KÜRESEL EKONOMİK KRİZ ve TÜRKİYE

Transkript

1

2 KÜRESEL EKONOMİK KRİZ ve TÜRKİYE Küresel Finansal Kriz, Küresel Resesyon, İleriki Yıllarda Muhtemel Gelişmeler ve Krizin Türkiye Ekonomisine Etkileri Prof. Dr. Mükerrem Hiç Beykent Üniversitesi Öğretim Üyesi İstanbul 2009

3 Beykent Üniversitesi Yayınevi Cumhuriyet Mah. Şimşek Sok. No:1, Beykent Siteleri, Büyükçekmece İstanbul Tel : (0212) Faks: (0212) Beykent Üniversitesi Adına Sahibi Vekil Rektör Prof. Dr. Ahmet Yüksel Yazar: Prof. Dr. Mükerrem Hiç İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü KÜRESEL EKONOMİK KRİZ ve TÜRKİYE 1. Baskı, Haziran 2009 Beykent Üniversitesi Yayınları, No.62 Grafik Tasarım: İbrahim Sevildi Baskı: Mega Basım ISBN No: Sertifika No: Kitabın bazı bölümleri veya tamamı Beykent Üniversitesi ve yazarların yazılı izni olmaksızın hiçbir şekilde çoğaltılamaz. Copyright 2009

4 ÖNSÖZ Eylül 2008 den bu yana ABD de başlayan finansal kriz kısa sürede küresel finansal krize ve küresel resesyona (büyüme hızının düşmesi, işsizliğin artması) dönüşmüştür. Kriz gerçi depresyon a (büyümenin çok uzun süre eksi olması, işsizliğin çok büyük ölçülere varması) dönüşmemiştir; fakat uzun yıllardan beri karşılaşılmış olan en büyük boyutlara ulaşmıştır. Finansal kriz ve resesyon ABD, Avrupa, Japonya ve diğer gelişmiş ülkeler yanında, gelişen ülkeleri, aralarında Türkiye nin de bulunduğu orta gelir düzeyli ülkeleri ve aralarında BRIC lerin (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin) yer aldığı yükselen piyasaları (emerging markets) da etkisi altına almıştır. Gerek küresel finansal kriz ve resesyon hakkında gerek krizin Türkiye ekonomisi üzerindeki etkileri hakkında ilmî ve meslekî dergilerde yayınlanmış makaleler ise henüz yeterli seviyede değildir. Bu kitabımızın 1. kısmında küresel finansal kriz, küresel resesyon ve ileriki yıllarda dünya ekonomisindeki muhtemel gelişmeler ayrıntılarıyla ele alınmaktadır. Krizin Türkiye ekonomisi üzerindeki etkileri kitabımızın 2. kısmında ele alınmıştır. Bu konularda ABD ve Avrupa da dahi ilmî makale sayısı mahdut olduğu, ilmî makalelerde her gün değişen gelişen olayları izlemek esasen pek mümkün olmadığı için bu incelememizde, bir çok hallerde yabancı dergiler ve meslekî gazetelerde çıkan haber ve yorumlara atıf yapılmıştır. Hatta Joseph Stiglitz, Paul Krugman, Ken Rogoff gibi tanınmış iktisatçıların, WTO başkanı Pascal-Lamy, IMF başkanı D. Strauss-Kahn gibi uluslararası düzeydeki seçkin uzman ve idarecilerin dahi, henüz ilmî dergilerde yazıları çıkmadığı için, sözkonusu meslekî dergi ve gazetelerdeki beyan ve mülâkatlarına başvurulmuştur. Son olarak önemle belirtmek isterim, ki bu kitapta olayların ve yorumu kitabın yazılış tarihine göre Nisan sonuna kadar getirilmiştir. Daha sonraki olaylar ve gelişmelerin izlenmesi okuyucuya bırakılmıştır. Örneğin, ABD de bankalara uygulanan stres testleri nden alınacak sonuçlar, resesyona karşı uygulanmakta olan kamu harcama ve vergi indirim programlarının akıbeti, GM ve Chrysler şirketlerinin akıbetleri, G20 tavsiye kararlarına ilgili ülkelerin ne ölçüde uyacağı, IMF malî imkanlarının yükseltilmesi, Türkiye nin IMF ile yeni bir stand-by anlaşması yapıp yapmayacağı, yaptığı takdirde bu anlaşmanın şartları vb. hep daha sonraki tarihlerde kesinlik kazanacaktır. İstanbul 4 Mayıs 2009 Prof.Dr. Mükerrem Hiç

5 KÜRESEL EKONOMİK KRİZ ve TÜRKİYE İÇİNDEKİLER KÜRESEL FİNANSAL KRİZ, KÜRKESEL RESESYON İLERİKİ YILLARDA MUHTEMEL GELİŞMELER VE KRİZİN TÜRKİYE EKONOMİSİNE ETKİLERİ 1. BÖLÜM KÜRESEL FİNANSAL KRİZ, KÜRESEL RESESYON VE İLERİKİ YILLARDA MUHTEMEL GELİŞMELER 1.1. Kriz Öncesi Abd Finans Sektörünün Durumu ve Finans Krizinin Başlıca Nedenleri 1.2. Eylül 2008 de Başgösteren Abd İpotek Bankacılığı ve Finans Sektörü Krizi Sayfa Avrupa da ve Gelişmiş Ülkelerde Mali Kriz Abd de Avrupa ve Gelişmiş Ülkelerde Resesyon Abd de, Avrupa da Gelişen Ülkelerde Resesyona Karşı Sektörel 31 Yardım: Otomotiv Sanayii 1.6. Gelişen, Yeni Sanayileşen Ülkeler ve Yükselen Piyasalarda 36 Resesyon 1.7. Finansal Kriz ve Resesyondan Alınacak Dersler ve Gelecekteki 44 Muhtemel Gelişmeler Finans Sektörünün Denetimine Kriz Sonrası Devam Edilmesi Gereği Kriz Başgösterdiğinde Devlet Yardımı Yapılması Liberal Ekonomi 46 Yahut Piyasa Ekonomisi nin Bir Parçasıdır, Laisser-Faire Kapitalizmi nin Çökmesi Olarak Yorumlanamaz Serbest Ticaret İlkesi Ve Küreselleşme Karşısında Korumacılık ve 50 Milliyetçilik Akımlarının Kuvvetlemesi Genellikle Geçicidir Küreselleşme Krizle Beraber Büyük Bir Azalma Gösterdikten Sonra 53 Devam Edecek ve Gidecek Artacaktır Dünya Ticaretinin Sağlıklı Gelişmesi: ABD de Tüketim Meylinin 57 Azaltılması, Uzakdoğu Asya Ülkelerinde İç Tüketimin Artırılması ve Sadece İhracata Dayanan Büyüme Stratejisinden Vazgeçilmesi Gereği 5

6 2. BÖLÜM KÜRESEL FİNANSAL KRİZ VE KÜRESEL RESESYONUN TÜRKİYE EKONİMİSİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 2.1. Küresel Kriz Öncesi Türkiye nin Uyguladığı Ekonomi 59 Politikaları Ve Geldiği Ekonomik Durum 2.2. Krizin Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Başlıca Etkileri Bankacılık Sektörü Ve Küresel Kriz Türk Ekonomisinin Karşılaştığı Resesyon ve Başlıca Nedenleri Resesyona Karşı Alınan Tedbirler ve Bu Tedbirlerin Eleştirileri 72

7 1. BÖLÜM KÜRESEL FİNANSAL KRİZ, KÜRESEL RESESYON ve İLERİKİ YILLARDA MUHTEMEL GELİŞMELER 1.1. KRİZ ÖNCESİ ABD FİNANS SEKTÖRÜNÜN DURUMU VE FİNANS KRİZİNİN BAŞLICA NEDENLERİ Bugünkü küresel finansal krizin ve bunun tetiklediği küresel resesyonun kaynağı ABD nin finans sektörüdür. Amerikan finans sektörü üzerideki denetim Reagan döneminden ( ) itibaren, basit bir ifade ile, kaldırılmıştır. Bu denetimsizlik George W. Bush dönemi dahil, kriz başgösterene kadar devam etmiştir. Denetimsizlik burada deregulation, yani denetimin kaldırılması anlamında kullanılmaktadır. Aslında ABD finans sektöründeki denetimin kaldırılmasını ve denetimsizliği daha ayrıntılı şekilde izah etmek gerekir. ABD finans sektöründe ipotek bankaları (mortgage banks), ticarî bankalar (commercial banks) ve yatırım bankaları (investment banks) dahil, kriz öncesinde kadar irili, ufaklı banka mevcuttu, Bunların bazıları, (City Bank) hem ticarî banka hem yatırım bankası işlemleri yapıyordu. Yine müşterilerinin tasarruflarını sağlam ve kârlı varlıklara (assets), yani hisse senedi, bono, ipotekli krediler üzerine kurulmuş türevler e (derivatives) yatıran zarara karşı tedbirli fonlar (hedge funds) mevcuttur. Hedge fund ların sayısı kriz öncesi kadar olup yaklaşık toplam $2 trilyonluk portföy ile çalışmaktaydılar. Şüphesiz yine bir çok özel kurumlar müşterileri için değerli kağıt alım satımı yapmaktaydı ve bunlar da finans sektörüne dahildir.

8 2 Kriz öncesinde ticarî bankalar kamusal fakat özerk denetime tabi idiler ve bu denetim Federal Deposit Insurance Corporation (FDIC: Federal Mevduat Sigorta Kurumu) tarafından yürütülmekte idi. Dernekler FDIC bizdeki Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu na (TMSF) benzeyen bir işlev görmektedir. Fakat fiilen FDIC denetimi yok denecek kadar azdı. Esasta zora giren bankaların FDIC e müracaat etmeleri mümkündür. FDIC ise bunları kurtarmak için kullanılmak üzere bankalardan bir sigorta primi almaktaydı. Fakat kriz öncesinde hiçbir bankanın FDIC e yardım ve kurtarılma için başvurusu olmamıştır. Ticarî bankalar dışındaki finans kurumlarının denetime dahil edilmesi için arada sırada ortaya çıkan ve Hükümete ve Kongreye (Temsilciler Meclisine ve Senato ya) intikal eden teşebbüsler ise sözkonusu finans kurumlarının etkin lobi faaliyeti ile bertaraf edilmekteydi. Böylece FDIC kontrolü dışında ve kontrol edilene kıyasla çok daha büyük bir kısım (Shadow Banking: Gölge Bankacılık) ortaya çıkmış bulunuyordu. Aslında finans sektörünün hukuken denetim altında olan kısmı da fiilen kontrolü gerekli bir olayla karşı karşıya kalmamıştı. Finans sektöründe denetimsizliğin tercihi şu iddiaya dayandırılmaktaydı. Denetim finans kurumlarının kredi verme faaliyetlerini yavaşlatır ve saptırabilir. Böylece bankalar ve finans kurumlarının süratle hareket ederek açacakları kredileri küçülme eğilimi gösteren sektörlerden veya firmalardan yükselme eğilimi gösterenlere yöneltmek olanakları ellerinden alınmış olur. Bu iddianın aslında aşırı denetim için doğru olmakla beraber, denetimsizlik için yanlış olduğu finansal krizle beraber açıkça ortaya çıkmıştır. Nitekim, bu denetimsizlik ortamında finans sektörü ile ilgili tüm aktörler aşırı ölçülerde rizikolu faaliyetlere yönelmişlerdir. Ev fiyatlarının ABD de devamlı yükselmesinden ve bu yükselmenin ileride de süreceği varsayımından hareket eden ve ipotekle ev satın almış olan tüketiciler devamlı ek ipotek kredisi almışlar, bunun yanında oto kredisi,

9 3 kredi kartı da dahil, diğer kredilere de başvurmuşlardır. Böylece, aldıkları krediler şahsî varlıklarının (gayrımenkuller, otomobil, vs.) değerlerinin üstüne çıkmıştır. Ev fiyatları artışının durması ve düşmeye başlamasıyla da borçlarını ödeyememe durumuna düşmüşlerdir. Aslında ABD de tüketicilerin yüksek tüketim ve düşük tasarruf meyli ciddi bir yapısal (yahut davranışsal) risk olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer taraftan, ipotek bankaları ve bu bankaların üst düzey yöneticileri (CEOs: Chief Executive Officers) ise, bankaların kredi hacmini ve dolayısıyla kârlarını artırdığı mülâhazası ile artan ipotek kredisi taleplerini karşılamışlar; böylece ipotek bankalarının kağıt üzerindeki kârları ve aynı zamanda CEO larının aldıkları primler artmıştır. Banka hisse senetleri değerleri de yükseldiği için bu durum hissedarları da memnun etmiştir. Bankalar verdikleri kredileri artırmak gayretiyle ilk kredi üzerine bir çok türevler (derivatives) icat etmişlerdir. Öyle ki, bunların riskini profesyonellerin dahi doğru şekilde tahmin etmesi imkânı ortadan kalkmıştır. Bilgisayar kullanımı ise genellikle finansal işlemlerin süratle yapılmasını ve yaygınlaşmasını imkân dahiline koymuştur. İpotek bankaları bu şekilde kredi hacmini ve kârlarını yükseltmiş görünmekle beraber aslında bu kredilerin büyük kısmı geri ödenme güçlüğü gösterecek olan kötü alacaklar (bad debts) niteliğinde idi (bad debts aslında bankalar açısından kötü borç, bankalardan kredi alanlar açısından kötü borç tur. Ancak ABD literatüründe kötü alacak yerine yaygın şekilde kötü borç terimi kullanılmaktadır). Dolayısıyla da ipotek bankalarının gerçek kârını azaltacak bir gelişme idi. Krizle beraber ödeyememe durumu dolayısıyla bu gibi varlıklar (assets), yani bilanço aktifindeki kötü alacaklar sözkonusu bankanın diğer aktiflerini ve faaliyetlerini de menfi etkilediği için, kriz sonrasında bunlar için çok defa toksik varlıklar (toxic assets: yani, diğer sağlam varlıkları, daha doğrusu bankanın likiditesini menfi etkileyen varlıklar) teriminin kullanıldığını görmekteyiz. Diğer taraftan, FED (Federal Reserve System: Amerikan Merkez Bankası) Alan Greenspan ın FED başkanı olduğu dönemde faiz

10 4 haddini devamlı düşük tutarak bu ipotekli borçlanma balonu nun (bubble) devamlı şişmesinde ayrı bir menfi rol oynamıştır. O halde, krize yol açanlar sadece finans sektörünü denetimsiz bırakan politikacılardan ibaret değildir. Tüm aktörlerle ilgili bu saikler her zaman ortaya çıkabileceği için Hyman Minsky nin krizden çok önce vurguladığı gibi, finans sektörü daima istirarsızlığa yol açabilen bir yapıya sahiptir. Bu nedenle de optimal ölçüde fakat devamlı denetimi gerekir. Finans sektörünün aynı özelliğine ve denetim gereğine Joseph E. Stiglitz, Paul Krugman tarafından da dikkat çekilmiştir (Newsweek, 2009 special edition). Bu noktada önemle belirtelim ki, bu incelememizin konusu Amerikan finans sektöründe kullanılan ve satılan türevleri ve kıymetli kağıtları, verilen kredileri, bunların rizikolarının hesaplanmasını hesapların karmaşık olması yanında mazi ile ilgili rakamlara dayandığı için hataya düşme olasılığını derinlemesine ve finans tekniği olarak ele almak değildir. Örneğin, incelememizde finans krizinin ortaya çıkmasında başlıca etken ipotek kredileri ve bunlara dayanan türevler (derivatives), yani bunlar üzerine yaratılan borç senetlerinden söz edilmektedir. Fakat bu son grup içinde, daha tahsisi olarak ipotek karşılıklarından oluşan borç senetleri (CDOs: Collateralized Debt Obligations) ise bahiskonusu edilmemektedir. Halbuki, esas finansal kriz CDO ların rizikolarının hesaplanmasındaki güçlük ve hatalardan ve CDO ların rizikoları iyice bilinmeden satılmasından doğmuştur (Bu konuda bilgi için: Economist, Ocak 24, 2009, özel finans raporu). Esas inceleme konumuz finans teknikleri değil, finansal krizin ve ekonomik etkilerinin, yani resesyonun ve bu sorunlara karşı alınan tedbirlerin etkinliğinin incelenmesidir. Bu nedenle burada türevlerin ve bu türevler üzerine çıkartılan tamamlayıcı borç senetlerinin varlığı, bunların rizikolarının hesaplanmasındaki güçlükler ayrıntılı bir şekilde verilmemiştir. İncelememizin konusu açısından önemli olan ipotek kredilerin varlığı, ev fiyatlarındaki devamlı yükselmeler karşısında verilen ipotek kredilerinin ve bunlara dayalı türevlerin devamlı artırılması, ev fiyatlarındaki düşme ile

11 5 beraber bunların değerinin düşmesinin, ev satın alanların ise banka borçlarını ödeyemez duruma düşmelerinin ABD deki finansal krize yol açmış olmasıdır EYLÜL 2008 DE BAŞGÖSTEREN ABD İPOTEK BANKACILIĞI ve FİNANS SEKTÖRÜ KRİZİ ABD de ipotek bankacılığında ve tüm finans sektöründe başgöseren krizin temeldeki nedeni ev fiyatlarında uzun süre devam eden yükselmenin durması ve aksine hızla düşmeye başlamasıydı. Ev fiyatları daha önceki yıllardan yıllarına kadar süratle artmış, bu artış 2006 ya kadar yavaşlamış, 2006 dan itibaren yavaş da olsa düşmeye geçmiş, düşme 2007 den itibaren ise hızlanmıştır. Bu da tüm aktörlerinin tahminlerini, maziye ait rakamlara dayanan riziko hesaplarını altüst etmiştir. Aslında ipotek bankacılığı konusunda ilk sorun 2008 Eylül ünde değil, 2007 Eylül ünde başgöstermiştir. Bu tarihte ipotek kredisi veren iki yatırım bankası, Bear Stearns ve Merryl Lynch açtıkları kredilerin ödenememesi yüzünden likiditelerini kaybetmişler, borçlarını ödeyemez hale gelmişler ve iflasla karşı karşıya kalmışlardır. Her ikisi de, devletin (Hazine bakanlığının) malî yardımıyla diğer bankalara, düşük fiyata satılmıştır. Bear Stearns JP Morgan Chase tarafından, Merryl Lynch ise Bank of America tarafından satın alınmıştır. Hazine ise bu satışların gerçekleşmesi için $36 milyar yardım yaparak kötü varlıkları satın almıştır. Fakat, o tarihlerde olayın boyutu sadece ipotek kredisi veren bir kısım bankaların ve ipotek bankalarının likidite noksanı (illiquidity) sorunu olarak yorumlanmıştır. Ne var ki, bu kez Eylül 2008 de iki dev ipotek bankası olan Freddie Mac ile Fannie Mae nin iflas durumuna gelmesi sorunun basit ve kısmî bir likidite noksanı değil, ciddi bir ipotek krizi (mortgage crisis) ve iflas (insolvency) olarak değerlendirilmesi gereğini ortaya çıkarmıştır. Bu durumda, ABD hükümeti (Başkan George W. Bush ve Hazine Bakanı Hank

12 6 Paulson) ile FED (Alan Greenspan ın emekli olmasından sonra FED başkanlığına atanan Ben Bernanke) süratle hareket ederek kestirme yol olarak bu bankalara sermaye yatırmış ve böylece ilk devletleştirme işlemini gerçekleştirmişlerdir. Amerikan Hazinesi bu iki dev ipotek bankasını %80 oranında devletleştirilerek kurtarılması için $200 milyar vermiştir. Freddie Mac ve Fannie Mae olayının hemen ardından bu kere AIG (American International Group: Amerikan Uluslararası Grup, dünyanın en büyük sigorta şirketi) iflas durumuna düşmüştür. Çünkü AIG, denetimsizlik ortamı içinde sigorta yanında büyük ölçüde hedge fonu işlerine de girişmiş, sonuçta elinde ödenmeyen büyük ölçüde kötü varlıklar (kötü krediler) yahut kredi alanlar açısından kötü borçlar birikmiştir. Fakat, çok büyük bir kuruluş olduğu için Hazine AIG ye de batmaması için devletleştirme suretiyle yardım etmiştir. İlk $85 milyar yardımdan sonra müteaddit kereler AIG ye yardım yapılmak zorunda kalınmış ve toplam Hazine yardımı Mart 2009 itibariyle $173 milyara ulaşmıştır. Sonunda AIG de %80 i ile devletleştirilmiştir (Burada sözkonusu edilen rakamların büyüklüğünü daha iyi görebilmek için bu rakamlar örneğin Türkiye nin 2008 GSYİH sı olan $742 milyarla karşılaştırabiliriz. AIG ye, ayrıca yukarıda sözü geçen bankalara yardım yapılarak kurtarılmalarına rağmen, yine aynı tarihlerde, yani 15 Eylül 2009 da ABD nin en eski ve prestijli bir yatırım bankası olan Lehman Brothers e devlet yardımı yapılamamıştır. Çünkü Lehman Brothers yasal limitler üstündeki sigortası sağlanmamış alacaklar dolayısıyla bir finansal sorunla karşı karşıya kalmış bulunuyordu. Bu nedenle FDIC veya Hazine yardımı mümkün değildi. Diğer bankalar da satın almaya yanaşmayınca Lehman Brothers iflas etmiştir. Lehman Brothers in iflasının yarattığı menfi etkiler hakkında bir fikir vermek üzere belirtelim ki, bu iflas sonucu bankanın $600 milyar borcu da havada kalmıştır. Daha önemlisi Lehman Brothers ın iflası ile ABD menkul değerler borsasında çok büyük bir düşme olmuştur. Bu

13 7 düşmeden doğan servet ve gelir kayıpları şüphesiz özel tüketim harcamalarında büyük bir düşme yaratmıştır. Ayrıca yatırım meylinde menfi etkilere yol açılmış olmalıdır. Lehman Brothers in iflası o kadar büyük bir menfi dalga yaratmıştır ki, uluslararası yatırımcı olan Soros ekonominin reel sektöründeki sorunları ve resesyonu bu iflasın tetiklediğini iddia etmiştir. Bu gelişmeler karşısında ABD hükümeti, Paulson ve Bernanke nin insiyatifleri ile finans sektörünü kurtarmak, iflasları önlemek ve fakat devletleştirmelere veya kısmi devletleştirmelere yol açmamak üzere toksit varlıklar ın satın alınması için $700 milyar dolarlık bir fonun ayrılması ile ilgili bir kanunu alelacele Kongreden (Temsilciler Meclisi ve Senato dan) geçirmiştir. Bu kanuna göre ipotek bankalarındaki, bu bankaların likiditesini bozan ve bankaları kredi veremez, borcunu ödeyemez durumda bırakan toksit varlıklar bu fon idaresi tarafından satın alınacaktır. Programa TARP (Troubled Assets Relief Programme: Sorunlu Varlıkları Kurtarma Programı) adı verilmiştir. Şüphesiz bu fonun idaresinin, yani hangi bankalardan hangi varlıkların satın alınması gerektiğinin tespiti ciddi bir idarî ayni zamanda politik sorun olduğu açıktır. Fakat yine de bu yaklaşım, devletleştirme ve kısmî devletleştirme gerek bugün gerek ileride daha da büyük sorunlar yaratabileceği için tercih edilmiştir Mart ında $700 milyarlık TARP fonunun yaklaşık yarısı kullanılmış bulunuyordu. Birçok banka ise TARP a müracaat etmekten çekinmeye başlamıştır. Bunun birinci nedeni TARP a müracaat eden bankanın durumu kötü diye hisse senetleri büyük bir düşme gösteriyordu. Kaldı ki, TARP a müracaat halinde devlet bankaların idaresi ile ilgili ağır şartlar ileri sürüyordu. Bu nedenle TARP kurtarma fonksiyonunu tam layıkıyla yapamamıştır. Fannie Mae, Freddie Mac ve AIG ın devletleştirilmesi ve TARP yanında ayrıca bankalara devlet tarafından verilen mevduat sigortası hacmi $3.4 trilyona yükseltilmiştir. FED ise tüketici kredileri ve küçük ölçekli

14 8 şirketlere verilen kredileri desteklemek için yürürlükte olan $200 milyarlık fonu $1 trilyona çıkarmıştır. FED faiz oranlarını da tedricen düşürmüş ve sonunda %0.5 yapmıştır. Böylece hem bankaların borçlarının faiz yükü azaltılıyor hem de gerek özel yatırım gerek özel tüketim harcamaları uyarılmış, daha doğrusu bunların şiddetli düşmesi önlenmiş oluyordu. Diğer taraftan, kriz ve likidite noksanı ortamı içinde bankalararası kredi vermek imkânları hemen hemen ortadan kalktığı için, bankalararası kredileri (seküritizasyon kredilerini) çalıştırmak üzere FED ayrıca $1.4 trilyonluk (bankalararası kredilerin ödenmemesine karşı) bir garanti fonu ihdas etmiştir. Ancak, likidite noksanı, iflas durumu tüm banka sektörünü sardığı için bankalar bu yardımlara, düşük faize ve FED garantisine rağmen, gerek birbirlerine açtıkları kredileri, gerek borç almak isteyen firma ve kişilere açtıkları kredileri durdurmuşlardır. Böylece, yapılan devlet (Hazine) ve FED yardımları ve alınan önlemler fazla işe yaramamış, sadece daha fazla bankaların iflas etmesini önleyebilmiştir. Bu arada ise hedge fund larından 2000 kadarı, Şubat 2009 itibariyle iflas etmiştir. Bu iflasların en önemli sebebi finansal kriz olmakla beraber Madoff olayı nın da payı vardır. Nasdaq eski başkanı olan Bernard Madoff kurduğu hedge fund a birçok meşhur Amerikalı yı müşteri yapmış, fakat yolsuzluğa saparak bir saadet zinciri yaratmış, sonunda batmış ve suçunu kabul etmiştir. Ocak 2001 de Enron un batışından onra ABD deki en büyük özel sektör yolsuzluk olayı Madoff idi. Kriz başlamadan önce hedge fonları $2 trilyon dolayında varlık idare ediyorlardı. Kriz sonrası iflaslardan sonra ayakta kalan hedge fonlar $1,2 trilyon varlığa, yani yaklaşık yarı yarıya düşmüştür (Barton Biggs, Newsweek, Şubat 2). Şubat 18, 2009 da bu kere yine hedge fund alanında ikinci ve daha küçük çaplı bir Madoff olayı başgöstermiştir. Sayılı bir zengin olan Sir Allan Stanford kurduğu hedge fund a yüksek getiri ve faiz ile birçok şöhreti ve müşteriyi kendine çekmiş, müşteriler için tanzim ettiği sahte bilanço ve kâr ve zarar tablosu ile bu

15 9 yüksek meblağları ödeyebilir durumda olduğu izlenimi vermiştir. Aslında daha düşük kâr elde ediyordu ve hatta parasının bir kısmını Madoff a kaptırmıştı. Fonlarını geri almak isteyenlerin parasını da saadet zinciri, çerçevesinde yeni gelen müşterilerden aldığı fonlarla ödüyordu. Yüksek kârları şüpheli bularak araştırma yapan SEC (Securities and Exchange Commission) sahteciliği tespit ederek Stanford u mahkum etmiştir. Bu arada Stanford un müşterileri $8 milyar kayba uğramışlardır. Kriz ipotek bankaları ve hedge fund lar yanında yatırım bankalarına da sıçramış ve karşılaştıkları likidite noksanı ve fon ihtiyacı karşısında iki banka ticari banka hüviyeti alarak yardım için FDIC e başvurmuştur. Böylece Ms.Sheila Bair in yönetim kurulu başkanlığını yaptığı FDIC yeniden faal olmaya başlamıştır. Eylül 2008 FDIC en büyük ticari banka (tasarruf ve borç verme kurumu (savings and loan corporation), yani mevduat bankası olan Wa-mu yu (Washington Mutual Inc. i) ele alarak parçalara ayırmış ve bu parçaları JP Morgan and Chase e satmıştır. JP Morgan and Chase kriz öncesinde, daha az kâr etmek bahasına, daha temkinli bir kredi politikası izlediği için kriz esnasında büyük bir sorunla karşılaşmamıştı. FDIC yine bir başka büyük banka olan Wachovia yı ele almış ve onu da Citibank a satmıştır. Indy Mac Bank a ise, verdiği kredileri sigortalamadığı için yardım yapılamamış ve bu banka batmıştır. Ocak 2009 başlarında FDIC iki bankayı daha kontrolü altına almıştır. Berkley deki National Bank of Commerce (toplam varlıkları tutarı $430 milyar) ve Washington daki Bank of Clark County ($446.5 milyar). Yine Ocak ayında Suburban Federal Savings Bank a, Bank of Essex e, Ocala National Bank a (toplam varlığı $225 milyon) ile küçük bir bankaya daha el koymuş ve Ocak ayında kontrolü altına aldığı banka sayısı altıyı bulmuştur. Bu bankalara el konmasının yükü de ağır olmuştur. Örneğin sadece Suburban Federal ve Ocala için FDIC $225 milyon tahsis etmek durumunda kalmıştır.

16 10 Çok daha önemli olay, ABD nin en büyük bankası olan Citibank ın likidite noksanı ile karşı karşıya gelmesidir. Citibank a Ekim 2008 de $25 milyar, Kasım 2008 de $20 milyar, toplam $45 Hazineden malî yardım yapılmış ve bu meblağa mukabil Hazine Citibank ın %7.8 oranında, kararlarda oy vermeyen ortağı olmuş, yani kısmen devletleştirilmiştir. Benzer şekilde yine diğer büyük bir banka olan Merryl Lynch i satın almış olan Bank of America da yine toplam $45 milyar yardım görerek, aynı oranda ve kısmen devletleştirilmiştir. Fakat Citibank 2009 Ocak ayında yine likidite sıkıntısının devamı dolayısıyla FDIC e başvurmuştur. Citibank bu kere şöyle bir tedbir almak durumunda kalmıştır: Citibank ın yaklaşık $800 dolayındaki kötü varlıkları, yani ödeme olasılığı bulunmayan toxic assets Citibank bünyesinde ayrı bir banka, daha doğrusu ayrı bir kısım olarak tesis edilen Citi Holding de, iyi durumda olan yaklaşık $1.1 trilyon dolayındaki varlıkları ise City Group adında ayrı bir bölüme ayrılmıştır. Böylece ikinci zikredilen bölüm kötü varlıklar dolayısıyla herhangi bir likidite sıkıntısına uğramadan kredi faaliyeti gösterebilecekti. Kötü varlıkların ileride çıkarabileceği sorun için ise Hazinenin yine yardım garantisi gerekmiştir. Şubat 2009 da B. Obama nın başkanlık döneminde Citibank yine ABD hükümetine müracaat ederek ek malî yardım talebinde bulunmuştur. Aynı zamanda devlete ait ve kararlara katılım hakkı vermeyen tercihli %7.8 hissenin ise alınacak yardımla %40 oranına çıkartılması Citibank tarafından Hazineye teklif edilmiştir. Böylece kararlarda ağırlık yine Citibank idaresinde kalacaktır. Yeni Hazine Bakanı T. Geithner hisselerin adi hisseye dönüştürülmesine ters bakmamıştır. Citibank Singapur, Abudabi ve Kuveyt teki hisselerini de adi hisse senetlerine dönüştürmek üzere müracaat etmiştir. Fakat Citibank 2009 ikinci ayında kâra geçerek kendi başına kurtulabileceği izlenimini vermiştir.

17 11 Yine Şubat sonu 2009 da hisselerinin %80 i devletin eline geçmiş olan AIG 2008 de $6.7 milyar zarar gösterdiği için, Hazineye ek yardım almak üzere müracaat etmiştir. Fakat AIG nin Mart 2009 itibariyle zarara rağmen Hazineden aldığı toplam yardımın yaklaşık 2/3 sine varan $160 milyarı ortaklarına prim ve ikramiye olarak dağıtmak teşebbüsü gerek kamuoyunda gerek kongrede infial yaratmıştır. Kongre bu meblağın büyük bölümünün vergi olarak geri alınması için kanun çıkartma hazırlığına başlamış, bunun üzerine AIG e yüksek oranda prim dağıtmak kararından vazgeçmek zorunda kalmıştır. Yeni ABD başkanı Barack Obama bundan böyle bankaların devletleştirmesi taraflısı olmadığını açık şekilde ifade etmiştir. O tarihlerde Citibank ile Bank of America nın devletleştirilebileceği söylenti ve endişesi borsaları ve ekonomiyi sarsmış bulunuyordu. Diğer taraftan, 2009 Mart ayında Freddie Mac 2008 yılı son çeyreğinde $23.9 milyar zarar kaydettiğini ve Hazineden $31 milyar daha talep edeceğini bildirmiştir. Fannie Mae ise aynı dönem için $25.2 milyar zarar göstermiştir. Bu iki dev kuruluş ABD ipotekli ev kredisi piyasasının %43 ünü ellerinde bulunduruyorlardı ve daha önceki yardım talepleri üzerine devletleştirilmek durumunda kalmışlardı. TARP ın iyi çalışmaması üzerine FED Başkanı Bernanke ile FDIC Başkanı Ms.Bair TARP yerine bir Toksit Varlıklar Bankası (Toxic Assets Bank) kurmayı, TARP tan arta kalan $350 milyarı ilk sermaye olarak bu bankaya aktarmayı tasarlamışlardır. Fakat bu tasarı gerçekleştirilmemiştir. Esasen böyle bir banka veya fonun çok daha büyük bir sermayeye ihtiyacı vardı.

18 12 Diğer taraftan, likidite zorluğu yüzünden FDIC e başvuran banka sayısı Şubat başı 2009 itibariyle 160 ı aşmıştır; 2009 sonuna kadar bu rakamın 1000 e ulaşacağı tahmin edilmektedir. Böylece yatırım bankası pek kalmamıştır; çünkü zor duruma düşen yatırım bankaları ticarî banka hüviyeti ile FDIC e müracaat etmek durumunda kalmışlardı. Bu müracaatlar içinde FPIC 2008 yılında 25, 2009 da bugüne kadar (Nisan sonu) 29 bankaya el koymuştur. Burada FDIC e müracaat ettiği zikredilen bankalar tam liste olmaktan çok uzaktır; Sadece, önemli olan ve köşetaşı teşkil etmiş olan mahdut sayıda banka zikredilmiştir. Yukarıdaki izah ve rakamlardan da anlaşılacağı gibi, Eylül 2008 de başgösteren finansal kriz dolayısıyla Wallstreet (Amerikan bankalarının merkezlerinin bulunduğu, New York taki cadde) Dünya Buhranından bu yana en kötü dönemini yaşamaktadır. Şubat 2009 başında krizden bu yana (sadece) finans sektöründe işsiz kalan sayısı kadardı. Ayrıca kişi ise yakında işlerinden atılmak üzereydi. Şüphesiz bu işsizler işçi değil, beyaz gömleklilerden oluşuyordu ve içlerinde Lehman Brothers ın iflasında olduğu gibi, CEO lar dahi vardı. Goldman Sachs tarafından yapılan bir tahmine göre, ABD de finans sektörünün kötü varlıklar yüzünden Şubat başı 2009 itibariyle fiilen karşılaştığı kayıp $962 milyar, yani $1 trilyona yakındı. Diğer gelişmiş ülkelerdeki finans sektörleri kayıpları ile ABD finans sektörü kayıpları toplamı ise $2.1 trilyondur (Robert J. Samuelson, Newsweek, Şubat 2, 2009). Amerikan Bankalarının portföylerinde ise daha $2 trilyon kötü borç (bad debt), yani toksit varlık (toxic assets) olduğu tahmin edilmektedir. Diğer taraftan, Mart 2009 sonuna doğru bu kere Wa-Mu nun (Washington Mutual Inc.) FDIC e karşı $13 milyarlık dava açtığını

19 13 görüyoruz. ABD nin en büyük mevduat bankası olan Wa-Mu ya Eylül 2008 te FDIC tarafından el konulmuş ve $188 milyar aktifi bulunan mevduat bölümü $1.9 milyar karşılığında JP Morgan Chase e satılmıştı. Wa-Mu yu daha önce Mart 2008 de satın almak üzere JP Chase Morgan hisse başına $8 önermişti, FDIC yoluyla yapılan satışta ise hisse başına sadece 45 cent ödenmiş oluyordu. Wa-Mu açtığı davada düşük fiyat yanında iflas koruması talep eden ana holding şirketinin değil, sadece mevduat bölümünün satılmasını eleştirmiştir (Hürriyet, ). Bu da bankalara yardım, devletleştirme, satma kararlarında yanlış yapılabileceğini ve fakat buna karşı adlî müracaatın açık olduğuna dair ilginç bir delil oluşturmaktadır. B.Obama başkanlığa başlar başlamaz öncelikle ele aldığı ilk konu ekonominin, gerek finans sektörünün gerek reel ekonominin yeniden canlanması olmuştur. Bu konuda ortaya koyduğu ilke ise, G.W.Bush idaresinin konuya parça parça, azar azar yaklaşımı (incrementalism) yerine cesaretli, gerekli ve yüksek miktarda meblağ ile el atarak ekonomiyi canlandırma, sorunu tümüyle ve bir an önce çözümleme stratejisi uygulamak olmuştur. Obama nın Şubat 11, 2009 da Kongrede ilke olarak kabul edilen $787 milyarlık paketi esas itibariyle reel sektörün canlandırılması ve resesyonun önlenmesiyle ilgili olduğu için müteakip kısımda ele alınacaktır. Bu kısımda ise yeni Hazine Bakanı Timothy Geithner in finans sektörünün canlanmasıyla ilgili olarak 10 Şubat 2009 da açıkladığı program özet olarak incelenecektir. Geithner TARP ın bugüne kadar istenilen yeterli müspet sonucu vermekten çok uzak olması dolayısıyla daha büyük meblağlı ve daha cesur bir program uygulayacağını ortaya atmıştır. Financial Stability Programme (Malî İstikrar Programı) olarak adlandırılan ve TARP yerine geçmesi düşünülen programa göre, toksik varlıkları satın almak suretiyle finans sektörünü canlandırmak üzere, nihai hedef olarak $2 trilyonluk bir fon kurulacaktır. Yukarıda da işaret edildiği gibi, ABD finans sektöründe esasen

20 14 $2 trilyon dolayında toksit varlığın mevcut olduğu hesaplanmaktadır. Önce temel olarak kamu ve özel sektör kaynaklarından oluşan $500 milyarlık bir fon tesis edilecektir. Daha sonra fon $1 trilyona yükseltilecektir. Bu fona FDIC, FED ve Hazine Bankası yanında özel sektör de katılacaktır. Daha da ileride bu meblağın $2 trilyona çıkartılması planlanmaktadır. Fona özel sektör olarak, sorunlu varlıklara yatırım yapan Blackstone, Black-Rock gibi finans kuruluşlarının katılması beklenmektedir (Economist, Şubat 14, 2009). Fon bankaların bilançolarındaki ipotek kaynaklı kötü kredileri, yani toksit varlıkları (toxic assets) satın alacaktır. Bunların piyasa değeri üzerinden değerlendirilmesi önem kazandığı için fona bu konuda ihtisası olan özel finans kuruluşlarının katılmış olmasının bir anlamı ve fonksiyonu vardır. Diğer taraftan, toksik varlıkları satın alınan bankanın ise likit ve kredi verebilir duruma gelmesi şarttır. Görülüyor ki, Geithner TARP ı etkisiz bulduğu gibi toksik varlıkları satın almak üzere kamu finansmanına dayanan bir banka kurmak fikrini de uygun görmemiştir Fonun sermayesi ise bu sermayenin kullanılmasına paralel olarak yükseltilecektir. Nitekim, Geithner 2009 Mart ayında nihayet $1 trilyonluk böyle bir programı yürürlüğe koyduğunu açıklamıştır. Fona Black-Rock, PIMCO gibi beş özel firma küçük meblağlarla iştirak etmiştir. Geithner in programı piyasalar tarafından çok müspet bir tepkiyle karşılanmıştır. Geithner, bunu izleyerek, Ben Bernanke ile beraber ve bir daha AIG gibi firmaları %80 devletleştirmek mecburiyetinde kalmamak üzere, malî kurumları, hedge fonları ve türev (derivatives) piyasalarını daha etkin bir denetim altına almak üzere çalışmalara başlamıştır (Economist, Mart 26, 2009). Böylece Bush idaresi ile yeni Obama idaresi arasındaki yaklaşım farkı da açık şekilde ortaya çıkmıştır. Obama nın yaklaşımı, sorunları büyük rakamlı programlarla kökünden çözmek, devletleştirmelerden ise sakınmak daha doğrudur.