İLETİM TEKNOLOJİLERİ KONGRE ve SERGİSİ-2003

Transkript

1 tmmob makina mühendisleri odası İLETİM TEKNOLOJİLERİ KONGRE ve SERGİSİ2003 BİLDİRİLER KİTABI 1518 Ekim 2003 İSTANBUL Yayın No: E/2003/335

2 tmmob makina mühendisleri odası Sümer Sok. No: 3/1 A Kızılay / ANKARA Tel: (0312) Fax: (0312) ISBN : Bu kitabın yayın hakkı MMO'ya aittir. Kitabın hiçbir bölümü değiştirilemez, MMO'nun izni olmadan kitabın hiçbir bölümü elektronik, mekanik fotokopi vs. yollarla kopya edilip kullanılamaz. Kaynak göstermek şartıyla kitaptan alıntı yapılabilir. Baskı: PENTAMED Basım Yayın Organizasyon Tel. : (021)

3 TMMOB Makina Mühendisleri Odası İLETİM TEKNOLOJİLERİ KONGRE VE SERGİSİ EKİM 2003 MALZEME TAŞIMA SİSTEMLERİNİN SEÇİMİ İÇİN BİR ÇOK AMAÇLI KARAR VERME TEKNİĞİNİN KULLANILMASI Nursel Öztürk Uludağ Üniversitesi, munendislik Mimarlık Fakültesi Endüstri Mühendisliği Bölümü, 1059 Görükle Bursa 135

4 ÖZET Malzeme taşıma işlemleri, işletmelerin üretim verimliliği ve ürün maliyetleri açısından önemlidir. Bu nedenle, etkin bir malzeme taşıma sisteminin kurulması bir tesis için en önemli konuların başında gelir. Bir malzeme taşıma sistemi oluşturulurken, tesis yapısına ve taşınacak malzemelere en uygun malzeme taşıma sistemi seçilmeye çalışılır. Bu çalışma sırasında da genellikle düşük maliyetli sistemlerin tercihi önem kazanır. Malzeme taşıma sistemlerinin seçiminde, tesis yapısına ve taşınacak malzemelere uygunluk, yatırım maliyeti gibi kriterlerin yanında, sistemin yararlı ömrü, kullanım maliyeti, kalitesi, teknolojik düzeyi, «alan gereksinimi, esneklik, bakım, servis olanaktan, eğitim desteği, iş güvenliği, ergonomik kullanım gibi i çok sayıda kriter de önemlidir. Bu kriterlerin ağırlık değerleri her tesis için farklı olmakla birlikte, malzeme taşıma sistemlerinin seçiminde göz önünde bulundurulmalıdır. Bu bildiride, malzeme taşıma sistemlerinin seçimi için bir çok amaçlı karar verme tekniğinin kullanılması örnek bir çalışma ile sunulmaktadır. Anahtar Sözcükler: Malzeme taşıma sistem seçimi, çok amaçlı karar verme, Electre yöntemi. 1. GİRİŞ işletmelerin verimli olarak çalışabilmelerinde, en önemli konulardan biri malzeme taşıma sistemleriyle ilgilidir. Üretilecek ürün veya hizmetin özelliğine göre en uygun malzeme taşıma sistemlerinin seçimi, üzerinde dikkatle çalışılacak adımlardan oluşmalıdır. Malzeme taşıma sistemlerinin seçiminde en önemli j amaçlardan biri maliyetlerin azalması olmakla birlikte, tek amaç değildir. Malzeme taşıma sistemleri seci / lirken, tesis yapısı, taşınacak malzemelere uygunluk, yatırım maliyeti, sistemin yararlı ömrü, kullanım maliyeti, kalitesi, teknolojik düzeyi, alan gereksinimi, esneklik, bakım, servis olanakları, eğitim desteği, iş güvenliği, ergonomik kullanım gibi çok sayıda kriter göz önüne alınmalıdır. Bu kriterlerin önem ağırlıkları her tesis için farklı olabilir. Karar verme, var olan tüm seçenekler arasından amaçlara en uygun olanını seçme sürecidir. Amaçlar, karar vericilerin arzuları doğrultusunda kriterlerin yönlendirilmiş şeklidir. Çok kriter göz önünde tutularak çözülmesi gereken karar problemleri, çok amaçlı karar verme teknikleri ile çözülebilir. Çok amaçlı karar verme problemlerinin başlıca özellikleri, her problemin çok amaca sahip olması, kriter, lerin genellikle birbirleriyle çatışması, amaçların sayısal ve sayısal olmayan farklı ölçme birimlerine sahip j olmasıdır. Bu tür problemlerin çözümü için geliştirilen tekniklerden biri Electre yöntemidir. Bu yöntem kriterler üzerinde alternatiflerin ikili karşılaştırmalarını içerir [1]. Electre yöntemi, ortaya çıkmasından günümüze kadar karar verme alanında çalışan araştırmacılar ve uygulamacılar tarafından, geniş bir uygulama alanı bulmuş, Electre II, III, IV, TRI gibi değişik versiyonları geliştirilmiştir. Bütün yöntemler, aynı temel kavramlar üzerine dayanmaktadır fakat karar probleminin tipine göre kullanımları farklıdır [25]. Bu bildiride, malzeme taşıma sistemlerinin seçimi için çok amaçlı karar verme tekniği olarak Electre yöntemi kullanılmıştır. Malzeme taşıma sistem seçeneklerinin sonlu sayıda olması, seçenekler arasında bütün kriterler açısından üstünlüğün açık olarak belli olmaması, bir kriterdeki kötü bir puanın, başka bir kriterin puanı ile telafi edilememe özelliği gibi nedenlerle Electre yöntemi tercih edilmiştir., 2. MALZEME TAŞIMA SİSTEMLERİNİN SEÇİMİ / Malzeme taşıma sistemlerinin seçimi, çok sayıda kriter göz önüne alındığında, bu alanlarda uzman olan disiplinler arası bir kurul oluşturmayı gerektirir. Öncelikle ön araştırmalar ve değerlendirmeler sonucu, dikkate alınabilecek malzeme taşıma sistem seçenekleri belirlenmelidir. Sonraki adımda, tesis için önemli görülen yatırımın net bugünkü değeri, kalitesi, teknolojik düzeyi, alan gereksinimi, esneklik, bakım, servis olanakları, eğitim desteği, iş güvenliği, ergonomik kullanım gibi kriterler belirlenir ve kriterler önem derecelerine göre sıralanırlar. Temel amaç göz önüne alınarak, her kritere bir ağırlık puanı verilir. Önem 13

5 dereceleri birbirlerinden farklı kriterler için, aynı değerlendirme puanını vermek bazı aksaklıklar oluşturacağından, bunu önlemek için önem dereceleri farklı olan kriterler için birim uzunlukları farklı olan ölçekler seçilir. Uzman grup tarafından, ön değerlendirmeler sonucu dikkate alınan malzeme taşıma sistem seçeneklerine, tesis için önemli görülen kriterlerin her biri için belirlenen ölçeklere uygun olarak puan verilir. Bütün seçenekler ikili olarak karşılaştırılarak uyum değerleri ve uyumsuzluk değerleri aşağıda verilen eşitliklere göre bulunur [1, ]. Uyum değeri Uyumsuzluk değeri (c) (d),+0.5 b ) = (D max(ölçek) (2) Burada, = {#,1/= 1,2,3,...,/*} J + (a,b) J = (a,b) J(a,b) J m seçenek n değerlendirme kriteri a, seçeneğinin j kriteri için değeri a seçeneğinin b seçeneğinden daha olduğu kriterlerin kümesi a seçeneğinin b seçeneği ile aynı olduğu kriterlerin kümesi b seçeneğinin a seçeneğinden daha olduğu kriterlerin kümesi kriterlerin kümesi J kriterinin tercih ağırlığı Aynı kriterler için ikinci en büyük sapmalardan yararlanarak ikinci uyumsuzluk değerleri bulunabilir. Uygun seçeneğin bulunması için t(p,q) eşik değerlerinden yararlanılır. Burada, p uyumluluk değeri eşiği ve q uyumsuzluk değeri eşiğidir. Her iki eşik değeri, göstergeler arasından sezgisel olarak seçilir. Her seçenek çifti için, uyumluluk göstergesi p değerinden büyük veya eşit, uyumsuzluk göstergesi q değerinden küçük veya eşit olan seçenek çiftleri ayrılır. Ayrılan seçenekler, aralarında baskın olandan olmayana doğru giden bir okla birleştirilerek tüm seçenekleri içeren bir çizge oluşturulabilir. Hiçbir okun gelmediği seçenek, en uygun seçenek olarak kabul edilir Malzeme Taşıma Sistemlerinin Seçimi İçin Bir Örnek Malzeme taşıma sistemlerinin seçimi için bir örnek çalışma Electre yöntemi kullanılarak yapılmıştır. Ön değerlendirmeler sonucu beş adet malzeme taşıma sistemi tespit edilmiştir. Bunlar,,, ve 'dir. Tesis için önemli görülen kriterler, Kriter 1, Kriter 2, Kriter 3, Kriter 4 ve Kriter S olarak verilmektedir. Kriterlerin önem derecelerine göre önem ölçüleri belirlenmiş ve her kritere bir ağırlık puanı verilmiştir. Kriterlerin ağırlık puanları aşağıdaki gibidir: 137

6 Kriter 1 (önemli) Kriter 2 (çok fazla önemli) Kriter 3 (az önemli) Kriter 4 (az önemli) Kriter 5 (önemli) : 2 ağırlığında : 4 ağırlığında : 1 ağırlığında : 1 ağırlığında : 2 ağırlığında Kriterlerin önem derecelerine göre ölçekler oluşturulmuş ve malzeme taşıma sistem seçenekleri, tespit edilen beş kritere göre puanlandırılarak Tablo 1 elde edilmiştir. Tablo 1. Malzeme taşıma sistem seçeneklerinin kriterlere göre değerlendirilmesi \Seçenek Kriter N^ Kriter 1 Kriter 2 Kriter 3 Kriter 4 Kriter Kriter Ağırlığı Ölçek Bütün seçenekler ikili olarak karşılaştırılarak, eşitlik (l)'e göre uyumluluk değerleri bulunmuştur. Beş taşıma sistemi için bulunan uyumluluk değerlerinden oluşan uyumluluk tablosu, Tablo 2'deki gibi elde edilmiştir. Tablo 2. Uyumluluk tablosu Bütün seçenekler için ikili karşılaştırmalar yapılarak, eşitlik (2)'ye göre 1. uyumsuzluk değerleri bulunmuştur. Beş taşıma sistemi için bulunan uyumsuzluk değerlerinden oluşan 1. uyumsuzluk tablosu (s=l) Tablo 3'te verilmektedir. Tablo 3. Uyumsuzluk tablosu (s=l) Uygun seçeneğin belirlenebilmesi için t(p,q) eşik değerlerinden yararlanılmıştır. İlk denemede, göstergeler arasından, p uyumluluk eşik değeri 0.0 ve q uyumsuzluk eşik değeri olarak seçilmiştir. Bu değerlere göre, ayrılan seçenekler arasında en uygun taşıma sistemleri, ve 'dir. Tek bir sistemin seçimi istendiği için q uyumsuzluk eşik değeri ikinci denemede 0.50 olarak alınmıştır. Bu değer 138

7 lere göre, ayrılan taşıma sistem seçeneklerinin en uygunu olarak bulunmuştur. Sonuçların kontrolü için 2. uyumsuzluk değerleri bulunmuş ve 2. uyumsuzluk tablosu (s=2) oluşturulmuştur. 2. Uyumsuzluk tablosu Tablo 4'de verilmektedir. Tablo 4. Uyumsuzluk tablosu (s=2) Bu oluşum sonrasında yeniden denemeler yapılmıştır. s=2, p=0.0, q= alınarak yapılan çalışma sonunda en uygun taşıma sistemleri ve ' dir. Yine tek bir sistemin seçimi istendiği için, göstergelere bakılarak q uyumsuzluk eşiği bu kez olarak alınmıştır. Bu çalışma sonrasında en uygun malzeme taşıma sistemi 'dir. Sonuçların kontrolü doğrulandığı için, beş malzeme taşıma sistem seçeneği arasından ' nin tesis için en uygun sistem olduğuna karar verilmiştir. Yapılan değerlendirmeler Tablo 5 ve Tablo 'da özetlenmektedir. Tablo 5. Malzeme taşıma sistemlerinin değerlendirilme ve seçim sonucu Seçenekler,,,,, s=l için uyumluluk ve uyumsuzluk eşiği p=0.0 q= Sonuç,,, Seçim ve s=l için uyumluluk ve uyumsuzluk eşiği p=0.0 q=0.50 Sonuç,, Seçim,,,,, ' den IYI,,,, den, den 'den 139

8 Tablo S'ten yararlanarak en uygun malzeme taşıma sistem seçimi için elde edilen çizgeler Şekil 1 ve Şekil 2'deki gibidir. B O. Şekil 1. ve 'nin seçilebilecek sistemler olduğunu gösteren çizge (s=l, p=0.0, q=) B P. Şekil 2. 'nin seçilebilecek sistem olduğunu gösteren çizge (s=l, p=0.0, q=0.50) 140

9 Tablo. Malzeme taşıma Seçenekler s=2 için uyumluluk ve uyumsuzluk eşiği. p=0.0 q=,,,,,,,,, 3. SONUÇ sistemlerinin Sonuç,,,, den den değerlendirilme ve seçim sonucu kontrolüi Seçim s=2 için Sonuç Seçim ve uyumluluk ve uyumsuzluk eşiği p=0.0 q=,,, den,, ' den, den 'den Bir tesis için etkin bir malzeme taşıma sisteminin kurulması en önemli konuların başında gelir. Malzeme taşıma sistemlerinin seçiminde, tesis yapışma ve taşınacak malzemelere uygunluk, yatırımın net bugünkü değeri, kalitesi, teknolojik düzeyi, alan gereksinimi, esneklik, bakım, servis olanakları, eğitim desteği, iş güvenliği, ergonomik kullanım gibi çok sayıda kriter önemlidir. Bu nedenle malzeme taşıma sistemlerinin seçimi problemi, bu alanlarda uzman olan bir grup oluşturularak, tesis için önemli kriterler belirlendikten sonra çok amaçlı karar verme teknikleriyle çözülebilir. Bu çözüm için Electre yöntemi kullanışlı bir yöntem olarak önerilebilir. 141

10 4. REFERANSLAR [1] T. Kuo, I.H. Shih, J.H. Wu, "Using Electre for selection of elearning systems: A case study", Proceedings of the 3İst International Conference on Computers and Industrial Engineering, San Francisco, California, February 24, ) G. Condurache, R.M. Ciobanu, "Some Particular Aspects Concerning Electre Method Applications", 57th Meeting of the European VVorking Group, Multiple Criteria Decision Aiding, Viterbo, March 2729, [3] J.Buchanan, P. Sheppard, "Ranking Projects Using the Electre Method", Operational Research Society of New Zealand, Proceedings of the 33rd Annual Conference, Auckland, New Zealand, August 31September 01, 1998, pp [4] J.Buchanan, P. Sheppard, D. V. Lamsade, "Project Ranking Using Electre III", January [5] J. C. L. Lopez, E.F. Gonzalez, "A new Method for Group Decision Support Based on Electre III Methodology", European Journal of Operational Research, No. 148, 2003, pp [] H Erkut, M. Baskak, "Stratejiden Uygulamaya Tesis Tasarımı", İrfan Yayımcılık, İstanbul, 199. Nursel Öztürk, Hacettepe Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Kimya Mühendisliği Bölümünden mezun oldu. Saray A.Ş. ve Türk Standardları Enstitüsü Bursa Temsilciliğinde çalıştı. Uludağ Üniversitesi İşletme Bölümünde yüksek lisans, İstanbul Teknik Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Bölümünde doktora yaptı. Halen Uludağ Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Endüstri Mühendisliği Bölümünde Yardımcı Doçent olarak görev yapmaktadır. Başlıca çalışma alanları, tesis planlama, üretim sistemleri, endüstride sinirsel ağların kullanımı gibi konulardır. 142

11 TMMOB MAKINA MÜHENDİSLERİ ODASI İLETİM TEKNOLOJİLERİ KONGRE VE SERGİSİ EKİM 2003 ASANSÖR SEKTÖRÜNDEKİ ÜRETİCİ VE GENÇ MÜHENDİSLERİN TEORİK BİLGİ EKSİKLİĞİ SORUNLARI Fatih C. Babalık 1, Kadir Çavdar 2 1 Uludağ Üniversitesi, Makine Mühendisliği Bölümü, 1059 Bursa, TÜRKİYE Tel: EPosta: babalik@uludag.edu.tr 2 Uludağ Üniversitesi, Makine Mühendisliği Bölümü, 1059 Bursa, TÜRKİYE Tel: EPosta: cavdar@uludag.edu.tr 143