Başa çıkma stratejisi ölçeğinin problem çözme alt boyutunda ise ebeveynlerin çalışıp çalışmama durumları arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır (p>0.05). 5. Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejileri çocuğun cinsiyetine göre karşılaştırdığımızda başa çıkma stratejileri ölçeğinin problem çözme, sosyal destek arama ve kaçınma alt boyutlarında anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür (p>0.05). Çocuğun cinsiyetinin kız ya da erkek olmasının ebeveynlerin başa çıkma stratejilerini kullanma durumunda hiçbir etkiye neden olmadığını söyleyebiliriz. 6. Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejileri ebeveynlerin ekonomik algıya göre karşılaştırdığımızda başa çıkma stratejileri ölçeğinin problem çözme, sosyal destek arama ve kaçınma alt boyutlarında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<0.05)..zengin ebeveynlerin sosyal destek arama, problem çözme ve kaçınma stratejilerini diğer ekonomik algılara sahip olan ebeveynlere göre daha çok tercih ettikleri görülmektedir. 7. Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejileri ebeveynlerin psikolojik yardım alıp almama durumlarına göre karşılaştırdığımızda başa çıkma stratejileri ölçeğinin problem çözme, sosyal destek arama ve kaçınma alt boyutlarında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<0.05). Psikolojik yardım alan ebeveynlerin sosyal destek arama, problem çözme ve kaçınma stratejilerini psikolojik yardım almayan ebeveynlere göre daha çok tercih ettikleri görülmektedir Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejileri çocuğun gelişimsel yetersizlik alanına göre karşılaştırdığımızda başa çıkma stratejileri ölçeğinin problem çözme alt boyutunda anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<0.05). Otizme sahip olan çocukların ebeveynlerinin zihinsel yetersizliğe sahip olan çocukların ebeveynlerine göre problem çözme stratejisini daha çok tercih ettiği görülmüştür. Başa çıkma stratejileri ölçeğinin sosyal destek arama ve kaçınma alt boyutlarında çocuğun gelişimsel yetersizlik alanına göre anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür (p>0.05). 9. Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejileri çocuğun yetersizlikten etkilenme düzeyine göre karşılaştırdığımızda başa çıkma stratejileri ölçeğinin problem çözme, sosyal destek arama ve kaçınma alt boyutlarında anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür (p>0.05). Yani çocuğun etkilenme düzeyinin ağır, orta ya da hafif olması problem çözme, sosyal destek arama ve kaçınma stratejilerinden herhangi birini kullanmaları arasında önemli bir farklılık yoktur. 10. Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejileri ebeveynlerin yaşına göre karşılaştırdığımızda başa çıkma stratejileri ölçeğinin problem çözme, sosyal destek arama ve kaçınma alt boyutlarında anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür (p>0.05). Yani ebeveynlerin yaşının problem çözme, sosyal destek arama ve kaçınma stratejilerini tercih etmede önemli bir rol oynamamaktadır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:14, Eylül 2017, s

8 Özel Gereksinimli Çocukların Aileleri Üzerindeki Etki Düzeyi ve Başa Çıkma Stratejilerinin İncelenmesi 11. Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejileri ebeveynlerin çocuk sayısına göre karşılaştırdığımızda başa çıkma stratejileri ölçeğinin problem çözme alt boyutunda anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<0.05). On çocuğu olan ebeveynlerin problem çözme stratejisini diğer ebeveynlere göre daha çok tercih etmektedir. Başa çıkma stratejileri ölçeğinin sosyal destek arama ve kaçınma alt boyutlarında anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür (p>0.05). Yani ebeveynlerin çocuk sayısı sosyal destek arama ve kaçınma stratejilerini tercih etmede önemli bir rol oynamamaktadır. 12. Başa çıkma stratejilerinin alt boyutu olan problem çözme stratejisi ile cinsiyet, yaş, medeni durum, çalışıp çalışmama değişkenleri arasında anlamlı bir ilişki bulunamamıştır (p>0.05). Problem çözme stratejisi ile eğitim durumu, ekonomik algı değişkenleri arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p<0.01) ve bu ilişki pozitif yönlüdür. Yani eğitim seviyesi ve ekonomik durum arttıkça problem çözme becerisi artmaktadır. Aynı şekilde çocuk sayısı ve psikolojik yardım alıp almama değişkenleri ile problem çözme becerisi ilişki incelendiğinde anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p<0.01) ve bu ilişki negatif yönlüdür. Yani çocuk sayısı arttıkça problem çözme becerisi azalmakta ve psikolojik yardım alan kişilerin de problem çözme becerisi azalmaktadır. Başa çıkma stratejilerinin alt boyutu olan sosyal destek arama stratejisi ile yaş, medeni durum, eğitim durumu, çalışıp çalışmama değişkenleri arasında anlamlı bir ilişki bulunamamıştır (p>0.05). Sosyal destek arama stratejisi ile cinsiyet değişkeni arasında anlamlı bir ilişki vardır (p<0.01) ve ilişki negatif yönlüdür. Bu duruma göre kadınlar daha çok sosyal destek ararken erkekler sosyal destek stratejisini kullanmayı tercih etmemektedirler. 90 Sosyal destek arama stratejisi ile ekonomik algı değişkeni arasında anlamlı bir ilişki vardır (p<0.05) ve bu ilişki pozitif yönlüdür. Yani ekonomik durum arttıkça sosyal destek arama stratejisi daha çok tercih edilmektedir. Sosyal destek arama stratejisi ile çocuk sayısı değişkeni arasında anlamlı bir ilişki vardır (p<0.05) ve bu ilişki negatif yönlüdür. Yani çocuk sayısı arttıkça sosyal destek arama stratejisi daha az tercih edilmektedir. Sosyal destek arama stratejisi ile psikolojik yardım alıp almama değişkeni arasında anlamlı bir ilişki vardır (p<0.01) ve negatif yönlüdür. Yani psikolojik yardım almayan ebeveynler sosyal destek arama stratejisini daha çok tercih etmektedirler. Başa çıkma stratejilerinin alt boyutu olan kaçınma stratejisi ile cinsiyet, medeni durum, eğitim durumu, çalışıp çalışmama, çocuk sayısı değişkenleri arasında anlamlı bir ilişki bulunamamıştır (p>0.05). Kaçınma stratejisiyle yaş, ekonomik algı, psikolojik yardım alıp almama değişkenleri arasında anlamlı bir ilişki vardır (p<0.01) ve ilişkiler negatif yönlüdür. Yani ebeveynlerin yaşı arttıkça kaçınma davranışı azalmaktadır, ekonomik durumları arttıkça kaçınma davranışları azalmaktadır ve psikolojik yardım alan ebeveynlerin kaçınma davranışları azalmaktadır. Bu araştırmada gelişimsel yetersizliği olan çocuğun ebeveynlerinin başa çıkma stratejileri; çocuğa ait cinsiyet, yaş, yetersizlik alanı, yetersizlik düzeyi ile ebeveynlere ait cinsiyet, yaş, medeni durum, eğitim durumu, ekonomik algı, çocuk sayısı, çalışıp çalışmama, Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s

9 Zekavet Kabasakal _ Deniz Berberoğlu psikolojik yardım alma durumu, gibi değişkenler karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Gelişimsel yetersizliği olan çocuğu olan anneler ile babalar başa çıkma stratejileri açısından karşılaştırıldığında; annelerin başa çıkma stratejilerinden sosyal destek arama alt boyutu puan ortalamaları engelli çocuğa sahip olan babaların sosyal destek arama puanlarından anlamlı derecede farklı olduğu görülmüştür. Anneler, babalara göre sosyal destek arama yoluna daha çok başvurmuştur. Literatürde bu bulguyu destekleyici bilgiler yer almaktadır. Şahin (1999) kadınların yaşamlarının her evresinde, başkalarından sosyal destek arama eğilimlerinin pekiştirildiğini belirtmiştir. Erkeğe göre farklı toplumsallaştırılan kadınların, hem başkalarına daha çok destek verdikleri ( Şahin, 1999) hem de başkalarından daha çok destek aldıkları ileri sürülmek te ve bulgular da bu görüşü desteklemektedir (Barbee ve ark., 1993; Hill, 1991; Krauss ve ark., 1992; Pittman ve Lloyd, 1988; Schilling ve ark., 1985: Akt. Kaner, 2004). En önemli ve yararlı yardımlar arasında kabul edilen duygusal destek, çocukların temel bakım sorumluluğunu üstlenen anneleri, uzun süreli sorunların yarat tığı katlanılması güç durumlarda teşvik ederek direnme gücü sağlar ve onlara başa çıkma sürecinde yalnız olmadıkları duygusu vererek onları rahatlatır (Hill, 1991; Şahin, 1999 Akt. Kaner, 2004). Keskin arkadaşlarının (2010) yaptığı çalışmada zihinsel engelli çocuğu ile birlikte çevrelerinin kendilerini kabul etmeyeceğini düşünen annelerin sıkıntı yaşadığı ve sosyal destek arama puanlarının diğerlerine göre yüksek olduğu bulgulanmıştır ( Keskin ve ark., 2010). Gelişimsel yetersizlikten etkilenen çocuğun annelerinin babalara göre daha fazla bakım desteği sağlamaları, ev işlerinden sorumlu olmaları nedeniyle daha çok yardıma ihtiyaç duydukları düşünülmektedir. Annelerin sosyal destek arama yoluna başvurması, annelerin babalara göre duygusal olarak rahatlamaya daha fazla ihtiyacı olduğunu düşündürmektedir. Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejileri ebeveynlerin eğitim durumlarına göre karşılaştırdığımızda başa çıkma stratejileri ölçeğinin problem çözme ve sosyal destek arama alt boyutlarında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<0.05). Üniversite mezunu olan ebeveynler lise ve ilkokul mezunlarına göre problem çözme stratejisini daha çok tercih etmektedirler. Sosyal destek arama stratejisine baktığımızda ise bu başa çıkma stratejisini yine üniversite mezunu olan bireylerin daha çok tercih ettiğini görüyoruz. Başa çıkma stratejisi ölçeğinin kaçınma alt boyutunda ise ebeveynlerin eğitim durumları arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır (p>0.05). Bu çalışmada gelişimsel yetersizlikten etkilenen çocukların anne babalarının başa çıkma stratejilerinin çocuğun cinsiyetine göre farklılaşmadığı bulgulanmıştır. Alanyazın incelendiğinde aile bireylerinin başa çıkma stratejilerinin çocuğun cinsiyetine göre farklılaşmadığını gösteren araştırmalar bulunmakla birlikte; (Arslan, 2010; Sarıkaya,2011; Güneysucu, 2010; Dağ ve Bilall, 2005; Turgut, 2014); çocuğun cinsiyetinin erkek olduğu durumlarda aile bireylerinin daha fazla stres yaşadıklarını gösteren çalışmalar bulunmaktadır (Özekes, Girli, Yurdakul, Sarısoy, 1998; Sloper ve ark. 1998). Gelişimsel yetersizliği olan çocukların ebeveynlerinin, başa çıkma stratejileri çocuğun gelişimsel yetersizlik alanına göre karşılaştırdığımızda başa çıkma stratejileri ölçeğinin problem çözme alt boyutunda anlamlı bir fark olduğu görülmüştür (p<0.05). Otizme sahip olan çocukların ebeveynlerinin zihinsel yetersizliğe sahip olan çocukların ebeveynlerine göre problem çözme stratejisini daha çok tercih ettiği görülmüştür. Başa çıkma stratejileri ölçeğinin sosyal destek arama ve kaçınma alt boyutlarında çocuğun gelişimsel yetersizlik alanına göre 91 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:14, Eylül 2017, s

10 Özel Gereksinimli Çocukların Aileleri Üzerindeki Etki Düzeyi ve Başa Çıkma Stratejilerinin İncelenmesi anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür (p>0.05). Otizmli çocuğa sahip ailelerin diğer engel grubunda çocuğu olan ailelere göre daha yüksek düzeyde stres yaşadığı uzun yıllardır çeşitli araştırmacılar tarafından gösterilmiştir (Rodrigue vd., 1990; Koegel vd.,1992; Kraus, 1993; Chen ve Tang, 1997; Smith vd., 2001, Dunn vd., 2001; Hastings 2003; Lessenberry ve Rehfeldt, 2004; Lecavalier vd., 2006; Sabih ve Sajid, 2008; Lee, 2009; Estes, vd., 2009). Bu yoğun stres yaşayan ailelerde, stresle bağlantılı olan psikolojik problemler görülmekte, bunlar depresyon (Pişkin ve Gümüşçü, 1994), anksiyete bozukluğu (Weiss, 2002), yüksek derecede kaygı (Özkardeş ve Beşikçi, 2002), benlik saygısının düşmesi (Girli, 1998) şeklinde ortaya çıkmaktadır. AraĢtırma bulguları doğrultusunda Ģu öneriler getirilmiģtir. 1. Araştırmaya diğer aile üyelerinin de katılımı sağlanabilir. Örneğin gelişimsel yetersizliği olan çocukların kardeşlerinin başa çıkma stratejileri araştırılabilir. 2. Daha geniş bir örneklemle örneğin Türkiye genelinde aynı konunun araştırılmasıyla farklı bulgular elde edilip edilemeyeceği incelenebilir. 3. Gelişimsel yetersizlikten etkilenen çocuğu olan ailelere aile danışmanlığına yönelik destek sağlanabilir. 4. Gelişimsel yetersizlikten etkilenen çocuğu olan ailelerin sosyal destek arama ve etkili iletişim becerilerinin geliştirilmesine yönelik programların düzenlenebilir. 5. Yetersizlikten etkilenen bireylerin ebeveynlerine, stresli durumlar ile sağlıklı olarak başa çıkabilmeleri stresle başa çıkma becerileri eğitimi verilebilir. KAYNAKLAR Aysan, F. (2003). Başaçıkma Stratejisi Ölçeğinin Türkçe Formunun Oluşturulması. Ege Eğitim Dergisi. 3(1), Aysan, F., Özben, Ş. (2007). Engelli Çocuğu Olan Anne Babaların Yaşam Kalitelerine İlişkin Değişkenlerin İncelenmesi. Buca Eğitim Fakültesi Dergisi.( 22:1-6) Bahar, A., Bahar, G., Savaş, H., Parlar, S. (2009). Engelli çocukların annelerinin depresyon ve anksiyete düzeyleri ile stresle başa çıkma tarzlarının belirlenmesi. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, 4 (11), Beydemir, F. (2008). The impact on family scale in (Aile etki ölçeği) Türkçe ye uyarlanması, geçerlilik ve güvenilirliği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Çürük, N. (2008). Ankara İl Merkezi nde Bulunan Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı İş Okullarında 1. ve 4. sınıfa devam eden zihinsel engelli çocukların annelerinin kaygı ve sosyal destek düzeylerinin karşılaştıkları problemlere göre incelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Erhan, G. (2005). Zihinsel engelli çocuğu olan annelerin umutsuzluk, kararsızlık, sosyal destek algıları ve gelecek planlarının incelenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Kabasakal, Z ve Köksal, G. (2012). Zihinsel Engelli Çocukları Olan Ebeveynlerin yaşamlarında algıladıkları stresi yordayan faktörlerin incelenmesi,. Buca Eğitim Fakültesi Dergisi. (32: 71-89) 92 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s

11 Zekavet Kabasakal _ Deniz Berberoğlu Kaner, S. (2004). Engelli Çocukları Olan Anababaların Algıladıkları Stres, SosyalDestek ve Yaşam Doyumlarının İncelenmesi. Ankara Üniversitesi Bilimsel Arastırma Projesi kesin raporu : Ankara. Karasar, N. (2009). Araştırmalarda Rapor Hazırlama. Ankara: Nobel Yayınevi. Meral, B.F. (2011). Gelişimsel yetersizliği olan çocuk annelerinin aile yaşam kalitesi algılarının incelenmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Natan, K. ( 2007). Zihinsel engelli çocuğu olan ve olmayan annelerin depresyon ve kaygı düzeyleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Özekes, M., Girli, A., Yurdakul, A., & Sarısoy, M. (1998). Evlilik ilişkisinde engelli çocuğa sahip olmanın rolü. Sözel Bildiri. 10. Ulusal Özel Eğitim Kongresi, Hatay. Uğuz, Ş., F. Toros, B. Y. İnanç ve O. Çolakkadıoğlu, (2004). Zihinsel Ve Veya Bedensel Engelli Çocukların Annelerinin Anksiyete, Depresyon Ve Stres Düzeylerinin Belirlenmesi, Klinik Psikiyatri Dergisi,7 (1), Sarıkaya, S. (2011). Zihinsel engelli çocuğu olan ebeveynlerin stresle başa çıkma düzeylerinin ve yaşam doyumlarının incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü İzmir. Stein, R.E.K., Riessman, K.C.,(1980) The Development of an Impact-on-Family Scale:Preliminary Findings, Medical Care,18(4) Stein, R.E.K., Jessop, D.J.,(2003) The Impact on Family Scale Revisited:Further Psychmetric Data, Journal of Development & Behavıoral Pediatrics Vol. 24,(1) Şahin, Ş. (2008). Beden Eğitimi Öğretmenlerinin Tükenmişlik ve Yaşam Doyum Düzeyleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Mersin Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. 93 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:14, Eylül 2017, s