Mükellef Hakları ve Vergiye Gönüllü Uyum: Manisa Merkez İlçe Anket Uygulaması *

Transkript

1 Mükellef Hakları ve Vergiye Gönüllü Uyum: Manisa Merkez İlçe Anket Uygulaması * Doç. Dr. RAMAZAN GÖKBUNAR Celal Bayar Üniversitesi İİBF Maliye Bölümü Öğr. Gör. Dr. GÜNEŞ ÇETİN Celal Bayar Üniversitesi UBYO Özet Mükellef haklarının yasalarda açıkça yer alması vergi yönetimi ile ilgili vergiye gönüllü uyumu etkileyen önemli bir faktördür. Mükellef hakları, vergi mükelleflerinin tutum ve davranışlarını etkileyen önemli bir psikolojik faktör olarak görülmektedir. Vergilendirme psikolojisi ve vergilendirme sınırının aşılması, vergiye gönüllü uyumu etkilemektedir. Vergilendirme sınırının aşılmasını önleyebilecek bir kurum olarak mükellef haklarının yasalarda yer alması önemlidir. Bu çalışmada, vergiye gönüllü uyumun sağlanmasında mükellef haklarının yeri ve önemi incelenmiş, Manisa Merkez İlçe de yapılan uygulamalı çalışmanın sonuçları değerlendirilmiştir. Buradaki amaç, mükellef hakları konusunda mükelleflerin bilgi/istek düzeyini ölçmek ve gönüllü uyum düzeylerinin mükellef haklarındaki gelişmelere paralel olarak nasıl değiştiğini belirlemektir. Anahtar Kelimeler: Mükellef Hakları, Vergiye Gönüllü Uyum, Manisa. GİRİŞ Vergi kavramı, devletten de önce var olan iktidar kavramının ortaya çıkmasıyla gündeme gelmiştir. İktidarın olduğu her dönemde vergi adıyla anılmasa da bir bedel, iktidar sahibi tarafından karşılıksız elde edilmiştir. Siyasi bir toplum haline geldikten sonra da ihtiyaçların karşılanması için insanlar yaratmış oldukları değerlerin bir bölümünü devlete önceleri din ve ahlak gibi duygularla isteğe bağlı olarak armağan, yardım şeklinde vermişlerdir. Bu bedeller zamanla devlet tarafından alınan bir zorunlu ödenti haline gelmiştir. Devletin temel gelir kaynağı olan vergiler, piyasa ekonomisinin de gelişmesiyle ekonomik yapının temel bir öğesi olmuştur. Vergi konusundaki gelişmeler bir yandan mükellefe ödevler yüklerken bir yandan da mükellef haklarının gelişmesini de beraberinde getirmiştir. Mükellef hakları kavramı, insan haklarının vurgulanmaya başladığı dönemlerden itibaren giderek artan öneme sahip olmuştur. Mükellef hakları, vergi mükelleflerine olumlu ya da olumsuz bir talepte bulunma yetkisi veren ve ihlal edildiğinde hukuki koruma sağlayan haklardır. Vergi idareleri daha etkin hizmet su- 100 VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN 2010

2 nabilmek için vergi mükellefleri ile olan ilişkilerini güçlendirmeye çalışmaktadır. Mükellef hakları, vergi mükellefi ve idare arasında güvenli bir işbirliği sağlama işlevi üstlenmektedir. Vergi mükellefinin korunması ve mükellefe yönelik haklar sağlanması konusunda, uluslararası alanda meydana gelen işbirliği ve gelişmeler de mükellef haklarının önemini arttırmıştır. İnsan Hakları Sözleşmeleri, ticaret örgütleri ve anlaşmaları mükellef haklarının korunması konusunda mükellefe destek vermektedir. Vergi idaresinde etkinliğin sağlanabilmesi için vergiye gönüllü uyum en önemli koşuldur. Vergiye gönüllü uyumu etkileyen faktörler idari, hukuksal, psikolojik, sosyolojik, dinsel, kurumsal, ahlaki, hukuksal, kültürel faktörlerdir. Mükellef hakları da hukuki ve yönetimsel faktörlerin içine girmektedir. Mükellef hak ve yükümlülüklerinin bilinmesi vergiye gönüllü uyumu arttıracak en önemli faktörlerden biridir. Bu yüzden mükellef haklarının bilinmesi ve buna ilişkin ayrıntılı mevzuatın oluşturulması önemlidir. Yapılan çalışmalarda mükellef hakları ve gönüllü uyum kavramlarının bir arada değerlendirildiği saptanmış ve mükellef haklarının varlığının gönüllü uyumu arttırabilen bir etmen olduğu gözlemlenmiştir. Mükellef hakları kavramı Türk Vergi Hukuku nda yeni bir kavram olup, hukuk devletinin ve demokrasinin ihtiyaç duyduğu bir uygulamadır. Son yıllarda gündeme gelen mükellef hakları ve yükümlülükleri vergi idareleri tarafından oldukça yoğun bir şekilde değerlendirilmektedir. Bu anlamda Gelir İdaresi Başkanlığı (GİB) tarafından yayımlanan Mükellef Hakları Bildirgesi önem taşımaktadır. Bu çalışmada, vergiye gönüllü uyum ve mükellef hakları konusunda Manisa merkez ilçede 291 kişilik bir gelir vergisi mükellefi üzerinde gerçekleştirilen anket çalışmasının sonuçları ele alınmaktadır. Buradaki amaç, mükellef hakları konusunda mükelleflerin bilgi ve istek düzeyini ölçmek, gelir idaresine yaklaşımlarını anlamak ve onların devlete olan güvenleri ile gönüllü uyumları konusunda mükellef haklarının nasıl etki yaptığını değerlendirmektir. I-MÜKELLEF HAKLARI VE VERGİYE GÖ- NÜLLÜ UYUM Vergi yükümlülüğü, mükelleflerin vergi idaresine karşı yerine getirmesi gereken vergi kanunları ile belirlenen görev ve sorumluluklarıdır. Vergi yükümlülüğü vergiyi doğuran olay ile birlikte gerçekleşir. Vergiyi doğuran olay, her vergi türü açısından kanunlarla belirlenmiştir (Bknz.; Tosuner, Arıkan, 2009: 91).Vergi yükümlüsü, vergi hukuku ilişkisi içindeki hak ve ödevlere sahip olan kişileri ifade eder. Söz konusu yükümlülükler bir vergi borcunun ödenmesine veya vergilendirmenin biçimsel görevlerinin yerine getirilmesine ilişkin olabilir. Aslında bireyler vergi yükümlüsü olsunlar ya da olmasınlar, genel hukuk düzenine bağlı çeşitli genel haklara sahiptirler. Bireyin haklarının vergi hukukundaki görünümü vergi yükümlüsünün hakları şeklinde ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla bu haklar genel hukuk düzeninden aktarılan ve özel hukuk düzeni niteliklerine uyum sağlayan haklar olmaktadır. Kamu idaresi, mükellefle olan ilişkilerinde sahip olduğu kamu gücü nedeniyle üstün konumdadır. Günümüzde bu mutlak üstünlük sınırlandırılmış, geçmişte vatandaşlık görevi olarak mükellefin ödevlerinden söz edilirken günümüzde mükellef hakları ortaya çıkmıştır. Mükellef haklarının temelini, vergi idaresinin vergilendirme ile ilgili tüm eylem ve işlemlerine mükellef perspektifinden bakabilmesi anlayışı oluşturmaktadır (Dönmez, 2004:136). Son yıllarda bir çok ülkede yayınlanan Mükellef Hakları Bildirgeleri ile, mükelleflerin vergisel işlemlerinden doğan hakları ile yükümlülükleri, açık ve basit ifadelerle tanımlanmaya çalışılmaktadır. Bu şekilde mükelleflerin hak/yükümlülükleri bütün bireylerin anlayabileceği ve erişebileceği bir form haline getirilmektedir. Birçok ülkede yayınlanan mükellef hakları bildirgeleri, vergi kanunlarına kılavuzluk eden idari düzenlemeler şeklinde iken, bazı ülkelerde söz konusu bildirgeler yasalar şeklinde hazırlanmaktadır (OECD, 2002:6). Devlet vergi toplama faaliyetini gerçekleştirirken, birey-devlet arasında psikolojik açıdan gizli bir direnç yüzyıllardır söz konusu olmuştur. Bu durum kimi zaman vergi ödemeyi etkileyen psikolojik faktörler olarak incelenmiş kimi zaman ise günümüzde de sıkça kullanılan gönüllü uyum (voluntary compliance) veya gönüllü uyumsuzluk (non-compliance) olarak ele alınmıştır. Vergi mükelleflerinin, vergi idaresine çok fazla yük yüklemeden, kendi rızaları ile beyanda bulunmalarını ifade eden vergi uyumu kavramı, vergiye gönüllü uyum veya vergi uyumu olarak karşımıza çıkmaktadır. Vergi uyumunun dört unsuru vardır. Bunlar: (i) vergiye tabi gelirin doğru olarak beyan edilmesi, (ii) gelir düzeltmeleri, yapılan harcamalar vergi muafiyetleri ve vergi kredileri gibi gelirden düşülmesi gereken unsurların doğru olması, (iii) vergi beyannamesinin zamanında doldurulması ve (iv) vergi yükümlülüğünün doğru olarak hesaplanmasıdır (Bknz.; Roth, Scholz, Witte, 1989:20). VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN

3 Vergi uyumsuzluğu, vergi yükümlülüğünün hem düşük hem de yüksek gösterilmesini içerir. Vergi uyumsuzluğu, vergi yükümlülüğünün; cezai yaptırımlara da konu olan bilerek düşük gösterilmesini içerdiği gibi, yanlış bilgilendirme, yanlış anlama, dalgınlık veya benzer diğer nedenlerden kaynaklanan az gösterilmesini de içerir. Mükellefin ödeyeceği vergileri azaltmak amacıyla mali işlemlerini yasalara uygun olarak yapılandırması vergi uyumsuzluğu değildir. Raporlama gerekliliğine göre uyumun anlamı, mükelleflerin vergi beyannamelerini zamanında doldurması, yasal yükümlülükleri doğru beyan etmesi, düzenlemelerin ve mahkeme kararlarının beyanname doldurulduğu zaman uygulanabilir olmasıdır (Roth, Scholz, Witte, 1989:3). Vergiye gönüllü uyumu belirleyen faktörleri verginin ekonomik, sosyolojik ve psikolojik yönü belirlemektedir. Ülkelerin ekonomik, sosyal, kültürel durumlarına göre değişen bu faktörler: mükelleflerin gelir düzeyi, vergi oranları, vergi bilinci, vergi denetim ve cezaları, ülkelerin gelir düzeyi, uygulanmakta olan vergi sistemi, vergi idaresinin etkinliği gibi sıralanabilir (Bknz.; Kirchler, 2007:3). Vergi uyumuyla ilgili ilk çalışmaların temeli, mükellefin vergi ödeme veya kaçırma kararını içeren, bireyin kârını maksimize etmek için rasyonel girişimi olarak ele alan ekonomik analizlere dayanırken (Allingham, Sandmo, 1972: ), son araştırmaların çoğu; ahlak, sosyal normlar ve psikolojik tepkiler gibi ekonomik olmayan faktörler üzerine yapılmaktadır (Alm, Sanchez, Dejuan, 1995: 3-48). Kişilerin vergi kaçırma/vergiyi eksiksiz ödeme kararı, aile, arkadaş ve referans grubundaki kişilerin davranışları, algılayışları ahlaki yargılardan etkilenmektedir (Bknz.; Lewis,1989: ). Sosyal normlarla ilgili olarak vergi kaçırma üzerindeki birçok çalışmada, bir insanın sahip olduğu vergi uyumu ile diğerlerinin vergi uyumsuzluğunun arasındaki ilişki araştırılmıştır. Akranları ve meslektaşları arasında vergi kaçırmanın yaygın olduğuna inanan insanlar, vergi kaçırma ve vergiler üzerindeki olası aldatmalara karşı daha fazla uygun olma eğilimindedir (Juan, Lasheras, Mayo, 1994:90 105). Uyum araştırmaları daha basit vergi kanunlarının da önemli ölçüde uyumu arttırdığı düşüncesini desteklemektedir (Bknz.; Scholz,1985). Vergi uyum düzeyinin arttırılması için vatandaşların daha dürüst davranmaları önemli bir gerekliliktir. Bu da içsel bir motivasyon kaynağı olan vergi ahlakı ile olabilmektedir (Allingham, Sandmo, 1972, ). Yüksek düzeyde vergi uyumu, mükelleflerin vatandaşlık sorumluluklarını taahhüt etmesi ve kanunlara saygı göstermesiyle veya vergi kaçırma fırsatının olmamasıyla açıklanabilir. Bu üç faktör önemini kaybedince ahlak seviyesi zarar görür. Bu yüzden ahlak erozyonunun vergi uyumunu düşürdüğü gözlenir (Bknz.; Roland, 1996). Vergi mevzuatının karmaşık olması, mükellef haklarının yasalarda açıkça yer almaması, mükelleflerin vergi uyuşmazlığı durumunda veya vergilerini herhangi bir nedenle ödeyememeleri durumunda ne yapmaları gerektiği ve vergi idaresinin mükellefle olan ilişkisinde sorumluluğun boyutu hakkında yeterli bilgiye sahip olmamaları gibi durumlar, mükelleflerin vergi ödemeden ziyade kayıt dışılığa yönelmelerini ortaya çıkararak vergiye uyumsuzluğu davranışına neden olabilmektedir. Ayrıca mükelleflerin ödedikleri verginin nerelere harcandığını bilme hakkına da sahip olmalarının gerekliliği giderek artmaktadır (Bknz.; Özsoylu, 1996: 9-22; Karyağdı, 2009). Hakları korunan mükelleflerin devlete olan güvenleri artacağı için gönüllü uyum konusunda da daha istekli davrandıkları yapılan çalışmalarda görülmüştür. II-MANİSA MERKEZ İLÇE ANKET ÇALIŞ- MASI Mükellef hakları ve vergiye gönüllü uyum konulu anket çalışmamızı yaparken alan olarak belirlediğimiz kitle Manisa Merkez İlçe ye kayıtlı gelir vergisi mükellefleridir. Vergi mükellefi kitlesi olarak, orta sınıfı oluşturan ve vergiye gönüllü uyumda, uyumu en fazla beklenen grup olan gelir vergisi mükellefleri seçilmiştir. Bu anketin, gelir vergisi mükellefleri olarak örneklem büyüklüğü, Manisa Vergi Dairesi Başkanlığı ndan alınan gelir vergisi mükelleflerini temsil edebilecek düzeyde seçilmiştir. Anket, 300 adet olarak uygulanmış, bunlardan 291 tanesi değerlendirmeye alınmıştır. Gelir vergisi mükellefi olan bireylerin %75,1 ini erkekler geri kalanını bayanlar oluşturmuştur. Ayrıca mükelleflerin yaklaşık 67,2 si 30 ve 50 yaş grubu arasında kalmakta olup orta yaş grubunu oluşturmaktadır. Mükelleflerin % 63,6 sı ilköğretim ve lise mezunudur. Mükelleflerin % 60,9 u evlidir. 0Gelir vergisi mükellefleri mükellefiyet türleri ile ilgili % 28,3 ü gerçek usulde ticari kazanç, % 4,2 si serbest meslek kazancı, % 66,8 i basit usulde ticari kazanç, % 0,7 si diğer olarak beyanda bulunmuşlardır. Ankette yer alan Vergi Bilinci-Mükellef Hakları- Gönüllü Uyum Vergi İdaresi İle İlgili İfadelere vergi 102 VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN 2010

4 mükelleflerinin gösterdikleri önem dereceleri aşağıda yer almaktadır. Tablo 1: Verginin Herkesin Yerine Getirmesi Gereken Bir Vatandaşlık Görevi Olduğu Vergi herkesin yerine getirmesi gereken bir vatandaşlık görevidir. Tamamen Katılıyorum ,7 Katılıyorum 66 22,8 Orta Derecede Katılıyorum 6 2,1 Katılmıyorum 1 0,3 Hiç Katılmıyorum 0 0 TOPLAM Verginin herkesin yerine getirmesi gerek bir vatandaşlık görevi olduğuna inanan ve tamamen katılıyorum diyen % 74,7 oranında vergi mükellefi vardır. Mükelleflerin % 22,8 i de bu düşünceye katılmaktadır. Yani mükellefler verginin vatandaşlık görevi olduğu konusunda hem fikirdirler. Tablo 2: Devlet Tarafından Alınan Vergilerin Hizmet Olarak Geri Döndüğü Devlet tarafından alınan vergiler hizmet olarak geri dönmektedir. Tamamen Katılıyorum 73 25,5 Katılıyorum 71 24,8 Orta Derecede Katılıyorum 61 21,3 Katılmıyorum 51 17,8 Hiç Katılmıyorum 30 10,05 TOPLAM Vergi mükelleflerinin yaklaşık olarak % 50 si alınan vergilerin hizmet olarak geri döndüğünü düşünürken, bu ifadeye % 21,3 ü ne katılmakta ne de katılmamakta, % 17,8 i katılamamakla birlikte % 10,5 i kesin bir şekilde olumsuz bakmaktadır. Tablo 3: Bugün Ödenmeyen Vergilerin Gelecek Nesillerin Refahını Olumsuz Etkileyeceği Bugün ödenmeyen vergiler, gelecek nesillerin refahını olumsuz etkilemektedir. Tamamen Katılıyorum ,7 Katılıyorum 94 33,2 Orta Derecede Katılıyorum 20 7,1 Katılmıyorum 1 0,4 Hiç Katılmıyorum 2 0,7 TOPLAM Mükelleflerin bugün ödenmeyen vergilerin gelecek nesillere yük olduğu konusunda bilinçlerinin yüksek olduğu söylenebilir. Bu görüşe, mükelleflerin % 58,7 si tamamen katılırken, % 33,2 si katılmaktadır. Yaklaşık mükelleflerin % 90 ı bu görüşte hemfikirdirler. Tablo 4: Vergi Tam ve Doğru Ödenmediğinde Devletin Etkin Hizmet Sunmayı Aksatacağı Vergi tam ve doğru olarak ödenmezse, devlet etkin hizmet sunmayı aksatacaktır. Tamamen Katılıyorum ,8 Katılıyorum ,1 Orta Derecede Katılıyorum 30 10,5 Katılmıyorum 14 4,9 Hiç Katılmıyorum 5 1,7 TOPLAM Mükelleflerin % 82,9 u devletin vergiler ödenmezse hizmet sunumunda bir aksama olacağına inanmaktadır. Burada yine mükelleflerin aslında vergi bilinçlerinin yüksek olduğu düşünülebilir. Tablo 5: Ödenen Vergilerin Doğru Bir Biçimde Kullanıldığı Ödenen vergilerin devlet tarafından doğru bir biçimde kullanıldığına inanıyorum. Tamamen Katılıyorum 28 9,8 Katılıyorum 86 30,2 Orta Derecede Katılıyorum 64 22,5 Katılmıyorum 67 23,5 Hiç Katılmıyorum 40 14,0 TOPLAM Vergilerin doğru bir şekilde kullanıldığı görüşüne mükelleflerin % 37,5 i katılmazken, % 22,5 i orta derecede katıldığını ifade etmektedir. Tablo 6: Vergi Sisteminin Adaletsizliği Karşısında Vergi Kaçıranların Haklı Görüldüğü Vergi sisteminin adaletsizliği göz önüne alındığında vergi kaçıranlara hak verilebilir. Tamamen Katılıyorum 18 6,3 Katılıyorum 26 9,1 Orta Derecede Katılıyorum 30 10,5 Katılmıyorum 89 31,0 Hiç Katılmıyorum ,2 TOPLAM VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN

5 Vergi kaçıranlara hak veren mükellef grubunun yalnızca %15,4 civarında olduğu gözlenmektedir. Mükelleflerin %74,2 si vergi kaçıranlara hak vermemekte, vergi sisteminin adaletsiz olduğu düşüncesinde bile vergi mükellefleri vergi kaçıranları haklı bulmamaktadır. Tablo 7: Vergi Sistemimin Karmaşık Olması Durumunda Vergiden Kaçınmanın Haklı Görülebileceği Vergi sisteminin karmaşıklığı karşısında, mükelleflerin vergilerini ödemekten kaçınması doğaldır. Tamamen Katılıyorum 14 4,9 Katılıyorum 23 8,0 Orta Derecede Katılıyorum 35 12,2 Katılmıyorum 97 33,8 Hiç Katılmıyorum ,1 TOPLAM Vergi sisteminin karmaşıklığı karşısında, mükelleflerin vergilerini ödemekten kaçınmasının doğal olabileceği görüşüne, mükelleflerin % 41,1 i hiç katılamıyorum derken, % 33,8 i de katılmıyorum cevabı vermişlerdir. Mükellefler, vergi sistemi karmaşık olsa dahi vergiden kaçınanları onaylamamaktadır. Tablo 8: Vergi Hiçbir Şekilde Kaçırılmamalıdır ne Katılanların Vergi hiçbir zaman kaçırılmamalıdır. Tamamen Katılıyorum ,0 Katılıyorum 62 21,6 Orta Derecede Katılıyorum 16 5,6 Katılmıyorum 11 3,8 Hiç Katılmıyorum 20 7,0 TOPLAM Mükelleflerin % 93 ü verginin hiçbir şekilde kaçırılmaması gerektiğini düşünmektedir. Tablo 9: Ülkemizde Adil Bir Vergi Sisteminin Olduğu Ülkemizde adil bir vergileme sistemi bulunmaktadır. Tamamen Katılıyorum 22 7,7 Katılıyorum 34 11,8 Orta Derecede Katılıyorum 43 15,0 Katılmıyorum 82 28,6 Hiç Katılmıyorum ,9 TOPLAM Adil bir vergi sistemi olduğu ifadesine, mükelleflerin % 28,6 sı katılmıyorum, % 36,9 u hiç katılmıyorum, %15 i de ne katılıyorum ne katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir. Diğer bir ifadeyle, mükelleflerin % 65 i vergi sistemini adil bulmamaktadır. Tablo 10: Mükellef Olarak Ödedikleri Vergilerin Farkında Oldukları Bir mükellef olarak ödediğim vergilerin farkındayım. Tamamen Katılıyorum 70 24,5 Katılıyorum 88 30,8 Orta Derecede Katılıyorum 39 13,6 Katılmıyorum 60 21,0 Hiç Katılmıyorum 29 10,1 TOPLAM Mükelleflerin yaklaşık % 55 i mükellef olarak ödedikleri vergilerin farkında olduklarını, % 31 i farkında olmadıkları düşüncesindedir. Tablo 11: Vergi Mevzuatı Hakkında Yeterince Bilgi Sahibi Olunduğu Vergi mevzuatı hakkında yeterince bilgi sahibiyim. Tamamen Katılıyorum 17 6,0 Katılıyorum 39 13,7 Orta Derecede Katılıyorum ,7 Katılmıyorum 83 29,2 Hiç Katılmıyorum 35 12,3 Vergi mevzuatı hakkında yeterince bilgi sahibim ifadesine, mükelleflerin % 12,3 ü hiç katılmıyorum, % 29,2 si katılmıyorum, % 38,7 si ne bilgiliyim ne değilim şeklinde cevap vermiştir. Vergi mevzuatı hakkında bilgi sahibi olduğunu düşünen % 19,7 oranında mükellef vardır. Tablo 12: Ödenen Vergilerin Nerede Kullanıldığının Bilinmesinin Vergi Ödeme İsteğini Arttırdığı Ödenen vergilerin, şeffaf bir şekilde nerelerde kullanıldığının bilinmesi, vergi ödeme isteğini artırmaktadır. Tamamen Katılıyorum 82 29,0 Katılıyorum 99 35,0 Orta Derecede Katılıyorum 45 15,9 Katılmıyorum 45 15,9 Hiç Katılmıyorum 12 4,2 TOPLAM VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN 2010

6 Vergi mükelleflerinin % 29 u ödenen vergilerin nerede kullanıldığının bilinmesinin vergi ödeme isteklerini arttıracağı düşüncesine tamamen katıldığını, % 35 i de katılmadığını ifade etmiştir. Mükelleflerin büyük bir bölümü vergilerin nerede kullanıldığı konusunda bilgi sahibi olduklarında vergi ödeme isteklerinin de artacağını belirtmektedir. Bu durum, mükellef haklarından birisi olup, mükellef haklarının varlığı vergi ödeme isteğini artırmaktadır. Tablo 13: Vergi İdaresine Karşı Mükelleflerin Çeşitli Haklarının Olmasının Gerekli Olduğu Vergi idaresine karşı mükelleflerin de çeşitli haklarının olması gerektiğini düşünüyorum. Tamamen Katılıyorum ,5 Katılıyorum 99 34,9 Orta Derecede Katılıyorum 13 4,6 Katılmıyorum 6 2,1 Hiç Katılmıyorum 0 0,0 Mükelleflerin çeşitli hakları olmalı düşüncesine, vergi mükelleflerinin %58,5 i tamamen katılıyorum, %34,9 u katılıyorum şeklinde cevap vermişlerdir. Mükellef haklarının olmamasını isteyen hiç katılmıyorum diyen kimse yoktur. Vergi mükelleflerinin çeşitli hakları olması konusunda mükellefler isteklidirler. Tablo 14: Mükelleflerin Haklarının Kanunlarca Korunacağı Mükellef olarak haklarımın kanunlarsa korunacağı inancındayım. Tamamen Katılıyorum 70 24,7 Katılıyorum 96 33,9 Orta Derecede Katılıyorum 54 19,1 Katılmıyorum 49 17,3 Hiç Katılmıyorum 12 4,2 TOPLAM Mükellef haklarının kanunlarca korunacağı düşüncesine vergi mükelleflerinin % 24,7 si 'tamamen katılıyorum, % 33,9 u katılıyorum şeklinde cevap vermiştir. Yani mükelleflerin kanunlara ve devlete olan güveni % 58,6 dır. Mükelleflerin % 4,2 si ve % 17,3 ü ise haklarının yasalarca korunacağına inanmamaktadır. Tablo 15: Mevcut Vergi Sisteminde Mükellef Haklarının Yeterli Derecede Yeraldığı Mevcut vergi sisteminde mükellef hakları yeterli derecede yer almaktadır. Tamamen Katılıyorum 30 10,6 Katılıyorum 61 21,5 Orta Derecede Katılıyorum 86 30,3 Katılmıyorum 90 31,7 Hiç Katılmıyorum 17 6,0 Vergi mükelleflerinin % 10,6 sı mükellef haklarının yeterli derecede yer aldığı konusuna tamamen katılmakta, % 21,5 i katılmakta, % 30,3 ü ise yeterli olduğunu ne kabul etmekte ne etmemektedir. Bu grupta ki mükelleflerin vergi sistemi hakkında bilgilerinin tam olmadığı ve bu yüzden mükellef haklarının yeterli olup olmadığı konusunda tam bir bilgi sahibi olmadıkları öne sürülebilir. Mükelleflerin yaklaşık % 37,7 si mükellef haklarını yeterli bulmamaktadır. Tablo 16: Şeffaf ve Hesap Verilebilir Bir Devlet Yönetimi İçin Mükellef Haklarının Yasalarda Yeralması Gerekliliği Daha şeffaf ve hesap verebilir devlet yönetimi için, mükellef haklarının yasalarda açıkça yer alması önemlidir. Tamamen Katılıyorum ,6 Katılıyorum 93 31,7 Orta Derecede Katılıyorum 10 3,5 Katılmıyorum 3 1,1 Hiç Katılmıyorum 3 1,1 Mükelleflerin % 61,6 sı mükellef haklarının yasalarda açıkça yer almasının şeffaf bir devlet yönetimi için gerekli olduğuna tamamen katılmakta, % 31,7 si katılmamaktadır. Mükelleflerin hemen hemen büyük bir bölümü bu konuda hem fikirdirler. VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN

7 Tablo 17: Vergi Mevzuatının Basit ve Anlaşılır Bir Şekilde Düzenlenmesinin Mükelleflerin Haklarını Daha İyi Anlayabileceklerini Sağlayacağı Basit ve anlaşılır bir şekilde düzenlenmiş vergi mevzuatında haklarımı daha iyi anlayabilirim. Tamamen Katılıyorum ,3 Katılıyorum 94 33,1 Orta Derecede Katılıyorum 10 3,5 Katılmıyorum 3 1,1 Hiç Katılmıyorum 0 0,0 Mükellefler, basit ve anlaşılır şekilde düzenlenmiş bir vergi mevzuatında yer alan mükellef haklarını istemekte hem fikirdirler. Tablo 18: Mükelleflerin Haklarını İyi Bildiklerinde Devlete Olan Güvenlerinin Artacağı Bir mükellef olarak haklarımı daha iyi bilseydim, devlete olan güvenim daha fazla olurdu. Tamamen Katılıyorum ,0 Katılıyorum 76 26,8 Orta Derecede Katılıyorum 21 7,4 Katılmıyorum 6 2,1 Hiç Katılmıyorum 5 1,8 Mükelleflerin haklarını iyi bildiklerinde devlete olan güvenlerinin artacağı düşüncesi ne, mükelleflerin % 62 si tamamen katılıyorum, % 26,8 i de katılıyorum şeklinde cevap vermiştir. Yine bu düşüncede mükellefler fikir birliği yapmıştır. Bu da mükelleflerin haklarını öğrenme konusundaki isteklerini göstermektedir. Tablo 19: Haklarını İyi Bilen Kişinin Yükümlülüklerini de Bildiği Vergi mükellefi olarak haklarını iyi bilen kişinin yükümlülüklerini de iyi bildiği inancındayım. Tamamen Katılıyorum ,7 Katılıyorum ,4 Orta Derecede Katılıyorum 19 6,7 Katılmıyorum 6 2,1 Hiç Katılmıyorum 3 1,1 TOPLAM Vergi mükellefi olarak haklarını iyi bilen kişinin yükümlülüklerini de iyi bildiği inancındayım ifadesine, mükelleflerin yaklaşık 90,1 i katılmaktadır. Burada gözlemlediğimiz, mükelleflerin haklarını iyi bilme arzularıdır. Haklarını öğrendiklerinde yükümlüklerini yerine getireceklerine inanmaktadırlar. Tablo 20: Mükelleflerin Maliye Bakanlığı nın (MB) İnternet Uygulamalarından Yararlandıkları Maliye Bakanlığı nın internet uygulamalarından yeteri kadar yararlanabiliyorum. Tamamen Katılıyorum 50 17,7 Katılıyorum 68 24,1 Orta Derecede Katılıyorum 53 18,8 Katılmıyorum 87 30,9 Hiç Katılmıyorum 24 8,5 TOPLAM Maliye Bakanlığı nın (MB) internet uygulamalarından yeteri kadar yararlanabiliyorum ifadesine, mükelleflerin % 17,7 si tamamen katılıyorum, % 2 4,1 i katılıyorum, % 18,8 i orta derecede katılıyorum, % 30,9 u katılmıyorum, % 8,5 i hiç katılmıyorum şeklinde ifade etmiştir. Mükelleflerin yaklaşık % 40 ı MB nin internet üzerinden yapılabilen işlemlerinden yararlanmamaktadır. Tablo 21: Mükelleflerin Sorunlar ve Merak Edilen Konularda Vergi Dairesinden Yeterli Hizmet Aldıkları Sorunlarım ve aydınlatılmak istediğim konularda vergi dairemden yeterli hizmeti alamıyorum. Tamamen Katılıyorum 27 9,6 Katılıyorum ,2 Orta Derecede Katılıyorum 84 29,9 Katılmıyorum 50 17,8 Hiç Katılmıyorum 7 2,5 TOPLAM Mükelleflerin büyük bir bölümü bağlı oldukları vergi dairesinden yeterince hizmet alamadıklarını ifade etmektedir. 106 VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN 2010

8 Tablo 22: Mükellef Hakları İle İlgili Gelir İdaresi Başkanlığı nın (GİB) Yapmış Olduğu Çalışmaların Vergi Ödeme İsteğini Artırdığı Mükellef hakları ile ilgili Gelir İdaresi Başkanlığı nın yapmış olduğu çalışmalar, vergiyi ödeme isteğimi arttırıyor. Tamamen Katılıyorum 22 7,7 Katılıyorum 61 21,5 Orta Derecede Katılıyorum 75 26,4 Katılmıyorum 98 34,5 Hiç Katılmıyorum 28 9,9 Mükellefler, GİB nin yapmış olduğu mükellef haklarıyla ilgili çalışmaları yeterli bulmamakta ve bu durumun mükelleflerin vergi ödeme isteklerini arttırmadığını düşünmektedirler. Tablo 23: Vergi İdaresi Çalışanlarının Mükellef Hakları Konusunda Yeterli Bilgiye Sahip ve İletişim Teknikleri Konusunda Yeterli Olduğu Vergi dairesi çalışanları mükellef hakları konusunda yeterli bilgiye sahiptir ve iletişim teknikleri konusunda güçlüdür. Tamamen Katılıyorum 24 8,5 Katılıyorum 70 24,6 Orta Derecede Katılıyorum 97 34,2 Katılmıyorum 70 24,6 Hiç Katılmıyorum 23 8,1 Vergi dairesi çalışanları mükellef hakları konusunda yeterli bilgiye sahiptir ve iletişim teknikleri konusunda güçlüdür ifadesine, mükelleflerin % 8,5 i tamamen katılıyorum, % 24,6 sı katılıyorum, % 34,2 si orta derecede katılıyorum, % 24,6 sı katılmıyorum, % 8,1 i hiç katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir. Tablo 24: Verginin Nasıl Harcandığı İle İlgili Yayınların Mükelleflere Bildirildiği Verginin devlet tarafından nasıl harcandığı ile ilgili yayınlar vergi dairesince tarafımıza bildirilmektedir. Tamamen Katılıyorum 16 5,7 Katılıyorum 48 17,0 Orta Derecede Katılıyorum 56 19,8 Katılmıyorum 70 24,7 Hiç Katılmıyorum 93 32,9 TOPLAM Mükelleflerin büyük bir bölümü vergi dairelerinden verginin nasıl harcandığı ile ilgili bilgilerin kendilerine gönderilmesi şeklinde bir hizmet almadıklarını ifade etmektedir. Oysa bu gelişmiş ülkelerde uygulanan mükellef haklarından birisidir. Tablo 25: Mükelleflerin Vergi Kaçıranlara Bakış Açısı Konusundaki Vergi kaçırmayı ve etrafınızda vergi kaçıranları nasıl değerlendiriyorsunuz? Haklı olabilir. 6 2,1 Uygun bir davranış değil ,4 Hırsızlıktır ,1 Vatan hainliğidir ,3 TOPLAM Vergi kaçırmayı mükelleflerin yalnızca % 2,1 i haklı bir davranış, % 23,4 ü uygun olmayan bir davranış, % 34,1 i hırsızlık, % 40,3 ü vatan hainliği olarak görmektedir. Buradan anlaşılacağı üzere mükellefler vergi kaçırmayı doğru bulmamaktadır. Tablo 26: Kamu Hizmetlerinden Ne Ölçüde Yararlanıldığı Kamu hizmetlerinden ne ölçüde yararlanıyorsunuz? Hiç yararlanamıyorum 9 3,1 Çok az 88 30,7 Normal düzeyde ,5 Çok fazla 25 8,7 TOPLAM Mükelleflerin % 3,1 i kamu hizmetlerinden hiç, % 30,7 si çok az, % 57,5 i normal, % 8,7 si çok fazla yararlandığını düşünmektedir. Tablo 27: Mükellef Hakları Konusunda Yapılan Çalışmaların Yeterliliği Hakkında Mükelleflerin Mükellef hakları konusunda yapılan çalışmalar yeterli düzeyde mi? Evet çok iyi düzeyde 2 0,7 İyi düzeyde 29 10,1 Tam olarak yeterli değil ,4 Yetersiz ,8 TOPLAM VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN

9 Mükellef hakları konusunda yapılan çalışmaları, mükelleflerin % 53,8 i yeterli, % 35,4 ü ise tam olarak yeterli değil, % 10,8 iyi düzeyde şeklinde değerlendirmektedir. Burada mükelleflerin, mükellef hakları konusunda yapılan çalışmaları yetersiz bulduğu görülmektedir. Tablo 28: Gelir İdaresi Başkanlığı nın Mükellef Hakları Bildirgesi nden Mükelleflerin Bilgi Sahibi Olup/Olmadıkları GİB nın 2006 yılında yayınladığı mükellef hakları bildirgesinden mükellefler haberdar mı? Tam olarak bilgi sahibi 8 2,8 Biraz bilgi sahibi 82 28,4 Bildirgeyi bilen fakat içeriğini bilmeyen 66 22,8 Hiç bilgisi olmayan ,0 TOPLAM Mükelleflerin % 46 sı, mükellef hakları bildirgesinden haberdar olmadığını ifade etmektedir. Bildirgeyi duyup içeriğini bilmeyen % 22,8 oranında mükellef vardır, biraz bilgi sahibi olan % 28,4 tür. Mükellef hakları bildirgesinden tam olarak haberdar olan yalnızca % 2,8 dir. Tablo 29: Vergi Dairesinin Mükelleflere Açık, Güvenilir, Zamanında ve Yeterli Bilgi Verdiği Vergi Dairesi açık, güvenilir, zamanında ve yeterli bilgi vermektedir. Tamamen katılıyorum 42 14,7 Katılıyorum ,2 Orta derecede katılıyorum 80 28,1 Katılmıyorum 40 14,0 Hiç katılmıyorum 14 4,9 TOPLAM Mükelleflerin % 52,9 u vergi dairesinin açık güvenilir bilgi verdiğine inanmakta, % 28,1 i ise bu görüşe orta derecede katılmaktadır. Tablo 30: Vergi Dairesinin Her Türlü Bilgiyi Verdiği Öğrenmek istenilen her türlü bilgi için vergi dairesi mükellefleri en iyi şekilde yönlendirmektedir. Tamamen katılıyorum 24 8,5 Katılıyorum ,4 Orta derecede katılıyorum 90 31,7 Katılmıyorum 52 18,3 Hiç katılmıyorum 9 3,2 Vergi dairesi öğrenmek istediğim her türlü bilgiyi vermektedir ifadesine mükelleflerin katılma oranları; tamamen katılıyorum %8,5, katılıyorum %38,4, orta derecede katılıyorum %31,7, katılmıyorum %18,3 ve hiç katılmıyorum %3,2 tür. Mükelleflerin yarısı vergi dairelerinden bilgi alabildiklerini beyan etmektedir. Tablo 31: Mükelleflerin Vergi Konusundaki Gelişmeleri, Gelir İdaresi Başkanlığı nın (GİB) İnternet Sayfasından veya Basılı Yayınlarından İzleyebildiği Vergi konusundaki gelişmeler, Gelir İdaresi Başkanlığı nın internet sayfasından veya basılı yayınlarından takip edilebilmektedir. Tamamen katılıyorum 39 13,8 Katılıyorum ,5 Orta derecede katılıyorum 66 23,4 Katılmıyorum 62 22,0 Hiç katılmıyorum 12 4,3 TOPLAM Mükelleflerin yalnızca %50,3 ünün vergi konundaki gelişmeleri GİB nin internet sayfasından veya yine GİB nin basılı yayınlarından izleyebildiği görülmektedir. Tablo 32: Vergi Dairesinin Kişisel ve Gizli Bilgileri Sakladığı Vergi dairesi, kişisel ve gizli bilgilerime saygılıdır. Tamamen katılıyorum 56 19,9 Katılıyorum ,8 Orta derecede katılıyorum 70 24,8 Katılmıyorum 34 12,1 Hiç katılmıyorum 4 1,4 TOPLAM Mükelleflerin vergi dairesinin gizlilik ilkelerine uyduğuna ilişkin güvenleri vardır. 108 VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN 2010

10 Tablo 33: Mükelleflerin Ücretsiz E-Posta Sistemiyle Vergi İle İlgili Gelişmelere Anında Ulaşabildiği Ücretsiz e-posta sistemi sayesinde vergi ile ilgili gelişmeleri anında alabiliyorum. Tamamen katılıyorum 43 15,1 Katılıyorum 79 27,8 Orta derecede katılıyorum 39 13,7 Katılmıyorum 94 33,1 Hiç katılmıyorum 29 10,2 Mükelleflerin yaklaşık % 43,3 ü e-posta sisteminden hiç yararlanmadıklarını ifade etmektedir. Tablo 34: Vergi İle İlgili Yükümlülükler Yerine Getirilirken Vergi Dairesinin Her Türlü Kolaylığı Sağladığı Vergi ile ilgili yükümlülükleri yerine getirirken vergi dairesi her türlü kolaylığı sağlamaktadır. Tamamen katılıyorum 26 9,2 Katılıyorum ,0 Orta derecede katılıyorum 98 34,6 Katılmıyorum 32 11,3 Hiç katılmıyorum 8 2,8 TOPLAM Vergi ile yükümlülüklerini yerine getirirken vergi dairesinin her türlü kolaylığı sağladığı düşüncesine mükelleflerin %9,2 si tamamen katılıyorum, %42 si katılıyorum şeklinde cevap vermiştir. Tablo 35: GİB nin Vergi Kanunlarını Adil, Hukuki, Tarafsız ve Rekabeti Koruyucu Şekilde Uyguladığı GİB vergi kanunlarını adil, hukuksal, tarafsız ve rekabeti koruyucu şe- kilde uygulamaktadır. Tamamen katılıyorum 24 8,7 Katılıyorum 72 26,2 Orta derecede katılıyorum 83 30,2 Katılmıyorum 73 26,5 Hiç katılmıyorum 23 8,4 TOPLAM Vergi kanunlarının adil, hukuki ve rekabeti koruyucu şekilde uygulanması gerektiği düşüncesine mükelleflerin cevapları; % 8,7 tamamen katılıyorum, % 26,2 si katılıyorum, % 30,2 orta derecede katılıyorum, % 26,5 i katılmıyorum, % 8.4 ü hiç katılmıyorum şeklindedir. Yine mükelleflerin % 34,9 u mükellef haklarına ait GİB bildirgesinde yer alan bu maddeye katılmamakta, % 30,2 si de ne olumlu ne de olumsuz bir cevap olan orta derecede katılmaktadır. Mükelleflerin yaklaşık % 34,9 unun olumsuz bakış açısında olmasından onların devlete olan güvenlerinde de bir eksikliğin olabileceği sonucuna da ulaşılabilir. Tablo 36: Vergi Dairesinin Vergi İncelemelerinde Kanunları Doğru, Tarafsız, Tutarlı Bir Şekilde Uygulayıp ve İncelemenin Her Aşamasında Mükelleflere Bilgi Verdiği Vergi dairesi, vergi incelemelerinde kanunları doğru, tarafsız, tutarlı bir şekilde uygulayıp ve incelemenin her aşamasında bilgi vermektedir. Tamamen katılıyorum 26 9,2 Katılıyorum 75 26,6 Orta derecede katılıyorum 72 25,5 Katılmıyorum 79 28,0 Hiç katılmıyorum 30 10,6 TOPLAM Vergi dairesi, vergi incelemelerinde kanunları doğru, tarafsız, tutarlı bir şekilde uygulayıp ve incelemenin her aşamasında mükelleflere bilgi vermektedir ifadesine, mükelleflerin % 9,2 si tamamen katılmadığını, % 26,6 sı katıldığını, % 25,5 i orta derecede katıldığını, % 28 i katılmadığını, % 10,6 sı hiç katılmadığını ifade etmiştir. Mükelleflerin % 38,6 sı ise GİB mükellef hakları bildirgesinde yer alan bu maddeye katılmamaktadır. Tablo 37: Vergi Mükellefiyetini Gerçekleştirme Konusundaki Sorunlara İlişkin Şikayetlerin En Kısa Zamanda Çözüldüğü Vergi mükellefiyetinin gerçekleştirilmesi konusunda meydana gelebilecek sorunlara ilişkin şikayetler en kısa zamanda çözülmektedir. Tamamen katılıyorum 14 5,0 Katılıyorum 96 34,0 Orta derecede katılıyorum ,1 Katılmıyorum 52 14,8 Hiç katılmıyorum 7 2,5 TOPLAM Vergi mükellefiyetinin gerçekleştirilmesi konusunda ortaya çıkabilecek sorunlara ilişkin şikayetlerin en kısa zamanda çözüldüğü ifadesine, vergi mükellef- VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN

11 lerinin %5 inin tamamen katıldığı, %35 inin katıldığı, %40,1 inin orta derecede katıldığı, %14,8 i nin katılmadığı ve %2,5 inin hiç katılmadığı görülmektedir. Tablo 38: Vergi Dairesi nin Sürekli Olarak Kendisini Yenilediği Vergi dairesi sürekli olarak kendisini yenilemektedir. Tamamen katılıyorum 19 6,8 Katılıyorum ,2 Orta derecede katılıyorum 84 30,1 Katılmıyorum 59 21,1 Hiç katılmıyorum 15 5,4 TOPLAM Mükelleflerin büyük bölümü, vergi dairesinin kendisini yenilediği düşüncesine katılmaktadır. Bu memnuniyet oranı, GİB nin gerek alt yapı gerekse mevzuat anlamında yaptığı yeniliklerin mükelleflere bir yansıması olarak görülebilir. Bu durum, gönüllü uyumun sağlanması açısından önemli bir gelişmedir. Çünkü, gelir idaresinin kendisini sürekli yenilemesi mükellef hakları bildirgesinde mevcuttur. III-ANLAMLI KORELASYON SONUÇLARI- NIN DEĞERLENDİRİLMESİ 1. Vergi, herkesin yerine getirmesi gereken bir vatandaşlık görevidir diyenler ile Bugün ödenmeyen vergiler, gelecek nesillerin refahını olumsuz etkilemektedir diyenler arasında pozitif anlamlı korelasyon vardır (r= 0,248, -p<0,001). Buradaki sonuç, mükelleflerin vergiyi bir vatandaşlık görevi olarak görürken bu vergilerin ödenmediğinde gelecek nesilleri olumsuz etkileyeceği düşüncesine de tamamen katıldıklarını göstermektedir. Bu da aslında vergi mükelleflerinin vergi bilincinin yüksek olduğunu göstermektedir. 2. Vergi, herkesin yerine getirmesi gereken bir vatandaşlık görevidir diyenler ile Vergi tam ve doğru olarak ödenmezse, devlet etkin hizmet sunmayı aksatacaktır diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,163, -p<0,006 dır). Bu sonuç, mükelleflerin vergi bilincinin yüksek olduğunu ve vergilerin karşılığı olarak devletin etkin hizmet sunması gerektiği düşüncesinde olduklarını göstermektedir. 3. Devlet tarafından alınan vergiler hizmet olarak geri dönmektedir diyenler ile Vergi tam ve doğru olarak ödenmezse, devlet etkin hizmet sunmayı aksatacaktır diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,347, p<0,001 dır). Bu sonuç, mükelleflerin ödedikleri vergilerin hizmet olarak kendilerine geri döndüğü düşüncesine katıldıkları ve bunun da vergilerle sağlandığına inandıklarını göstermektedir. 4. Vergi sisteminin adaletsizliği göz önüne alındığında vergi kaçıranlara hak verilebilir diyenler ile Vergi sisteminin karmaşıklığı karşısında, mükelleflerin vergilerini ödemekten kaçınması doğaldır diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,764 p<0,001 dır). Burada mükelleflerin çoğu, vergi kaçıranlara hak verilebilir yargısına katılmamakla birlikte vergiden kaçınmayı vergi sistemimin karışıklığına dayandıran gerekçeye katılmamaktadır. Yani mükellefler vergi kaçırmayı hiçbir şekilde haklı bulmamaktadır. 5. Vergi, herkesin yerine getirmesi gereken bir vatandaşlık görevidir diyenler ile Ödenen vergilerin, şeffaf bir şekilde nerelerde kullanıldığının bilinmesi, vergi ödeme isteğini artırmaktadır diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,158 p<0,008 dır). Burada vergi bilinci yüksek olan mükelleflerin aynı zamanda ödenen vergilerin de şeffaf bir şekilde nerelerde kullanıldığının bilinmesi gerektiğini istedikleri görülmektedir. 6. Devlet tarafından alınan vergiler hizmet olarak geri dönmektedir diyenler ile Ödenen vergilerin, şeffaf bir şekilde nerelerde kullanıldığının bilinmesi, vergi ödeme isteğini artırmaktadır diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,143 p<0,001 dir). Ödenen vergilerin hizmet olarak geri döndüğünü düşünen mükellefler aynı zamanda bu vergilerin şeffaf olarak nerede kullanıldığını bildiklerinde vergi ödeme isteklerinin artacağını belirtmektedir. Bu durum, bir mükellef hakkı olan vergilerin nerelerde harcandığına ilişkin bilgilendirme hakkının mükelleflerin vergi ödeme isteğini arttırdığını göstermektedir. Hizmet olarak devletten vergilerin karşılığını aldığını düşünen mükellefler bunların nerede kullanıldığını da bilmek istemektedir. 7. Devlet tarafından alınan vergiler hizmet olarak geri dönmektedir diyenler ile Vergi idaresine karşı mükelleflerin de çeşitli haklarının olması gerektiğini düşünüyorum diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r= 0,219 p<0,001 dır). Devlet tarafından alınan vergilerin hizmet olarak geri döndüğünü düşünen mükelleflerin devlete güveni vardır ve aynı zamanda bu olumlu görüşteki mükellefler yine vergi idaresine karşı mükellefin çeşitli haklarının olması gerektiğini düşünmektedir. 8. Vergi sisteminin adaletsizliği göz önüne alındığında vergi kaçıranlara hak verilebilir diyenler ile Vergi idaresine karşı mükelleflerin de çeşitli hakla- 110 VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN 2010

12 rının olması gerektiğini düşünüyorum diyenler arasında negatif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r= - 0,204 -p<0,002 dir). Vergi mükelleflerinin çoğu vergi kaçırmayı her ne nedenle olursa olsun doğru bulmamakta ve bu şekilde düşünenler aynı zamanda mükelleflerin hakları olması gerektiğini düşünmektedir. Yani dürüst diye nitelendirebileceğimiz mükellefler, mükellef hakları konusunda isteklidirler. 9. Ödediğimiz vergilerin devlet tarafından doğru bir şekilde kullanıldığına inanıyorum diyenler ile Mükellef olarak haklarımın yasalarca korunacağı inancındayım diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,403 p<0,001 dir). Burada yine devlete güveni olan yani vergilerin doğru bir şekilde kullanıldığını düşünen mükelleflerin aynı zamanda haklarının korunacağına inandıkları görülmektedir. 10. Devlet tarafından alınan vergiler hizmet olarak geri dönmektedir diyenler ile Daha şeffaf ve hesap verebilir devlet yönetimi için, mükellef haklarının yasalarda açıkça yer alması önemlidir diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,133 p<0,026 dır). Yine devlet tarafından, ödediği vergilerin karşılığını aldığını düşünen vergi mükellefleri, şeffaf ve hesap verilebilir devlet yönetimi için mükellef haklarının kanunlarda yer alması gerektiğini düşünmektedir. Burada mükelleflerin ödedikleri vergilerin hizmet olarak karşılığı olduğu görüşüne katılmaları, devlete güvenleri olduğunu da göstermekte fakat ödedikleri vergileri hizmet olarak geri alırken aynı zamanda haklarının da kanunlarda yer almasının daha şeffaf bir vergi yönetimini gerçekleştireceğini de düşünmektedirler. 11. Vergi sisteminin karmaşıklığı karşısında, mükelleflerin vergilerini ödemekten kaçınması doğaldır diyenler ile Daha şeffaf ve hesap verebilir devlet yönetimi için, mükellef haklarının yasalarda açıkça yer alması önemlidir diyenler arasında negatif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=-0,153 p<0,010 dır). Yine vergi sistemi karmaşık bile olsa vergi kaçırmayı mükelleflerin çoğu doğru bulmamaktadır. 12. Bugün ödenmeyen vergiler, gelecek nesillerin refahını olumsuz etkilemektedir diyenler ile Basit ve anlaşılır bir şekilde düzenlenmiş vergi mevzuatında haklarımı daha iyi anlayabilirim diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,329 p<0,001 dir). Vergi bilinci yüksek olan mükellefler basit ve anlaşılır bir şekilde düzenlenmiş haklar sistemini istemektedir. 13. Devlet tarafından alınan vergiler hizmet olarak geri dönmektedir diyenler ile Bir mükellef olarak haklarımı daha iyi bilseydim, devlete olan güvenim daha fazla olurdu diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,300 p<0,001 dir). Devletin vergileri hizmet olarak sunduğuna inanan yani devlete güveni olan mükellefler, haklarını iyi bilselerdi devlete olan güvenlerinin daha fazla olacağını ifade etmektedir. 14. Bugün ödenmeyen vergiler, gelecek nesillerin refahını olumsuz etkilemektedir diyenler ile Bir mükellef olarak haklarımı daha iyi bilseydim, devlete olan güvenim daha fazla olurdu diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,327 p<0,001 dir). Ayrıca vergi bilinci yüksek olan mükellefler, mükellef olarak haklarını tam olarak bildiklerinde devlete güvenlerinin de daha fazla olacağını belirtmektedir. 15. Vergi sisteminin karmaşıklığı karşısında, mükelleflerin vergilerini ödemekten kaçınması doğaldır diyenler ile Vergi mükellefi olarak haklarını iyi bilen kişinin yükümlülüklerini de iyi bildiği inancındayım diyenler arasında negatif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=-0,161 p<0,007 dir). Yine vergi sistemi karmaşık bile olsa vergi kaçakçılığına karşı olan mükellef grubu, haklarını iyi bilen mükelleflerin yükümlülüklerini de bileceğini düşünmektedir. 16. Vergi sisteminin karmaşıklığı karşısında, mükelleflerin vergilerini ödemekten kaçınması doğaldır diyenler ile Maliye Bakanlığı nın internet uygulamalarından yeteri kadar yararlanabiliyorum diyenler arasında negatif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=- 0,123 p<0,039 dur). Bu sonuçtan, vergi kaçakçılığına karşı olan mükelleflerin elektronik vergi uygulamalarından da yararlandıkları çıkarılabilir. 17. Devlet tarafından alınan vergiler hizmet olarak geri dönmektedir diyenler ile Sorunlarım ve aydınlatılmak istediğim konularda vergi dairemden yeterli hizmeti alıyorum diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,255 p<0,001 dır). Devlet tarafından alınan vergiler hizmet olarak geri dönüyor diyenlerin, vergi dairelerinden de yeterli hizmeti, dolayısıyla ödedikleri vergilerin de karşılığını aldıkları düşünülebilir. 18. Ödenen vergilerin, şeffaf bir şekilde nerelerde kullanıldığının bilinmesi, vergi ödeme isteğini artırmaktadır diyenler ile Vergi idaresine karşı mükelleflerin de çeşitli haklarının olması gerektiğini düşünüyorum diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,371 p<0,001 dır). Ödedikleri vergilerin şeffaf bir şekilde kullanıldıkları yeri bildiklerinde vergi ödeme istekleri artan mükellefler, ki VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN

13 aynı zamanda bu bir mükellef hakkıdır, vergi idaresine karşı da mükellefin çeşitli haklarının olması gerektiğini düşünmektedir. 19. Ödenen vergilerin, şeffaf bir şekilde nerelerde kullanıldığının bilinmesi, vergi ödeme isteğini artırmaktadır diyenler ile Bir mükellef olarak haklarımı daha iyi bilseydim, devlete olan güvenim daha fazla olurdu diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,284 p< 0,001 dir). Mükellef hakkının olması vergi ödeme isteğini arttırdıkça, haklarını daha iyi bilen mükellefin devlete güveni de artmaktadır. Mükellef haklarının varlığı hem vergi ödeme isteğini hem de devlete olan güveni arttırmaktadır. 20. Vergi idaresine karşı mükelleflerin de çeşitli haklarının olması gerektiğini düşünüyorum diyenler ile Bir mükellef olarak haklarımı daha iyi bilseydim, devlete olan güvenim daha fazla olurdu diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,419 p<0,001 dır). Mükelleflerin çeşitli hakları olması gerektiği düşüncesine katılanlar arttıkça, haklarımı iyi bilseydim devlete güvenim fazla olurdu diyenlerin de katılma oranları artmıştır. 21. Mükellef haklarıyla ilgili Gelir İdaresi Başkanlığı nın yapmış olduğu çalışmalar, vergiyi ödeme isteğimi arttırıyor diyenler ile Ödediğimiz vergilerin devlet tarafından doğru bir şekilde kullanıldığına inanıyorum diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,158 p<0,008 dır). Mükellef haklarıyla ilgili GİB nın yaptığı çalışmaları yeterli bulanlar, ödedikleri vergilerin devlet tarafından doğru kullanıldığı düşüncesine de katılmaktadır. 22. Mükellef haklarıyla ilgili Gelir İdaresi Başkanlığı nın yapmış olduğu çalışmalar, vergiyi ödeme isteğimi arttırıyor diyenler ile Vergi sisteminin karmaşıklığı karşısında, mükelleflerin vergilerini ödemekten kaçınması doğaldır diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,148 p<0,013 dır). 23. Vergi dairesi çalışanları mükellef hakları konusunda yeterli bilgiye sahiptir ve iletişim teknikleri konusunda güçlüdür diyenler ile Vergi sisteminin karmaşıklığı karşısında, mükelleflerin vergilerini ödemekten kaçınması doğaldır diyenler arasında negatif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=-0,164 p<0,006 dır). 24. Mükellef haklarıyla ilgili Gelir İdaresi Başkanlığı nın yapmış olduğu çalışmalar, vergiyi ödeme isteğimi arttırıyor diyenler ile Vergi dairesi çalışanları mükellef hakları konusunda yeterli bilgiye sahiptir ve iletişim teknikleri konusunda güçlüdür diyenler arasında pozitif korelasyon anlamlı bulunmuştur (r=0,456 p<0,001 dır). 25. Mükelleflerin vergi idaresine karşı çeşitli hakları olması gerektiğini düşünenler ile Mükellef olarak haklarımın yasalarca korunacağı inancındayım diyenler arasındaki ilişki pozitif yönlüdür (r = 0,365 p<0,001 dir). Burada devlete güveni fazla olan mükelleflerin, devletten de mükellef olarak çeşitli hakları olması gerektiği konusunda beklentilerinin olduğu görülmektedir. SONUÇ Mükellef hakları, vergi kanunlarının gerektirdiği veya mükellefe sağlamış olduğu kazanımlardır. Mükellef hakları psikolojik açıdan vergi mükelleflerini etkileyerek vergiye gönüllü uyumu artırmaktadır. Vergi idareleri, mükellef haklarının kullanılmasının sağlanmasında önemli bir etkendir. Birçok çalışmada da, mükellef haklarının, mükelleflerle vergi idaresi arasındaki ilişkiyi güçlendirerek vergiye gönüllü uyumda bir artışı da beraberinde getireceği ileri sürülmektedir. Manisa Merkez İlçe de gelir vergisi mükelleflerine mükellef hakları ve gönüllü uyum konulu uyguladığımız anketin genel değerlendirmesini yapacak olursak şunları söyleyebiliriz: => Vergi mükelleflerinin mükellef hakları konusundaki bilgi düzeyleri yetersizdir. => Mükellef haklarıyla ilgili gelir idaresinin yaptığı çalışmalardan mükellefler üzerinde yeterince farkındalık yaratılamadığı görülmektedir. => Mükellefler, mükellef haklarından yararlanmakla birlikte bunların bir hak olduğunun farkında değildirler. =>Mükellefler ve gelir idaresi yetkilileri arasında bir iletişim kopukluğu vardır. Mükelleflerin büyük bir bölümü, hakları konusunda bilgi sahibi olmadığı için bu konuda yapılan çalışmaları yetersiz bulmaktadır =>GİB gerek mükellef hakları gerekse iletişim teknikleri konusunda personeline sürekli olarak eğitim vermektedir. Fakat, mükelleflerin yaklaşık % 37 sinin gelir idaresini algılayışı olumsuzdur. Temel sorun, eğitim düzeyinin düşüklüğü, buna paralel olarak mükelleflerin mali konularda bilgisizliğidir. Eğitim düzeyi mükelleflerin devlete olan güvenlerini etkilemektedir. Eğitim düzeyi yükseldikçe vergi mükellefleri bu konuda daha olumlu tutum sergilemektedir. 112 VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN 2010

14 KAYNAKÇA *Bu makale, Güneş ÇETİN (2010), Mükellef Hakları ve Vergiye Gönüllü Uyum (Danışman: Doç. Dr. Ramazan Gökbunar), Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010, Maliye Anabilim Dalı Doktora Tezi nden üretilmiştir. ALM, J.; SANCHEZ, I; DEJUAN, A. (1995), Economic and Noneconomic Factors in Tax Compliance Kyklos, 48. DÖNMEZ, Recai (2004), Yükümlü Hakları: Ortaya Çıkış Nedenleri ve Bir Kavramsallaştırma Denemesi, Yaklaşım, Nisan. FELD, L.P.; FREY, B. S (2002), Trust Breeds Trust: How Taxpayers Are Treated, Working Paper No.98. University of Zurich. Institute of Emprical Research in Economics. KARYAĞDI, Nazmi (2009), Toplam Kalite Yönetimi ve Türk İdaresi, < ( ). KIRCHLER, Erich (2007), The Economic Psychology of Tax Behaviour, Cambridge University Press. LEWIS, A. (1989), A Positive Approach To Taxpayer Compliance, Public Finance, Vol:44. JUAN, A. DE; LASHERAS, M. A; R. MAYO, R. (1994), Voluntary Tax Compliant Behavior of Spanish Income Tax Payers, Public Finance, 49. OECD (2002), Taxpayer s Rights and Obligations- Practice Note, OECD. ÖZSOYLU, Ahmet F. (1996), Türkiye de Kayıtdışı Ekonomi, İstanbul: Bağlam Yayınevi. ROTH, Jeffrey A.; SCHOLZ, John T.; WITTE, A.D. (Eds) (1989), Taxpayer Compliance, An Agenda for Research, Vol.1, Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ROLAND, Benabou (1996), Unequel Societies, NBER Working Papaer No W5583. SCHOLZ, J.T (1985), Coping With Complexity: A Bounded Rationality Perspective on Taxpayer Compliance, Proceedings of the Seventy Eight Annual Conference of The National Tax Association Tax Institute of America, Columbus, Oh: National Tax Association. TOSUNER, Mehmet; Arıkan, Zeynep (2009), Vergi Usul Hukuku, İzmir: KY Matbaacılık. VERGİ DÜNYASI, SAYI 346, HAZİRAN