QUO VADIS: SOSYAL BİLİMLER ARTVİN ÇORUH ÜNİVERSİTESİ HOPA ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMLER KONFERANSI

Transkript

1

2

3 QUO VADIS: SOSYAL BİLİMLER ARTVİN ÇORUH ÜNİVERSİTESİ HOPA ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMLER KONFERANSI BORSA İSTANBUL'DA İŞLEM GÖREN TURİZM ŞİRKETLERİNİN BORSA DEĞERLERİ İLE DÖVİZ KURU ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİ Hopa/Artvin, Ekim 2014 Borsa İstanbul da İşlem Gören Turizm İşletmelerinin Borsa Değerleri ile Döviz Kuru Arasındaki İlişkinin İncelenmesi [Analysing of Relationship Between Exchange Rate with Stock Market Values of Tourism Managements Trades in Borsa İstanbul] Uzun U. 1, Akyol C. 2 1 Artvin Çoruh Üniversitesi Arhavi Meslek Yüksekokulu/Dış Ticaret, Öğretim Görevlisi, Artvin, Türkiye 2 Artvin Çoruh Üniversitesi Arhavi Meslek Yüksekokulu/Turizm ve Seyahat Hizmetleri, Öğretim Görevlisi, Artvin, Türkiye Ceyhun AKYOL ceyhunakyol@artvin.edu.tr

4 Borsa İstanbul da İşlem Gören Turizm İşletmelerinin Borsa Değerleri ile Döviz Kuru Arasındaki İlişkinin İncelenmesi Uğur U., Akyol C. Özet Turizm sektörü, dünyanın birçok ülkesinde olduğu gibi Türkiye'de de her geçen gün önem kazanmakta ve turizm faaliyetleri artış göstermektedir. Hizmet sektörü içerisinde yer alan turizm faaliyetleri, ortaya çıkardığı yüksek istihdam imkânı ile ülke ekonomilerinin gelişiminde de etkili kalemlerden biri haline dönüşmüştür. Turizm sektörünü ve turizm işletmelerinin faaliyetlerini etkileyen öğeler arasında döviz kurları etkili bir ekonomik unsurdur. Bununla birlikte dünyada önemli bir yatırım aracı olarak değerlendirilen hisse senedi borsaları, ülkemizde de son yıllarda önemli bir ivme kazanmıştır. Bu çalışmada döviz kurları ile borsada işlem gören turizm işletmelerinin performansı arasındaki ilişki ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Bu anlamda uygulama alanı olarak Borsa İstanbul (BİST) da işlem gören turizm işletmeleri seçilmiş olup, bu işletmelerin yılları arasındaki aylık borsa verileri ile döviz kuru arasındaki ilişki incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Borsa İstanbul, turizm işletmeleri, döviz kuru, eşbütünleşme, hata düzeltme modeli JEL Sınıflaması: L83, F31, O16 Analysing of Relationship Between Exchange Rate with Stock Market Values of Tourism Managements Trades in Borsa İstanbul Abstract Tourism has a daily increasing importance in Türkiye as in many countries worldwide and tourism activities are increasing. The tourism activities, that locate in one of the service sectors, has become effective items in development of the national economy because of revealed high employment opportunities. Exchange rates are effective economic factors between the items that affecting the tourism sector and tourism managements activities. At the same time, stock exchanges that evaluated as an important investment tool in the world, has gained considerable momentum in recent years in our country. In this study the relationship between the exchange rates and the performance of the tourism managements that traded in stock market has been tried to reveal. In this sense, as the application area the tourism managements which traded in Borsa İstanbul (BIST) are selected and the relationship between this management s monthly stock market datas and exchange rates between years was examined. Keywords: Borsa İstanbul, tourism managements, exchange rate, cointegration, error correction model JEL classification: L83, F31, O16 1

5 1. GİRİŞ Ülke ekonomilerinin büyümesinde önemli bir paya sahip olan turizm sektörü, çeşitli dinamiklerle söz konusu ülkelerin kalkınmasında da önemli bir araçtır. Diğer yandan, cari işlemler dengesinin sağlanmasında çok önemli bir görev üstlenen turizm sektörü, yarattığı istihdam olanakları ve döviz girdisi ile ekonomiye canlılık kazandırmaktadır. Türkiye için de önemli bir döviz kaynağı oluşturan turizm sektörü, yeni istihdam olanaklarının meydana getirilmesinde, dolayısıyla da işsizliğin azaltılmasında ve ödemeler dengesi problemlerinin giderilmesinde önemli bir rol oynamaktadır (Karaatlı ve Arslan, 2014: 288). Hizmet sektörü içersinde yer alan turizm faaliyetlerinin, dünya genelinde çok büyük bir hızla gelişme gösterdiği görülmektedir. Ancak, menkul kıymet borsalarından yararlanamama, uygun şartlarda banka kredisi temin edememe, yeni finansman yöntemlerinin bilinerek uygulanamaması gibi finansman sorunları turizm alanında faaliyet gösteren işletmeler için önemli problemlerdir. Tüm dünyada ve Türkiye de turizm işletmelerinin finansman problemleri, sektördeki işletmelerin ve dolayısıyla sektörün başarısını olumsuz olarak etkilemektedir. Firmaların varlıklarını sağlıklı bir şekilde sürdürebilmeleri ve finansal yapılarını güçlü bir şekilde koruyabilmeleri açısından faaliyetleriyle ve finansal durumlarıyla ilgili alacakları kararlarda çok dikkatli olmaları gerekmektedir. Özellikle sabit giderlerin yüksek olduğu, talebin esnekliğinin mevcut olduğu ve dış kaynaklı ekonomik, sosyal, siyasi ve doğal krizlere duyarlı olan sektörlerde faaliyet gösteren işletmelerde bu durum daha da büyük önem arz etmektedir (Karadeniz, 2012: 310). Turizm sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin finansman ihtiyacını karşılamak için takip ettiği yollardan biri de hisse senedi borsalarıdır. Turizm sektörünün Türkiye ekonomisine oldukça önemli bir katkısı olmasına rağmen, sermaye piyasasından yararlanan az sayıda turizm şirketi bulunmaktadır. Bununla beraber belirli seviyedeki turizm işletmeleri başta finansman sorunlarının çözümü olmak üzere, kendilerine farklı kaynaklar yaratmak, tasarruf sahiplerinin güvenilir ve şeffaf bir biçimde yatırımlarını değerlendirmek için ortam sağlamak ve hisse senetlerini alıp satmak isteyenlerin buluşacağı bir alan yaratmak gibi nedenlerle halka açılmaya yönelmişlerdir. Turizm sektörünü etkileyen en önemli ekonomik göstergelerden bir tanesi döviz kurudur. Özellikle büyük kurumsal turizm işletmelerinin gelirlerinin önemli bir kısmının yabancı turistlere ve dövize dayalı olması kurlardaki değişikliklerinin işletme faaliyetlerini etkilemesine neden olmaktadır. Bununla beraber, döviz kurları ülkeye gelen turistler için ürün fiyatını temsil etmesi nedeniyle de ayrı bir önem arz etmektedir. Bu çalışmada Türkiye özelinde döviz kuru ile turizm sektörü arasındaki ilişki borsa endeksleri aracılığıyla incelenmeye çalışılmıştır. Bu doğrultuda 2009M1-2013M12 dönemleri arasında Borsa İstanbul da işlem gören turizm şirketlerinin hisse değerleri dikkate alınarak hesaplanan BİST Turizm Endeksi ile döviz kuru (Dolar ve Euro) verileri kullanılmıştır. Turizm endeksi ve döviz kuru arasındaki ilişki eşbütünleşme ve hata düzeltme modeli ile test edilmiştir. 2. BORSA VE TURİZM Borsa kavramı, ticaret ya da finansal faaliyetlerle uğraşan kişi veya kuruluşların bir araya geldikleri, kurallar doğrultusunda işleyen ve kamuya açık yapıları ifade etmektedir. (Afşar, 2010: 423) Menkul kıymet borsaları, hisse senedi, tahvil gibi uzun vadeli sermaye piyasası 2

6 yatırım araçlarının arz ve talebinin karşılaştığı piyasalardır. Bu organizasyon içersinde yatırımcılar şeffaf bir ortamda, standart yöntemlerle ve belli kurallar doğrultusunda hareket etmektedir. Bunun sonucunda fon arz edenlerden fon talep edenlere kolaylıkla fon akışı sağlanabilmekte ve tasarruflar yatırım alanlarına aktarılabilmektedir. (Karan, 2011: 35) Günümüzde özellikle gelişmiş ve gelişmekte olan ülke ekonomilerinde finansal piyasalar ve borsaların önemi büyüktür. Finansal sistem içersinde fon transferine aracılık eden kurumlardan biri olan borsalar ayrıca finansal piyasalara işlerlik kazanmasında da önemli rol oynamaktadır. Hisse senedi borsalarında, firmaların pay senetlerinin değeri belirlenmektedir. (Brigham ve Houston, 2004: 127) Ülke ekonomisinin durumu hakkında bilgi veren en önemli göstergelerden biri olan menkul kıymet borsaları, işletmelerin sermaye piyasası içersinde ihtiyaç duyduğu uzun vadeli finansman kaynaklarını tedarik etmesini sağlamaktadır. Son yıllarda Türkiye ekonomisindeki olumlu gelişmeler, yatırım ortamındaki iyileşmeler ve finansal piyasalarla ilgili yapılan düzenlemeler işletmelerin ve yatırımcıların borsaya olan ilgisini artırmıştır. Özellikle son yıllarda borsada yer alan turizm işletmelerin kârlı hareketlenmeleri de dikkat çekmektedir. Turizm sektörüne ait hisselerin, ana endeksin üzerinde prim yaparak getirisi daha yüksek olmuştur yılının ilk yedi ayının verilerini incelediğimizde, turizm sektörünün BİST 100 Endeksi nin üzerinde değer artışı gerçekleştiren sektörler arasında olduğunu görmekteyiz. Tablo 1 de görüldüğü üzere turizm sektörü, metal ana, bilişim ve tekstil sektörleri ile birlikte %40 ın üzerinde, yani endeksteki artışın iki katı değer kazanan sektörler arasında yer almaktadır. BİST te yer alan turizm şirketlerinin göze çarpan bir özelliği de, özellikle sektör hareketlenmelerinin yoğun olduğu yaz döneminde de şirketlerin hisselerinin ilgi görmesidir. Tablo 1: 2014'ün İlk 7 Aylık Döneminde Piyasa Değeri En Fazla Artan Sektörler Sektörler Piyasa Piyasa Değeri Piyasa Değeri Değerler Piyasa Değeri(TL) Değeri(TL) Artışı (TL) Artışı (%) BİST TURİZM ,01 BİST METAL ANA ,28 BİST BİLİŞİM ,53 BİST TEKSTİL, DERİ ,40 BİST SPOR ,22 BİST BANKA ,79 BİST KİMYA, PETROL, PLS ,55 BİST ,35 BİST TÜM ,44 Kaynak: 3. LİTERATÜR ÖZETİ Turizm sektörü ile döviz kuru arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırmalar bulunmaktadır. Bu çalışmalarda genellikle döviz kuruna karşılık turist sayısı, turizm gelirleri, turizm talebi veri seti olarak kullanılmıştır. Turizm şirketlerinin borsa performansını gösteren turizm endeksinin veri seti olarak kullanıldığı çalışma sayısı sınırlıdır. Tang'ın (2012: 282) Malezya üzerine yaptığı çalışmada, uygulanan sınır testi yaklaşımı sonucunda turizm gelirleri ile reel döviz kuru arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığı ortaya koyulurken Granger nedensellik testi ile de reel döviz kurundan turizm gelirlerine doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu belirlenmiştir. 3

7 Yunanistan örneğine göre yapılan iki çalışmada Patsouratis ve diğerleri (2005: 1869), regresyon analizi ile Dritsakis (2004: 314) ise, nedensellik analizi yöntemiyle döviz kuru ile turizm gelirleri arasında güçlü bir ilişki olduğunu ortaya koymuştur. Webber (2001: 404) turizm talebi ile döviz kuru arasındaki ilişkiyi Avustralya örneği üzerinden incelemiştir. Bu çalışmada kullanılan Johansen ve Engle Granger analizleri sonucunda uzun vadede döviz kurundaki değişimlerin %50 gibi bir oranla turizm talebinin önemli bir belirleyicisi olduğu sonucuna varılmıştır. İçöz ve diğerleri (1998: 239), yaptıkları benzer bir çalışmada regresyon analizi kullanarak Türkiye'de döviz kurunun turizm talebinin önemli bir açıklayıcısı olduğunu tespit etmiştir. Chang ve diğerleri (2013: 532), Tayvan ekonomisini temel alarak döviz kuru getirileri ile turizm şirketlerinin performansı arasındaki ilişkiyi hisse senedi endeks getirilerini dikkate alarak incelemişlerdir. Döviz kuru olarak Amerikan Doları, Japon Yeni ve Çin Yuanı'nın kullanıldığı çalışmada iki değişkenli volatilite modellerinden BEKK AGARCH ve VARMA AGARCH yöntemleri kullanılmıştır. Bunun sonucunda kur getirileri ile hisse senedi endeks getirileri arasında negatif korelasyon olduğu ulaşılan sonuçlardan biri olmuştur. Demirel ve diğerleri (2008: 13) döviz kurundaki dalgalanmalar ile turist sayısı arasındaki ilişkiyi Türkiye örneği üzerinden incelemişlerdir. Türkiye'ye en çok yabancı turistin geldiği ülkelerden ABD, Almanya, Fransa ve İngiltere çalışma kapsamında yer almıştır. Çalışma sonucunda reel döviz kuru değişiminin turist sayısı ile ilişkisi sadece ABD için kurun iki gecikme değeri ile anlamlı bulunmuş, diğer ülkeler için anlamlı bir sonuca ulaşılmamıştır. Mervar ve Payne (2007: 16)'in Hırvatistan özelinde yaptıkları çalışmada uzun vadede döviz kurunun turizm talebine olan etkisinin zayıf olduğu ve istatistiksel olarak anlamlı bir belirleyicisinin olmadığı tespit edilmiştir. 4. VERİ SETİ VE METODOLOJİ Bu çalışmada, Borsa İstanbul da hisse senetleri işlem gören turizm işletmelerinin borsa performansını gösteren BİST Turizm fiyat endeksi ile döviz kuru ilişkileri, eşbütünleşme analizi ve vektör hata düzeltme modeli aracılığıyla incelenecektir. Bu doğrultuda 2009M1-2013M12 arası 5 yıllık döneme ait aylık veriler kullanılmıştır. Döviz kuru verileri Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nın elektronik veri dağıtım sisteminden (tcmb.gov.tr), turizm fiyat endeksi verisi ise Borsa İstanbul veri sisteminden (borsaistanbul.com) sağlanmıştır. Türkiye örneğinden hareketle yapılacak çalışmada ilk olarak değişkenler arası uzun dönemli ilişkileri irdeleyen Eşbütünleşme analizi yapılmış daha sonra da Vektör Hata Düzeltme Modeli (VECM) uygulanmıştır. BİST Turizm Endeksi kapsamında çalışmanın zaman aralığı dikkate alındığında bileşen olarak dokuz turizm işletmesi bulunmaktadır. Bu işletmeler; Altınyunus Çeşme Turistik Tes. A.Ş., Avrasya Petrol ve Turistik Tes. Yat. A.Ş., Favori Dinlenme Yerleri A.Ş., Marmaris Altınyunus Turistik Tes. A.Ş., Martı Otel İşletmeleri A.Ş., Metemtur Otelcilik ve Turizm İşlt. A.Ş., Net Turizm Tic. ve San. A.Ş., Tek-Art İnş. Tic. Turizm San. ve Yat. A.Ş. ve Utopya Turizm İnş. İşlt. Tic. A.Ş. dir. 1 1 İşletmeler harf sırasına göre sıralanmıştır. 4

8 Tablo 2 de BİST de yer alan turizm işletmeleri ağırlıklı olarak turizm ve otel işletmeciliği olmak üzere turizm sektörünü meydana getiren alt alanlarda (konaklama, yeme-içme, seyahat, ulaştırma ve araç kiralama, alışveriş, hediyelik eşya) faaliyet göstermektedir. Tablo 2: BİST te Yer Alan Turizm İşletmeleri 1- Altınyunus Çeşme Turistik Tes. A.Ş. 2- Avrasya Petrol ve Turistik Tes. Yat. A.Ş. 3- Favori Dinlenme Yerleri A.Ş. 4- Marmaris Altınyunus Turistik Te. A.Ş. 5- Martı Otel İşletmeleri A.Ş. 6- Metemtur Otelcilik ve Turizm İşl. A.Ş. 7- Net Turizm Tic. Ve San. A.Ş. 8- Tek-Art İnş. Tic. Turizm San ve Yat. A.Ş. 9- Utopya Turizm İnş. İşlt. Tic. A.Ş. Kaynak: Birden fazla seri arasındaki ilişki analiz edilirken serilerin durağan olmaması durumunda sahte regresyon problemiyle karşılaşılabileceği ve bu durumda da regresyon analizinin sonuçlarının gerçeği yansıtmayacağı belirlenmiştir. Durağanlığın sağlandığı zaman serileri arasında bir eşbütünleşme ilişki olması durumunda ise yapılan regresyon analizlerinin anlamlılığı artacak ve gerçek ilişki yansıtılabilecektir (Granger ve Newbold, 1974:112). Bu çalışmada zaman serisi verileri kullanıldığından dolayı öncelikle değişkenlerin durağan olup olmadığı incelenecektir. Duranlığın belirlenmesi için çeşitli yöntemler bulunmakla birlikte bu çalışmada Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) birim kök testi ile serilerin durağanlığı incelenecektir. ADF testinin uygulanmasında şu formülden yararlanılır. k Y = β 1 + β 2 t + δy T-1 + i=1 αi Y t-1 + ɛ t(1) Denklemde Y durağanlığı analiz edilen değişkenin birinci farkı, t genel eğilim değişkeni, Y t-1 gecikmeli fark terimleridir. Hata teriminin ardışık bağımsız olmasını sağlamak için gecikmeli fark terimlerinin konulmuştur. Ardışık bağımlılık sorunun olmaması ADF analizinin sağlıklı sonuç vermesi için öncelikli koşuludur. Denklemde k olarak ifade edilen gecikme uzunluğu, genelde Akaike veya Schwarz bilgi kriterleri kullanılarak belirlenmektedir (Gül ve Ekinci, 2006: 95). Eşbütünleşme analizi, birden fazla zaman serisi arasında uzun dönemli bir ilişkinin olup olmadığını belirleyebilmek için yapılan bir testtir. Bu yöntem düzey değerlerinde durağan olmayan, ancak aynı dereceden farkları alındığında durağan hale gelen serilerin, orijinal değerlerinin analizde kullanılmasına imkân sağlamaktadır (Işık ve Acar, 2004:332). Analiz sonucunda değişkenler arasında uzun dönemde birlikte hareket etme durumu (koentegrasyon) mevcutsa neden sonuç ilişkisinin varlığı kabul edilmektedir. Test istatistikleri anlamlılık düzeyindeki kritik değerlerden büyükse yokluk hipotezi ret, aksi takdirde ise kabul edilir (Bal, 2012: 14). Değişkenler arasında eşbütünleşme ilişkisinin olması Vektör Hata Düzeltme Modeli'nin (VECM) uygulanması için zemin oluşturmaktadır. Eşbütünleşme analizi, değişkenler arasındaki uzun vadeli ilişkiyi ortaya koyarken VECM, değişkenler arasındaki kısa vadeli ilişkiyi ve uzun vadeli ilişkiden meydana gelen sapmaları göstermektedir. VECM analizi sonucunda elde edilen ayarlama katsayıları, denge durumundan bir sapma olması durumunda, her bir değişkeninin denge durumuna doğru uyum sağlama hızını göstermektedir (Yılmaz, 2012:61). Seriler arasında eşbütünleşme ilişkisi varsa aşağıdaki gibi bir hata düzeltme modelini tahmin etmek gerekir: 5

9 k 1 X t = δ i=1 γi X t-i + ΩHDT t-1 + ɛ t(2) HDT t-1 hata düzeltme terimini göstermektedir (Güneş, 2013: 72). Seriler arasında koentegre bir yapının bulunmasını takiben kullanılan bir test olan Vektör Hata Düzeltme Modelinde, hata düzeltme katsayısının istatistiksel anlamlılığının sağlanamaması, kısa dönemdeki sapmaların değişkenler tarafından düzeltilemediği ve uzun dönemli dengenin sağlanamadığı anlamına gelmektedir. Genel literatüre göre hata düzeltme katsayısı negatiftir (Kayalıdere vd., 2012:148). VECM sisteminin en az birinde gecikmeli hata terimine ait katsayının istatistikî olarak sıfırdan farklı olması gerekmektedir. Eğer denklem sisteminin tamamında hız ayarlama parametreleri sıfır ise, uzun dönem denge ilişkisi ortaya çıkmamakta ve model, hata düzeltme niteliği taşımamaktadır (Arslan ve Yapraklı, 2008: 95). 5. AMPİRİK SONUÇLAR Türkiye için turizm şirketlerinin borsa değerleri ile döviz kuru (Dolar ve Euro) arasındaki ilişkinin eşbütünleşme ve hata düzeltme modeli ile belirlenmesinden önce değişkenlerin durağanlığını belirlemek ve durağanlık içerip içermediğini tespit etmek amacıyla Augmented Dickey-Fuller (ADF) testi yapılmıştır. Tablo 3 de verilerin durağanlığı ile ilgili sonuçlar yer almaktadır. Öncelikle turizm şirketlerinin borsa performansını ölçen borsa turizm endeksi ile Dolar ve Euro'ya ait hipotezleri ifade edelim: H o = Borsa turizm endeks serisi birim kök içermektedir. H 1 = Borsa turizm endeks serisi birim kök içermemektedir. H o = Dolar serisi birim kök içermektedir. H 1 = Dolar serisi birim kök içermemektedir. H o = Euro serisi birim kök içermektedir. H 1 = Euro serisi birim kök içermemektedir. Değişkenler Tablo 3: Değişkenlerin Birim Kök Testi Sonuçları (Düzeyde) Birinci Farkta ADF Test İstatistiği Kritik Değer Olasılık Değeri Durağanlık Derecesi DBORSA I(0) DDOLAR I(0) DEURO I(0) Kaynak: Yazarların kendi hesaplamaları Tablo 3 de Türkiye için borsa turizm endeksi ile Dolar ve Euro verilerinin durağanlığı seviyesinde ADF birim kök testi aracılığıyla analiz edilmiştir. Serilerde birim kök varsa, bu serilerin durağan olmadığı anlamına gelmektedir. Alınan verilerin % 5 anlamlılık düzeyinde seviyesinde durağan olmadığı görülmektedir. Borsa turizm endeksi ile Dolar ve Euro serileri için Geliştirilmiş Dickey-Fuller Testi sonuçları incelendiğinde, seviyesinde olasılık değerinin 0 dan uzaklaşması serilerin seviyesinde durağan olmadığını göstermektedir. 6

10 Tablo 4: Değişkenlerin Birim Kök Testi Sonuçları (Birinci Farkta) Birinci Farkta Değişkenler ADF Test İstatistiği Kritik Değer Olasılık Değeri Durağanlık Derecesi DBORSA I(1) DDOLAR I(1) DEURO I(1) Kaynak: Yazarların kendi hesaplamaları Serileri durağan hale getirmek için birinci farkları alınmıştır. Buna göre, borsa turizm endeksi için birinci farkı alınarak Geliştirilmiş Dickey-Fuller Testi uygulandığında, olasılık değerinin 0 çıkması H o hipotezinin red edilmesini sağlamaktadır. Buna göre borsa turizm endeksi serisinin durağanlık varsayımını sağladığı görülmektedir. Dolar ve Euro serilerinin de birinci farkı alınarak olasılık değerinin 0 çıkması H o hipotezinin red edilmesini sağlamaktadır. Buna göre Dolar ve Euro serilerinin de durağanlık varsayımını sağladığı görülmektedir. Değişkenler arası uzun dönemli bir ilişkinin var olup olmadığı Eşbütünleşme testi ile incelenmektedir. Tablo 5 de Eşbütünleşme testi sonuçları verilmiştir. Eşbütünleşme testi için hipotezler; H 0: Borsa turizm endeksi ile Dolar serisi eşbütünleşik değildir. H 1: Borsa turizm endeksi ile Dolar serisi eşbütünleşiktir. H 0: Borsa turizm endeksi ile Euro serisi eşbütünleşik değildir. H 1: Borsa turizm endeksi ile Euro serisi eşbütünleşiktir. Tablo 5: Borsa Turizm Endeksi ile Dolar Arasındaki Eşbütünleşme Test Sonuçları Trace Testi Hipotezler H0 H1 Özdeğer İstatistiği Trace İstatistik % 5 Kritik Değer Olasılık r=0 r r 1 r Maximum Eigen Value Testi Hipotezler H0 H1 Özdeğer İstatistiği Max-Eigen İstatistik % 5 Kritik Değer Olasılık r=0 r= r 1 r= Kaynak: Yazarların kendi hesaplamaları Tablo 5'teki sonuçlar incelendiğinde hem Trace, hem de Maximum Eigen değerleri %5 ve %1 anlamlılık düzeyinde, borsa turizm endeksi ve dolar değişkenleri arasında bir eşbütünleşme olduğu görülmektedir. Bu doğrultuda her iki değişken arasında uzun dönemli bir ilişki olduğu anlaşılmaktadır. Bu sonuçlardan yola çıkarak, H 0 hipotezi reddedilmiş ve H 1 hipotezi kabul edilmiştir. Söz konusu ilişkiyi ortaya koymak için ilgili değişkenler arasında sonuçları Tablo 6'da yer alan vektör hata düzeltme (VEC-Vector Error Correction) modeli tahmini yapılmıştır. 7

11 Tablo 6: Vektör Hata Düzeltme Modeli Sonuçları (Borsa Turizm Endeksi-Dolar) CointegratingEq: CointEq1 DBORSA(-1) DDOLAR(-1) ( ) [ ] C Error Correction: D(DBORSA) D(DDOLAR) CointEq E-05 ( ) (1.7E-05) [ ] [ ] D(DBORSA(-1)) E-06 ( ) (1.4E-05) [ ] [ ] D(DBORSA(-2)) E-05 ( ) (1.0E-05) [ ] [ ] D(DDOLAR(-1)) ( ) ( ) [ ] [ ] D(DDOLAR(-2)) ( ) ( ) [ ] [ ] C ( ) ( ) [ ] [ ] R-squared Adj. R-squared Sumsq. resids S.E. equation F-statistic Loglikelihood Akaike AIC Schwarz SC Meandependent S.D. dependent Determinant residcovariance (dofadj.) Determinant residcovariance Loglikelihood Akaikeinformationcriterion Schwarzcriterion Kaynak: Yazarların kendi hesaplamaları Not: Parantez içindeki ifadeler standart hata, kare parantez içindeki ifadeler ise t istatistikleridir. Tablo 6 da görüldüğü üzere, eşbütünleşme denklemi aşağıdaki gibi tahmin edilmiştir. Değişkene ilişkin t istatistikleri parantez içinde verilmiştir. 8

12 DBORSA = ( ) Eşbütünleşme denklemi, borsa turizm endeksi ile dolar kuru arasında uzun dönemde pozitif ve istatistiksel olarak anlamlı bir ilişkiyi göstermektedir. Borsa turizm endeksi için hata düzeltme denklemi aşağıda verilmiştir. Değişkenlere ilişkin t istatistikleri parantez içinde verilmiştir. DBORSA = ECT t dborsa t DDOLAR t-1 ( ) ( ) ( ) Hata düzeltme terimi ile uzun dönem denge düzeyinden sapmaları ve bu sapmaların hangi sürede dengeye geleceği görülebilmektedir. Kısa dönem ilişkisinde hata düzeltme terimi olan ECT t-1 katsayısı yorumlanır. Hata düzeltme teriminin katsayısının işaretinin - olması uzun dönemde birlikte hareket eden seriler arasında kısa dönemde meydana gelen sapmaların ortadan kalktığını ve serilerin uzun dönem denge ilişkisine yakınsadığı anlamına gelir. Dolayısıyla burada yapılan analizde hata düzeltme teriminin katsayısı "-" sonuçlu çıktığı için hata düzeltme mekanizmasının çalıştığı ve uzun dönemde birlikte hareket eden borsa turizm endeksi ve dolar kuru serilerinde kısa dönemde meydana gelen sapmalar ortadan kalkmakta ve seriler birbirine yakınsamaktadır. Tablo 6 da bulunan hata düzeltme modeline göre hata düzeltme teriminin katsayısı yaklaşık dir. Uyarlama hızını gösteren bu katsayı istatistiksel olarak hem anlamlı hem de negatif olduğundan hata düzeltme mekanizması uzun dönemde dengeye yaklaşmaktadır. Hata düzeltme mekanizması dengeden sapmaları % 51 azaltmakta ve yaklaşık 2 yıl sonra uzun dönem denge değerine ulaşmaktadır. Tablo 7: Borsa Turizm Endeksi ile Euro Arasındaki Eşbütünleşme Test Sonuçları Trace Testi Hipotezler H0 H1 Özdeğer İstatistiği Trace İstatistik % 5 Kritik Değer Olasılık r=0 r r 1 r Maximum Eigen Value Testi Hipotezler H0 H1 Özdeğer İstatistiği Max-Eigen İstatistik % 5 Kritik Değer Olasılık r=0 r= r 1 r= Kaynak: Yazarların kendi hesaplamaları Tablo 7'de yer alan veriler incelendiğinde hem Trace, hem de Maximum Eigen değerleri %5 ve %1 anlamlılık düzeyinde, borsa turizm endeksi ve Euro değişkenleri arasında bir eşbütünleşme olduğu görülmektedir. Bu da her iki değişken arasında uzun dönemli bir ilişki olduğunu göstermektedir. Bu sonuçlardan yola çıkarak, H 0 hipotezi reddedilmiş ve H 1 hipotezi kabul edilmiştir. Söz konusu ilişkiyi ortaya koymak için ilgili değişkenler arasında sonuçları Tablo 8'de yer alan vektör hata düzeltme modeli tahmini yapılmıştır. 9

13 Tablo 8: Vektör Hata Düzeltme Modeli Sonuçları (Borsa Turizm Endeksi-Euro) CointegratingEq: CointEq1 DBORSA(-1) DEURO(-1) ( ) [ ] C Error Correction: D(DBORSA) D(DEURO) CointEq E-05 ( ) (2.1E-05) [ ] [ ] D(DBORSA(-1)) E-06 ( ) (1.7E-05) [ ] [ ] D(DBORSA(-2)) E-06 ( ) (1.3E-05) [ ] [ ] D(DEURO(-1)) ( ) ( ) [ ] [ ] D(DEURO(-2)) ( ) ( ) [ ] [ ] C ( ) ( ) [ ] [ ] R-squared Adj. R-squared Sumsq. resids S.E. equation F-statistic Loglikelihood Akaike AIC Schwarz SC Meandependent S.D. dependent Determinant residcovariance (dofadj.) Determinant residcovariance Loglikelihood Akaikeinformationcriterion Schwarzcriterion Kaynak: Yazarların kendi hesaplamaları Not: Parantez içindeki ifadeler standart hata, kare parantez içindeki ifadeler ise t istatistikleridir. Tablo 8 de görüldüğü üzere, eşbütünleşme denklemi aşağıdaki gibi tahmin edilmiştir. Değişkene ilişkin t istatistikleri parantez içinde verilmiştir. 10

14 DBORSA = ( ) Eşbütünleşme denklemi, borsa turizm endeksi ile Euro arasında uzun dönemde pozitif ve istatistiksel olarak anlamlı bir ilişkiyi göstermektedir. Borsa turizm endeksi için hata düzeltme denklemi aşağıda verilmiştir. Değişkenlere ilişkin t istatistikleri parantez içinde verilmiştir. DBORSA = ECT t dborsa t deuro t-1 ( ) ( ) ( ) Hata düzeltme terimi ile uzun dönem denge düzeyinden sapmaları ve bu sapmaların hangi sürede dengeye geleceği görülebilmektedir. Burada yapılan analizde hata düzeltme teriminin katsayısı "-" sonuçlu çıktığı için hata düzeltme mekanizmasının çalıştığı ve uzun dönemde birlikte hareket eden borsa turizm endeksi ve dolar kuru serilerinde kısa dönemde meydana gelen sapmalar ortadan kalkmakta ve seriler birbirine yakınsamaktadır. Tablo 8 de bulunan hata düzeltme modeline göre hata düzeltme teriminin katsayısı yaklaşık dir. Uyarlama hızını gösteren bu katsayı istatistiksel olarak hem anlamlı hem de negatif olduğundan hata düzeltme mekanizması uzun dönemde dengeye yaklaşmaktadır. Hata düzeltme mekanizması dengeden sapmaları % 77 azaltmakta ve yaklaşık 1,5 yıl sonra uzun dönem denge değerine ulaşmaktadır. 6. SONUÇ Hukuki yapılarını anonim şirket olarak oluşturmuş turizm işletmeleri için günümüzde bir finans sağlama alternatifi olan sermaye piyasası ilgi odağı olmakla birlikte (TURSAB, 1998: 23), borsaya kotasyon sayısı az miktarda işletmeyle sınırlı kalmıştır. Çalışmamızın kapsamını oluşturan dokuz turizm işletmesinin seçilmesinin temel nedeni, belirlenen tarihler arası (2009M1-2013M12) borsa kapsamında hesaplanan turizm endeksi bileşenlerinin bu şirketlerden oluşmuş olmasıdır. Turizm faaliyetleri ile döviz kuru ilişkisi üzerine yapılan çalışmalar sonucunda farklı sonuçlara ulaşıldığı görülmektedir. Bunun nedeni olarak turizm verisi olarak turizm gelirleri, turist sayısı gibi farklı değişkenlerin kullanılması, döviz kuru olarak farklı para birimlerinin değişken olarak alınması ya da farklı yöntemlerle değişkenler arası ilişkinin analiz edilmesi gösterilebilir. Bu çalışmada, Borsa İstanbul da hisse senetleri işlem gören turizm işletmelerinin borsa performansını gösteren BİST Turizm fiyat endeksi ile döviz kuru ilişkileri 2009M1-2013M2 dönemleri esas alınarak aylık veriler ışığında incelenmiştir. Sonuçların daha sağlıklı yorumlanabilmesi adına öncelikle çalışmada kullanılan serileri durağan hale getirmek için birim kök testleri yapılmıştır. Seriler arasında uzun dönemli ilişkinin varlığını tespit edebilmek amacıyla Johansen eşbütünleşme testi uygulanmıştır. Bu analiz sonucunda %5 anlamlılık düzeyinde borsa turizm endeksi ile döviz kuru (Dolar ve Euro) arasında uzun dönemde pozitif ve anlamlı bir ilişkinin var olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Seriler arasında uzun dönemli bir ilişki olduğundan dolayı, eşbütünleşen değişkenler arasındaki kısa vadeli ilişkiyi ve uzun vadeli ilişkiden meydana gelen sapmaları gösteren vektör hata düzeltme modeli uygulanmıştır. Hata düzeltme modeline göre borsa turizm endeksi ve Dolar kuru arasındaki ilişki ele alındığında hata düzeltme terimi katsayısı negatif (-) olarak bulunmuştur. Bu sonuç uzun dönemde birlikte hareket eden 2 serinin arasında kısa dönemde meydana gelen sapmaların ortadan kalktığını ve bu serilerin uzun dönem denge ilişkisine yakınsadığını göstermektedir. Dolayısıyla yapılan analizde hata düzeltme mekanizmasının çalıştığı ve uzun dönemde birlikte hareket eden borsa turizm endeksi ve Dolar kuru serilerinde 11

15 kısa dönemde meydana gelen sapmalar ortadan kalkmakta ve seriler birbirine yakınsamaktadır. Aynı sonuca borsa turizm endeksi ile Euro kuru arasında da ulaşılmıştır. Borsa turizm endeksi ile Dolar kuru dikkate alındığında hata düzeltme mekanizması dengeden sapmaları %51 azaltmakta ve yaklaşık 2 yıl sonra uzun dönem denge değerine ulaşmaktadır. Borsa turizm endeksi ile Euro kuru açısından bakıldığında Hata düzeltme mekanizması dengeden sapmaları % 77 azaltmakta ve yaklaşık 1,5 yıl sonra uzun dönem denge değerine ulaşmaktadır. TEŞEKKÜR Çalışmamızın analiz aşamasında katkı sağlayan Yrd. Doç. Dr. Ahmet KAMACI ve Öğr. Gör. Serkan Konya ya teşekkürlerimizi sunarız. REFERANSLAR 1. Afşar, M. ve Afşar, A. (2010). Finansal ekonomi. Ankara: Detay 2. Arslan, İ. ve Yapraklı S. (2008, Mayıs). Banka Kredileri ve Enflasyon Arasındaki İlişki: Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Analiz ( ). İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Ekonometri ve İstatistik Dergisi, 7, Bal, O. (2012, Temmuz-Ağustos). Döviz Kuru, Mevduat Faiz Oranı, Enflasyon ve Devlet İç Borçlanma Senetleri İlişkisi ( ). Akademik Bakış Dergisi, 31, Borsa İstanbul. (2014, 11 Haziran), Erişim tarihi: 11 Haziran 2014, 5. Chang, C., Hsu, H., McAleer, M. (2013 Ocak). Is Small Beautiful? Size Effect of Volatility Spillovers for Firm Performance and Exchange Rates in Tourism. North American Journal of Economics and Finance, 26, Demirel, B., Bozdağ, E.G. ve İnci, A.G. (2007, 13 Aralık). Döviz Kurlarındaki Dalgalanmaların Gelen Turist Sayısına Etkisi: Türkiye Örneği. Erişim tarihi: Dritsakis, N. (2004 Eylül). Tourism as a Long-run Economic Growth Factor: An Empirical Investigation for Greece using Causality Analysis. Tourism Economics, 10, Eugene F.B. ve Joel F.H. (2004). Fundamentals of financial management. Ohio: Thomson South-Western. 9. Granger, C.W.J., Newbold, P. (1974, Aralık). Spurious Regressions in Econometrics. Journal of Econometrics, 2, 2, Gül, E., Ekinci, A. (2006, Haziran). Türkiye'de Enflasyon ve Döviz Kuru Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 6,1, Güneş, Ş. (2013, Eylül). Türkiye de Kur Rejimi Uygulaması ve Enflasyon İlişkisi Üzerine Bir Analiz. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9, 2, Işık, N., Acar, M., Işık, B. (2004, Temmuz). Enflasyon ve Döviz Kuru İlişkisi: Bir Eşbütünleşme Analizi. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9, 2, İçöz, O., Var, T. ve Kozak, M. (1998, Haziran). Tourism Demand in Turkey. Annals of Tourism Research, 25, 1, Karaatlı M. ve Arslan P. (2014, Mayıs). Yapay Sinir Ağları Yöntemi İle Türkiye deki Turizm Gelirinin Tahmin Edilmesi. Suleyman Demirel University 15th International Symposium on Econometrics, Operations Research and Statistics Abstract Book, Karadeniz, E. (2012 Ocak). İstanbul Menkul Kıymetler Borsasında İşlem Gören Turizm Şirketlerinin İşletme, Finansal ve Toplam Risk Düzeylerinin Kaldıraç Analiziyle Değerlendirilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 17, 1, Karan, M. (2011). Yatırım analizi ve portföy yönetimi. Ankara: Gazi Kitabevi. 17. Kayalıdere, K., Aracı H. ve Aktaş H. (2012, Ekim). Türev ve Spot Piyasalar Arasındaki Etkileşim: VOB Üzerine Bir İnceleme. Muhasebe ve Finansman Dergisi,

16 18. Mervar, A. ve Payne, J.E. (2007, Şubat). An Analysis of Foreign Tourism Demand for Croatian Destinations: Long-Run Elasticity Estimates. Erişim tarihi: :// 19. Patsouratis, V., Frangouli, Z., Anastasopoulos, G. (2005, Mayıs). Competition in Tourism Among the Mediterranean Countries. Applied Economies, 37, Tang, C.F. (2012 Ocak). Temporal Granger Causality and the Dynamics Relationship Between Real Tourism Receipts, Real Income and Real Exchange Rates in Malaysia. International Journal of Tourism Research, 15, TCMB. (2014, 11 Haziran), Erişim tarihi: 11 Haziran 2014, TURSAB (1998, Temmuz). Turizmde Artan Finansman İhtiyacı ve Borsanın Rolü Dergisi, TURSAB Dergisi, s Yılmaz, Canan Binal. Türkiye de Enflasyon Beklentilerini Belirleyen Makroekonomik Unsurlar. Uzmanlık Yeterlilik Tezi. Ankara: TCMB, Webber, A.G. (2001, Mayıs). Exchange Rate Volatility and Cointegration in Tourism Demand. Journal of Travel Research, 39,