Öğrenme (Learning) Prof. Dr. Güler Bahadır Dr.Nilüfer Alçalar İ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı

Transkript

1 Öğrenme (Learning) Prof. Dr. Güler Bahadır Dr.Nilüfer Alçalar İ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı

2 Amaç Öğrenme sürecini kavramak 2

3 Öğrenciler; Öğrenim Hedefleri: Öğrenmeyi tanımlayabilmeli Öğrenme çeşitlerini sayabilmeli Öğrenme yöntemlerini açıklayabilmeli Klasik koşullu ve edimsel öğrenmeyi karşılaştırabilmeli Sosyal öğrenme kuramını açıklayabilmeli Nörobilişsel öğrenme kuramını açıklayabilmeli Öğrenmede rol oynayan etkenleri söyleyebilmeli 3

4 Öğrenme nedir? 4

5 Öğrenme (Learning) Yaşantılar sonunda davranışta oldukça kalıcı değişiklikler olması sürecidir Bilişsel (Dil, matematik...) Duygusal (Hoşlanma...) Toplumsal ( Tutum, değer...) Motor (Yüzme, bisiklet...) 5

6 Davranışçı Bilişsel ÖĞRENME KURAMLARI Sosyal Nörobilişsel 6

7 DAVRANIŞÇI ÖĞRENME KURAMLARI Davranışçılara göre; Öğrenme; bir deneyimin sonucu olarak meydana gelen davranış değişikliğidir İnsan öğrenmesi ile hayvanların öğrenmeleri birbirine benzer, aynı kurallar geçerlidir.bu nedenle davranışçılar açıklamalarında organizma terimini kullanırlar. Organizma insanları ve hayvanları kapsar 7

8 DAVRANIŞÇI ÖĞRENME KURAMLARI Davranışçılara göre; Organizma kara kutu olarak tanımlanır Kutuya giren (U-uyarıcı) ve kutudan çıkan (T-tepki) ölçülebilir ve gözlenebilir Uyarıcı Organizma Tepki (U) (O) (T) 8

9 DAVRANIŞÇI ÖĞRENME KURAMLARI KLASİK KOŞULLU ÖĞRENME EDİMSEL (OPERANT) ÖĞRENME 9

10 Klasik koşulu öğrenme 10

11 Ivan Petroviç PAVLOV ( ) Rus fizyolog 1904 Nobel ödülü sahibi (Sindirim fizyolojisi konusundaki çalışmaları ile) Psikofizyoloji ve deneysel psikoloji alanlarına etkisi büyüktür 11

12 12

13 13

14 Klasik Koşullama (Classical Conditioning) Koşulsuz Uyaran: Organizmanın her zaman belirli bir tarzda tepki verdiği uyaran Koşulsuz Tepki: Koşulsuz uyaran verildiğinde ortaya çıkan tepki Koşullu Uyaran : Önceden nötr olan, ancak koşulsuz bir uyaranla birlikte verilerek koşullu tepkiyi oluşturan uyaran Koşullu Tepki: Koşulsuz ve koşullu uyaranın bir çok kez eşleştirilmesi sonucu koşullu uyarana da verilen tepki (öğrenilen tepki) 14

15 15

16 16

17 Koşullandırmadan Önce : Et Koşulsuz Uyaran Zil Salya Koşulsuz Tepki (Refleks) Tepki Koşullu Uyaran 17

18 Koşullandırma Sırasında : Zil Ardından Et Salya Koşullandırmadan Sonra : Zil Koşullu Uyaran Salya Koşullu Tepki 18

19 Genelleme : Öğrenilmiş bir tepkiyi farklı fakat benzer uyaranlara aktarmak Ayırt Etme : Bütün uyaranlara tepki vermeden yalnızca bir uyarana tepki verme Sönme : Koşullu bir tepki oluştuktan sonra, koşulsuz uyaran verilmeden sadece koşullu uyaran verilirse koşullu davranış kaybolur 19

20 İnsanlarda Klasik Koşullanma İnsanlar bazı davranışları basit bir şekilde klasik koşullanma ile öğrenmektedir Gerçekte korku yaratmayacak bir objeye, veya duruma karşı aşırı korku duyma ve kaçınma davranışı olarak tanımlanan fobiler de bir klasik koşullanma örneğidir 20

21 Küçük Albert deneyi 21

22 22

23 23

24 Edimsel (Operant) öğrenme 24

25 Burrhus Frederic Skinner ( ) Amerikalı psikolog Öğrenme davranışlarda meydana gelen değişikliktir Bir davranış ve arkasından gelen pekiştireç (reinforcement) vardır Pekiştirme verilen tepkiye bağlıdır 25

26 Skinner deney yapıyor 26

27 Edimsel (Operant) Öğrenme Skinner Kutusunda Edimsel Koşullama 27

28 Edimsel (Operant) Öğrenme (1) Skinner fareyi içinde bir manivela bulunan ses geçirmez bir kutuya koymuştur Fare bir çok hareket yaptıktan sonra manivelaya dokununca kutu içerisine peynir düşmüştür 28

29 Edimsel (Operant) Öğrenme Fare tekrarlar sonrası, yiyecek ve manivela arasında bağ kurmuş, kutuya her konduğunda manivelaya basarak peynir almaya başlamıştır Fare peynir ile ödüllendirilmiş ve yaptığı davranışın devamı için bir pekiştireç sağlanmıştır 29

30 30

31 Pekiştireç (Reinforcement) : Yeni bir öğrenmenin kazanılmasını güçlendiren ya da zayıflatan davranıştır 31

32 32

33 Olumlu Pekiştirici : İstendik davranış için ödüllendirme yapılır. Örn; farenin pedala bastığında yiyecek alması Olumsuz Pekiştirici : İstendik davranış için ortamdan nahoş bir şeyler çıkarılır. Örn; farenin pedala bastığında elektrik şokundan kurtulması 33

34 34

35 Ceza : Ortama hoş olmayan bir şey ekleyerek davranışın çıkma olasılığını azaltmadır. Örn; farenin pedala bastığında elektrik şoku alması Cezanın etkili olabilmesi için; Anında uygulanmalı Yeterli etkiye sahip olmalı (ama zalimce olmamalı) Kesin ve tutarlı olmalı 35

36 Birincil Pekiştirici : Fizyolojik gereksinimlere doyum sağlayan su, yiyecek vb. İkincil Pekiştirici : Doğuştan olmayan, sonradan kazanılan gereksinimlere doyum sağlayan pekiştiriciler (örnek: para, aferin, başarı...) 36

37 Sürekli Pekiştirme (Continuous reinforcement) Her doğru tepkinin ardından pekiştirici verilmesi 37

38 Aralıklı Pekiştirme (Intermittent reinforcement) Sabit oranlı (fixed ratio): Her 3, her 5 tepkide bir pekiştirici verilir Sabit zaman aralığı (Fixed interval): Her 15, 20...dk. bir gelen doğru tepki pekiştirilir Değişken oranlı (Variable ratio) Değişken zaman aralıklı (Variable interval) 38

39 Edimsel koşullandırma Farenin peynir almak için bir pedala basması bir edimsel (operant) koşullamadır Pedala her basışta peynir alması pekiştirme dir Ödüllerin sıklığı değiştirilebilir Uzun bir süre ödül gelmez ise davranış söner 39

40 Bilişsel Öğrenme 40

41 BİLİŞSEL ÖĞRENME KURAMI Biliş, insan zihninin dünyayı ve çevresindeki olayları anlamaya yönelik yaptığı işlemlerin tümüdür Öğrenme, bu işlemlerin sonucunda gerçekleşir ve zihinsel performans ya da özelliklerimizdeki değişmedir 41

42 BİLİŞSEL ÖĞRENME KURAMI Bilişsel kurama göre; 1. Öğrenen dış uyarıcıların pasif bir alıcısı değil, onların özümleyicisi ve davranışların aktif oluşturucusudur 2. Öğrenen kendi öğrenmesinin sorumluluğunu taşır ve verileni olduğu gibi almaz, verilenin taşıdığı anlamı keşfeder 3. Öğrenen, verilen bilgiler arasından, uygun olanını seçer ve işler 42

43 Bilişsel Öğrenme Bilinçli olarak (okuma, yazma,yabancı dil...vb.) öğrenme Kavrama, çözüm bekleyen bir sorun aniden çözülür (Köhler, şempanze deneyi) Deneme-Yanılma, çeşitli çözüm yollarını deneyerek işe yarayan davranışları kullanma 43

44 Sosyal Öğrenme Kuramı 44

45 SOSYAL ÖĞRENME KURAMI Sosyal öğrenme kuramına göre; Öğrenme, uyarıcı olaylar ve insanların bu olaylara verdiği tepkiler ya da bu tepkilerin gözlenmesi sonucunda oluşan düşünce ve zihinsel süreçlerdir 45

46 Kör ile yatan şaşı kalkar, Üzüm üzüme baka baka kararır, Bana arkadaşını söyle sana kim olduğunu söyleyeyim 46

47 Sosyal Öğrenme Kuramı Albert BANDURA(1925-.) İnsan öğrenmesinin tamamının klasik ya da edimsel koşullanma kökenli olduğu iddiasına karşı çıkmıştır Öğrenmenin sadece deneyimle değil, başkalarını gözleyerek ya da duyarak da olabileceğini öne sürmüştür Gözleyerek ya da dolaylı öğrenme bir modelin varlığına işaret etmektedir Birey çocukluktan itibaren sosyal çevresi ile etkileşim içinde öğrenir 47

48 Sosyal Öğrenme Kuramına göre Davranış öğrenilir fakat hemen gösterilemeyebilir Öğrenme her zaman pekiştirece bağlı değildir İnsan uyarıcıya karşı tepki veren pasif bir organizma değildir 48

49 Sosyal Öğreneme Kuramının Temel Kavramları Dolaylı Pekiştireç: Sınıfta öğretmenin istendik davranışları gösteren öğrencileri övmesi ve yüceltmesi diğer öğrencileri, istendik davranışı yapmaları yönünde cesaretlendirir 49

50 Sosyal Öğreneme Kuramının Temel Kavramları Dolaylı Ceza: Model olan kişinin davranışı sonunda almış olduğu cezayı gözleyen kişinin o davranışı yapma eğilimi azalır veya ortadan kalkar. Örneğin, öndeki aracın emniyet şeridini kullanması nedeniyle ceza aldığını gören kişi aynı hatayı yapmamaya özen gösterir 50

51 Sosyal Öğreneme Kuramının Temel Kavramları Dolaylı Duygusallık : Korkuların birçoğu doğuştan getirilmez. Çevredeki kişilerin tepkileri gözlenerek öğrenilir. Örneğin, annesinin köpeklerden korktuğunu gören bir çocuk da köpeklerden korkabilir 51

52 Model öğrenme Sosyal öğrenme kuramının en önemli öğesi modeldir İnsanların bir davranışı öğrenebilmesi için, o davranışın başkaları tarafından nasıl yapıldığını görmeleri gerekmektedir 52

53 Model öğrenme Bir modelin davranışını taklit etmek için; 1. Modelin ne yaptığına dikkat etmeli 2. Modelin ne yaptığını hatırlamalı 3. Modelden öğrenilen davranışa dönüştürülmeli Modelin ödüllendirilmesi ya da cezalandırılması öğrenilen davranışın gerçekten ortaya konup konmayacağını belirler 53

54 Model Olan Kişi Gözlemlenerek Neler Öğrenilebilir? Yeni bilişsel beceri ve davranış öğrenebilir Öğrenilenleri güçlendirir veya söndürür Sosyal güç ve motivasyon sağlanır Çevrenin ve nesnelerin nasıl kullanılacağını öğrenilebilir Duygusal tepkilerin nasıl ifade edileceği öğrenilebilir 54

55 Sosyal Öğrenme Kuramının Dayandığı Temel İlkeler Karşılıklı belirleyicilik Sembolleştirme kapasitesi Öngörü kapasitesi Dolaylı öğrenme kapasitesi Kendini düzenleme kapasitesi Kendini yargılama kapasitesi Özyeterlilik 55

56 Karşılıklı belirleyicilik Öğrenmeyi; birey, çevre ve davranış olarak üç temel faktör birlikte oluşturur 56

57 Sembolleştirme kapasitesi Bandura ya göre, insanlar gördüklerini zihinlerinde sembolleştirirler 57

58 Öngörü kapasitesi İnsanlar geçmişte yaşadıklarını, düşünce ve sembollerle zihinlerine kodlayarak ileriye dönük planlar yapma gücüne sahiptir Düşünce davranıştan önce gelir 58

59 Dolaylı Öğrenme Kapasitesi İnsanlar başkalarının davranışlarını ve o davranışın sonuçlarını gözlemleyerek öğrenirler 59

60 Kendini düzenleme kapasitesi İnsanlar hayatlarını kontrol etme ve düzenleme gücüne sahiptir 60

61 Kendini yargılama kapasitesi Bireyler kendi fikirlerini ve düşüncelerini uyguladıktan sonra sonuçları değerlendirir ve kendisini yargılayabilir 61

62 Özyeterlilik Sosyal öğrenmenin temel kavramı olup kişinin kendisinin farkında olmasıdır Kişinin kendini bilmesi olarak da tanımlanabilir 62

63 Nörobilişsel Öğrenme Kuramı (1) Donald Olding Hebb ( ) Öğrenmeyi insan beynindeki hücreler arasındaki sinapstik bağlarla açıklayan ve öğrenme sürecinin beyin temelli olduğunu öne süren yaklaşımdır 63

64 Nörobilişsel Öğrenme Kuramı (2) Herhangi bir öğrenmede sinaps bağları arasında kurulan etkileşim önemlidir İnsan beyni aynı anda birçok işlevi yerine getirebilir Belleği,duyusal bellek, kısa süreli bellek ve uzun süreli bellek olarak tanımlar 64

65 Nörobilişsel Öğrenme Kuramı (3) Nörobilişsel kurama göre; Beyindeki devrelerin çalışma şekli bilinmeksizin öğrenmenin doğası anlaşılamaz Öğrenme eğer canlı bir dokuya sahip olan beyinde gerçekleşiyorsa, beynin öğrenmeden önceki ve sonraki yapısı arasında farklılık olur 65

66 Nörobilişsel Öğrenme Kuramı (4) Öğrenme sonucunda beyinde fizyolojik değişikleri açıklamak için hücre topluluğu ve faz ardışıklığı olmak üzere iki kavramdan söz edilir 66

67 Nörobilişsel Öğrenme Kuramı (5) Hücre Topluluğu: Bireyin karşılaştığı her nesne, beyinde hücre topluluğu olarak adlandırılan birbiri ile bağlantılı bir dizi nörondan meydana gelen karmaşık sistemi ateşler Faz Ardışıklığı: Birbiriyle bağlantılı olan hücre topluluğu serisidir. Bir faz ardışıklığında yer alan herhangi bir hücre topluluğu veya topluluklarının kendi aralarında yaptığı bileşimlerden biri ateşlendiğinde, zihinde belirli mantıksal sıra içerisinde düzenlenmiş bir düşünce serisi oluşur 67

68 Öğrenmede etkili faktörler nelerdir? 68

69 Öğrenmede Rol Oynayan Etkenler Öğrenenle İlgili Etkenler : Yaş, zekâ, güdülenme, kaygı, fizyolojik durum, transfer Öğrenme Yöntemleri : Aralıklı/toplu öğrenme, okuma, anlatma, bilgisayar, yaşantılayarak, tekrar Öğrenilecek Malzeme : Anlamlılık, ayırt edilebilen, çağrışım kurulabilen benzerlik Öğrenmenin Yapıldığı Ortam : Sıcaklık, aydınlık, gürültü 69

70 Transfer Pozitif Transfer Bisiklete binmeyi bilen bir kişinin motosiklet kullanmayı daha kolay öğrenmesi Negatif Transfer İki parmak daktilo bilen bir kişinin on parmak daktiloyu öğrenirken güçlük yaşaması 70

71 Bellek - Hafıza (Memory) 71

72 Amaç : Bellek kavramını, hatırlama ve unutmada rol oynayan etkenleri açıklamak 72

73 Öğrenim Hedefleri: Öğrenciler; Bellek ve fizyolojik mekanizmalarını tanımlayabilmeli Kısa ve uzun süreli belleğin özelliklerini söyleyebilmeli Hatırlama ve unutmada rol oynayan etkenleri sayabilmeli Bellek bozukluklarını açıklayabilmeli 73

74 Bellek(hafıza) nedir? 74

75 75

76 Bellek Hafıza (Memory) Öğrenme ve yaşantılama yoluyla edinilen bilgilerin kaydedilmesi, saklanması ve hatırlanması yeteneği Ara-Bul Kodlama Depolama Geriye getir (Coding) (Storage) (Retrieval) 76

77 BİLGİYİ İŞLEME İnsan zihni bilgiyi alır, işler, biçim ve içeriğini değiştirir, depolar, gerektiği zaman geri getirir ve tepkiler üretir Bir başka söylemle, süreç bilgiyi bir araya getirir, kodlar, bilgiyi korur ya da depolar ve gerektiği zaman geri getirir 77

78 BELLEK TÜRLERİ a. Duyusal bellek b. Kısa süreli bellek / İşleyen Bellek c. Uzun süreli bellek 78

79 Duyusal Bellek Çevreden gelen uyarıcılar duyu organları yolu ile duyusal kayıta gelirler Duyusal kayıtın kapasitesi çok geniş olmasına karşın bilginin kalış süresi çok kısadır Ancak dikkat ve algı süreçleri ile bu bilginin bir kısmı alınır ve kısa süreli belleğe gönderilir 79

80 Kısa Süreli Bellek / İşleyen Bellek Duyusal kayıttan dikkat ve algı süreçleri sonunda ayrılan bilgi, sistemin ikinci öğesi olan kısa süreli belleğe geçer Kısa süreli belleğin hem bilgi tutma süresi, hem de kapasitesi sınırlıdır 30 sn. den başlayan, birkaç dakikayı geçmeyen hatırlama durumlarını içerir 80

81 Uzun Süreli Bellek Bilgiyi uzun süre saklayan kısımdır Uzun süreli bellekte bilgiyi, istediğimiz uzunlukta ve miktarda depolar ve unutmayız 81

82 Uzun Süreli Bellek (2) Uzun süreli bellekte bilgiler kaybolmaz, ancak bilgi, uygun biçimde kodlanmamış ve uygun yere yerleştirilmemişse, geri getirmede zorluklarla karşılaşılır Saatler, günler, aylar, yılları kapsayan hatıralardan oluşur 82

83 Fotoğrafsı İmge (Eidetic image) Görülen nesne/durumun tüm ayrıntılarıylazihinde canlandırılması 3-5 saniye bırakılan bir resim 5-10 dakika bellekte kalabilir Çocukların % 5 inde bu yetenek vardır Kişinin ilgi, beklenti ve güdülenmesinden etkilenir 83

84 Hatırlama : Önceki yaşantıların ve öğrenilenlerin imgesel (imagery), sözel ya da benzeri diğer yollarla yeniden yaşantılanmasıdır Unutma : Öğrenilenlerin ya da anıların beyindeki izlerinin zamanla aşınıp silinmesi sonucu oluşan bellek işlevidir 84

85 85

86 Hatırlama ve Unutmada Rol Oynayan Etkenler Öğrenme Derecesi Öğrenilen Malzemenin Anlamlılığı Öğrenmeye Güdülenme Öğrenmeden Sonraki Zaman Aralığındaki Etkenler - Geriye doğru bozucu etki - İleriye doğru bozucu etki 86

87 Geriye Doğru Bozucu Etki I. Aşama II. Aşama Deney Grubu A Öğrenmesi B Öğrenmesi Kontrol Grubu A Öğrenmesi Dinlenme 87

88 İleriye Doğru Bozucu Etki I. Aşama II. Aşama Deney Grubu A Öğrenmesi B Öğrenmesi Kontrol Grubu Dinlenme B Öğrenmesi 88

89 Bellek Bozuklukları Bellek Yitimi (Amnesia): Hatırlama yeteneğinin bir bölümünün ya da tümünün yitirilmesidir Bellek Sapması (Paramnesia): Gerçek olmayan anının gerçekmiş gibi hatırlanması ve bilinç alanına gelmesidir Jamais vu : Hiç görmedim De ja vu : Tanıyorum, Hatırlıyorum 89

90 Bellek Bozuklukları (devam) Bellek Artması (Hipermnesia): Anıların yoğun ve hızlı olarak bilinç alanına gelmesidir Bellek Azalması (Hipomnesia): Anıların çok zor hatırlanması 90

91 Bellek Bozuklukları (devam) Eksik Anımsama (Dismnesia): Zor ve eksik hatırlama Ekmnezi: Bir anıyı yaşıyormuşçasına tüm ayrıntıları ve coşkusuyla hatırlama 91

92 92