DĠYARBAKIR YAĞIġA DAYALI ġartlarinda SUR-93 ARPA ÇEġĠDĠNĠN AZOTLU VE FOSFORLU GÜBRE ĠSTEĞĠNĠNĠN BELĠRLENMESĠ Hasan KILIÇ

Transkript

1 3. Ulusal Gübre Kongresi Ekim 2004 Tokat No (1): DĠYARBAKIR YAĞIġA DAYALI ġartlarinda SUR-93 ARPA ÇEġĠDĠNĠN AZOTLU VE FOSFORLU GÜBRE ĠSTEĞĠNĠNĠN BELĠRLENMESĠ Hasan KILIÇ Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enst. PK: 72 Diyarbakır. ÖZET Diyarbakır yağışa dayalı şartlarında yılları arasında üç yıl süre ile yürütülen çalışmada Sur-93 iki sıralı yemlik arpa çeşidi için uygun fosfor ve azot dozları belirlenmeye çalışılmıştır. Ancak ilk iki yıl denemenin doluya maruz kalması nedeniyle 2002/2003 yılı yalnız değerlendirilmiştir. Deneme (5x4) faktöryel Tesadüf Blokları deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak kurulmuş, azot dozları 0, 3, 6, 9 ve 12; fosfor dozları ise 0, 3, 6 ve 9 olarak ele alınmıştır. Araştırma sonucunda yapılan regresyon analizlerinde, azot dozları yönünden m 2 de başak ve danede selluloz oranı arasında doğrusal bir ilişki, bitki boyu, başakta tane adedi, biyolojik verim, mm elek üstü oranı, yaprak klorofil içeriği, tane verimi, ve danede protein oranı arasında ise quadratik bir ilişki tespit edilmiştir. Fosfor dozları yönünden ise bin tane ağırlığı dışında tane verimi dahil ele alınan diğer verim öğeleri bir tepki vermemiştir. Regresyon analizinde bir interaksiyon tespit edilmemekle beraber yapılan analizde azot x fosfor interaksiyonu önemli bulunmuş, en yüksek tane verimi(436.1 ) N 12 P 3 kombinasyon dozundan elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Arpa, gübreleme, azot, fosfor, klorofil içeriği Nitrogen and Phosphorus Requirements of Sur-93 Barley Cultivar Under Rainfed Conditions of Diyarbakır ABSTRACT: Appropriate nitrogen and phosphorous doses for the feed barley cultivar Sur-93 developed for Southeast Anatolia was determined under rain fed conditions of Diyarbakır. The experiment was designed in a 4x5 factorial randomized complete blocks design and conducted at the Research station of Southeast Anatolia Research Institute. The N was applied at the rates of 0, 3, 6 and 9 and Phosphorus at 0, 3, 6 and 9 in 3 replicates. The experiment was conducted in 3 years between 1999 and 2003, but only the results of 2003 were evaluated as the experiments in the first two years suffered from severe hail damage. According to the results, regression analysis indicated that a linear relationship was found between the N rates and head/m 2 and cellulose in grain, while quadratic relationship was found between N rates and plant height, grain per head, biological yield, proportion of grains remaining on top of sieve, leaf chlorophyll content, grain yield and grain protein content. None of the plant characteristics that were measured responded to Phosphorous rates except the thousand grain weight. Although regression analysis did not reveal important interaction for grain yield, according to variance analysis interaction between N and Phosphorous rates for grain yield was found to be important, the highest yield (436.1 ) given by N 12 P 3 application. Key Words: Barley, fertilization, nitrogen, phosphorus chlorophyll content

2 GĠRĠġ Ülkemiz tarımında tahıl ürünleri önemli bir yer almakta ve tahıl ürünleri içersinde arpa, buğdaydan sonra ikinci sırada gelmektedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Türkiye toplam arpa ekim alanı içersindeki payı %17 civarında olup, bölgedeki toplam tahıl alanı içersindeki arpanın payının %36 civarındadır. Tarımsal üretimin artırılması için yoğun çalışmalar sonucu kültürel işlemlerin yanında gübreye responsu az olan yerli arpalara alternatif olabilecek çeşitler geliştirilmiştir. Verimin artırılmasında önemli bir etkiye sahip gübrelemenin beklenen seviyede olabilmesi için bilgili ve dengeli olarak yapılması gerekmektedir. Bu sebeple gübrelemeden sağlanacak ürün artışlarını gösterir güvenilir değerler ile gübrelenecek toprakların bitki besin maddelerinin kapasitelerinin bilinmesine ihtiyaç vardır. Bu ihtiyacı en iyi biçimde yerine getirebilmek için biyolojik ve kimyasal metotlar geliştirilmiş bulunmaktadır. Bunlar içersinde biyolojik metotlardan tarla deneme metodu en güvenilir kabul edilmektedir. Bu amaçla enstitümüzce geliştirilen ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi şartlarına tavsiye edilen yüksek verimli Sur-93 arpa çeşidinin ekonomik optimum ürünü sağlayacak azotlu ve fosforlu gübre isteği belirlenmeye çalışılmıştır. MATERYAL VE YÖNTEM Materyal ÇeĢit: Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsünce tescil ettirilen alternatif tabiatlı beyaz daneli yemlik Sur-93 arpa kullanılmıştır. Deneme Yerinin Toprak Özellikleri: Araştırma toprakları, genellikle kırmızı-kahverengi büyük toprak grubuna giren, killi bünyede düz veya düze yakın meyilde, erozyonu çok az olan derin veya orta derin zonal topraklardır (Anonim, 1970), Yapılan analizler sonucunda deneme yeri topraklarının ağır bünyeli, hafif alkali, kireçli ve organik madde yönünden fakir, fosforca orta düzeyde potasyumca zengin durumda oldukları tespit edilmiştir (Çizelge 1). Çizelge 1. Denemenin Yürütüldüğü Tarlaya Ait Toprak Analizi Der. (cm) Su ile Doy % Su ile doymuş topr ph Top Tuz(%) Kireç (CaCO 3 ) (%) yarayışlı Fosfor P 2 O 5 Pota s K 2 O Organik Madde (%) ,062 10,2 4,3 95 1, Cu Mn Fe Zn Deneme Alanının Ġklim Özellikleri: Çizelge 2 de denemenin yürütüldüğü yılda alınan yağış miktarı uzun yıllarla bir paralleik gösterirken ortalama sıcaklıkta bir miktar düşme özelikle Aralık Ocak aylarındaki düşük sıcaklıklar gelişmeyi durdurmuştur. Nispi nemde de uzun yıllara göre bir miktar düşme görülmüştür. Çizelge 2. AraĢtırmanın yürütüldüğü Diyarbakır Ġline Ait bazı iklim verileri. Aylar Yağış mm Ort. Sıcaklık 0 c Nispi nem% 02/03 U.Yıllar 02/03 U.Yıllar 02/03 U.Yıllar

3 Top/ort Yöntem Deneme (5x4) Faktöryel Tesadüf Blokları deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak kurulmuştur. Denemede: Azot :N 0, N 3, N 6, N 9, N 12; Fosfor: P 0, P 3, P 6 ve P 9 dozlarında uygulanmıştır. Mercimek hasadını müteakip pullukla sürülen tarla ikincil toprak işleme aletleri ile düzeltilerek ekime hazır hale getirilmiştir. Parsel boyutları: Ekimde 2.4 x 6 = 14.4 m 2 hasatta ise 1.2 x 5 = 6 m 2 olarak değerlendirilmiş olup 400 tohum/m 2 düşecek şekilde ekim yapılmıştır (Kılıç ve ark, 2000). Azotun yarısı ile fosforun tamamı ekimle kalan azotun yarısı da ilkbaharda serpilmiştir. Fosfor, ekim mibzeri ile tohum yatağına, azot ise serpme olarak uygulanmıştır. Azotlu gübre kaynağı, olarak %21 lik amonyum sülfat, fosforlu gübre kaynağı olarak da %43 lük süper fosfat gübresi, ilkbahar da ise %33 lük amonyum nitrat üst gübre olarak kullanılmıştır. Ekim öncesi toprak numuneleri alınarak laboratuarda Çizelge 2 de belirtilen analizler yapılmıştır. Ġncelenen Özellikler Kırtok (1982), Genç ve ark. (1993) ın uyguladıkları yöntemlere göre incelenen karakterler üzerinde yapılan gözlem ve ölçümler; bitki boyu, klorofil yoğunluğu (klorofilmeter ile), başakta tane adedi, bin dane ağırlığı, elek üstü oranı, tanede protein ile selluloz oranı ve biyolojik ve tane verimi olarak ele alınmıştır. Varyans ve Regresyon Analizleri : Araştırmada elde edilen gözlemlere ait değerlerin varyans analizleri SAS-JMP501" paket programları kullanılarak önemli bulunan faktör ortalamaları arasındaki fark A.Ö.F (%5) e göre bulunmuştur. BULGULAR VE TARTIġMA M 2 de BaĢak Sayısı Çizelge 3 Azot ve Fosfor Dozlarının Sur-93 Arpa ÇeĢidinde m 2 Sayısına Etkisi Azot m 2 başak Fosfor M 2 başak N c P N P N P M2'de Başak de BaĢak N a P N a AÖF % V.K (%) m 2' de başak = Azot Doz Çizelge 3 te, fosfor ve azot dozları arasında gerek varyans ve gerekse regresyon analizinde önemli bir interaksiyon bulunmamıştır. Gübrelerden yalnızca azotun m 2 de başak sayısını etkilediği, azot dozlarının artışına bağlı olarak kardeşlenmenin teşvik edildiği görülmüştür. Bununla ilgili regresyon eşitliği

4 çizelge 3 te verilmiştir. Benzer çalışmalarda azot dozlarının artırılması ile m 2 başak sayısının da arttığı bildirilmektedir.(doğan ve ark, 1997; Katkat ve ark., 1987) Yaprak Klorofil Ġçeriği Çizelge 4 Azot ve Fosfor Dozlarının Sur-93 Arpa ÇeĢidinde Klorofil Ġçeriğine Etkisi Azot Klorofil Fosfor Klorofil N c P N c P N b P N b P N a AÖF % V.K(%) 3.60 Color Renk = (-6) 2 R 2 =0.431 Çizelge 4 te yapılan varyans ve regresyon analizlerinde klorofil içeriğinin fosfora tepkisi önemli görülmezken azot dozları arasında önemli bir fark tespit edilmiştir. Azot x fosfor interaksiyonu önemsiz çıkmıştır. Azot dozlarının artırılması ile yaprak klorofil yoğunluğunun artığı, regresyon eğrisinde b=0.265 olarak tespit edilmiştir. Campbell ve ark. (1990) renk koyuluğu bakımından yapraklar arasındaki farklılığın muhtemelen azot içeriği ile alakalı olduğunu, renk ölçer değeri ile azot içeriği arasındaki ilişkiden kaynaklanabileceğini, Jemison ve Lytle (1996), ürünün azot ihtiyacının renk ölçer cihazı ile yapılacak okumalarda tahmin edilebileceğini bildirmektedirler. BaĢakta Tane Adedi Çizelge 5 Azot ve Fosfor Dozlarının Sur-93 Arpa ÇeĢidinde BaĢakta Tane Sayısına Etkisi Azot Baş. Fosfor Baş. TA N c P N b P N a P N a P N a - AÖF % Başakta tane Başakta tane = (-6) 2 R 2 = V.K(%) 8.10 Çizelge 5 te başakta tane sayısına fosforlu gübrelemenin önemli bir etkisi görülmezken, azot dozlarının önemli derecede etkilediği tespit edilmiştir. Azot dozlarının artırılması ile başakta tane sayısı artmış, yapılan regresyon analizinde quadratik bir ilişki tespit edilmiştir. Artan azot miktarının başaktaki tane sayısını

5 Bin tane Ağırlığı artırdığı yönündeki benzer sonuçlar Kırtok (1982), Becker ve ark.(1984) ve Sönmez ve Yılmaz (1999) tarafından da bildirilmektedir. Bin Tane Ağırlığı Çizelge 6 Çizelge 4 te yapılan varyans analizinde bin tane ağırlığının fosfora tepkisi önemli görülmezken azot dozları arasında önemli bir fark tespit edilmiştir. Regresyon analizinde azotxfosfor intereaksiyonu önemli tespit edilmiş olup bununla ilgili eşitlik çizelgede verilmiştir. Regresyon analizinde gübrelerin yalnız etkisinden ziyade etkileşimleri önemli bulunmuştur. En yüksek bin dane ağırlığı N 6 x P 3 dozundan elde edilmiş olup bununla ilgili regresyon eşitliği çizelge 6 da verilmiştir. Konu ile ilgili yapılan çalışmalarda farklı sonuçlar elde edilmiş, Becker ve ark.(1984), Garstang (1987) azotun bin tane ağırlığını azalttığını, Sönmez ve Yılmaz (1999) ise etkilemediğini bildirmektedirler Çizelge 6 Azot ve Fosfor Dozlarının Sur-93 Arpa ÇeĢidinde Bin Tane Ağırlığına Etkisi Azot Bin TA Fosfor Bin 54 N c P N bc P N a P N ab P N ab - AÖF % Ö.D Ö.D V.K(%) 3.82 BTA= azot azot fosfor fosfor azot xfosfor mm Elek Üstü Elek analizi bakımından yapılan varyans analizinde fosforlu gübrelemenin önemli bir etkisi görülmezken, azot dozlarının önemli derecede etkilediği tespit edilmiştir. Azot dozlarının artırılması ile elek üstü oranının da artığı görülmüştür. Azot dozları ile ilgili regresyon analizinde quadratik bir ilişki tespit edilmiş olup bununla ilgili eşitlik Çizelge 7 de verilmiştir. Çizelge 7 Azot ve Fosfor Dozlarının Sur-93 Arpa ÇeĢidinde Elek Üstü Oranına Etkisi 70 Azot % Fosfo % P9 40 P6 P3 P0 N0 N3 N6 N Kg/da N c P N b P N ab P N ab P N a - AÖF % V.K(%) Elek Elek = (-6) 2 R 2 =0.491

6 Biyolojik Verim Biyolojik verim bakımından yapılan varyans analizinde fosforlu gübrelemenin önemli bir etkisi görülmezken, azot dozlarının biyolojik verimi önemli derecede etkilediği, azot dozlarının artırılması ile biyolojik verimin artığı görülmüştür. Nitekim azot tahıllarda vejetatif gelişmeyi teşvik ederek sap verimini artırmaktadır. Azot dozları ile ilgili regresyon analizinde quadratik bir ilişki tespit edilmiş olup bununla ilgili eşitlik Çizelge 8 de verilmiştir. Taşyürek ve ark. (1999) azot dozlarının artışına paralel Tritikalede sap veriminin artığını bildirmektedirler. Çizelge 8 Azot ve Fosfor Dozlarının Sur-93 Arpa ÇeĢidinde Biyolojik Verime Etkisi Azot % Fosfor Kg/da % N c P N b P N ab P N a P N a - AÖF % Ö.D. V.K(%) Tanede Protein Oranı B. Verim B. Verim = (-6) 2, R 2 =0.466 Tanede protein oranı bakımından yapılan varyans analizinde fosforlu gübrelemenin önemli bir etkisi görülmezken, azot dozlarının önemli derecede etkilediği tespit edilmiştir. Artan azot dozlarının tanede protein oranını artırdığı görülmüştür. Azot dozları ile ilgili regresyon analizinde quadratik bir ilişki tespit edilmiş olup bununla ilgili eşitlik çizelge 9 da verilmiştir. Garstang (1987) ve Sönmez ve Yılmaz (1999) gibi araştırmacılar azotun tahıllarda tanede protein oranını artırdığını bildirmektedirler. Çizelge 9 Azot ve Fosfor Dozlarının Sur-93 Arpa ÇeĢidinde Tanede Protein Oranına Etkisi 14.5 Azot % Fosfor % N b P N b P N b P N b P N a AÖF % V.K(%) 7.23 Tanede Selluloz Oranı Protein Protein = (-6) 2, R 2 =0.397

7 ları Çizelge 10 Azot ve Fosfor Dozlarının Sur-93 Arpa ÇeĢidinde Tanede Selluloz Oranına Etkisi 5.5 Azot % Fosfor % N c P N bc P N bc P N ab P N a AÖF % V.K(%) Seluloz Seluloz = , R 2 =0.286 Tanede selluloz oranı bakımından yapılan varyans analizinde fosforlu gübrelemenin önemli bir etkisi görülmezken, azot dozlarının selluloz oranını önemli derecede etkilediği, azot dozlarının artırılması ile selluloz oranının da artığı görülmüştür. Yem amaçlı yetiştirilen arpalarda selluloz oranının yüksek olması istenmez. Azot dozları ile ilgili yapılan regresyon analizinde doğrusal bir ilişki tespit edilmiş olup, bununla ilgili eşitlik Çizelge 10 da verilmiştir Tane Verimi Çizelge 11 Azot ve Fosfor Dozlarının Sur-93 Arpa ÇeĢidinde Tane Verimine Etkisi N X P Fosfor Dozları Ortalama P 0 P 3 P 6 P 9 N jkl 241.6hjk 208.3ıjk 183.3lk 209.0d N fgh 272.2gh 258.3ghı 297.2efg 278.5c N def 358.3bcd 347.2cde 375.0bcd 354.2b N bcd 386.1abcd 386.1abcd 408.3ab 384.0a N ab a 397.2abc 333.0def 392.9a Ort NxP, Duncan (%5) AÖF (%5):23.97 Çizelge 11 de Tane verimi bakımından yapılan varyans analizinde fosforlu gübrelemenin önemli bir etkisi görülmezken, azot dozlarının tane verimini önemli derecede etkilediği, azot dozlarının artırılması ile verimin de artığı görülmüştür. Azot x fosfor arasındaki interaksiyon da önemli tespit edilmiş olup en yüksek tane verimi (436.1 ) N 12 P 3 kombinasyonundan elde edilmiştir. Sönmez ve Yılmaz (1999) Van şartlarında arpa için 4 fosfor ve 12 azot uygulamasının yeterli olduğunu bildirmektedirler. Çizelge 12 Azot ve Fosfor Dozlarının Sur-93 Arpa ÇeĢidinde Tane Verimine Etkisi 297,2 183,3 258,3 208,3 241,7 272,2 286,1 202, , ,2 386,1 397,2 358,3 386,1 436,1 336,1 355,6 405,6 P9 P6 P3 P0 N0 N3 N6 N9 12

8 Tane Verimi Tane Verimi = (-6) 2, R 2 =0.817 Azot dozları ile ilgili regresyon analizinde quadratik bir ilişki tespit edilmiş olup bununla ilgili eşitlik (Y= x-1.32x 2 ) Çizelge 12 de verilmiştir. Quadratik denklemde (b/2c) en uygun azot dozu olarak bulunmuştur. Eyüboğlu ve ark. (1993), Orta Anadolu şartlarında arpa için Y= x-1.41x 2 eşitliği elde ettiklerini bildirmektedirler. SONUÇ Söz konusu çalışma yılları arasında müessese arazisinde yürütülmüş olup ilk iki yılı dolu zararı nedeniyle değerlendirilememiştir. Denemenin yürütüldüğü müessese arazisindeki yarayışlı fosfor miktarı 4.3 olarak tespit edilmiştir. Verim unsurlarının bin dane ağırlığı hariç fosfora tepkileri önemli bulunmamıştır. Tane verimi yönünden ise yapılan varyans analizinde azot x fosfor interaksiyonu önemli bulunmuştur. Ancak söz konusu interaksiyonu regresyon analizinde görmek mümkün olmamıştır. Tane verimi yönünden gerek varyans ve gerekse regresyon analizleri dikkate alınarak yapılacak bir değerlendirmede denemenin yürütüldüğü toprak (Çizelge 1) ve iklim (Çizelge 2) şartlarına benzer yerler için 3 fosfor ve 12 azot uygulamasının yeterli olacağı söylenebilir. KAYNAKLAR Anonim, Diyarbakır, Urfa, ve Mardin İlleri Toprak Kaynağı Envanter Haritası, Topraksu Genel Müdürlüğü Raporları Serisi, No:12,13,14. Anonim, Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü, Diyarbakır, Meteoroloji Müdürlüğü Gözlem kayıtları. Becker, F.a, Kochs, H.j. ve Spielhaus, G., Versuchezurstickstoffdungung bei zwei und mehrzeiligier Wintergerste. Landwirtschaftliche forsvhung, 37:3/4, Campbell, R.J., K.N., Mobley, R.P. Marini ve D.G. Pfeiffer Growing conditions alter the relationship SPAD-501 values and apple leaf chlorophyll. Hort Science 25: Eyüpoğlu, H., Karaca, M., Durutan, N ve Pala, M., Orta Anadolu Şartlarında Azotun Bazı Arpa Çeşitlerinde Verime Etkisi. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi 2 (1): Jemision, J.M. ve D.E. Lytle Field evaluation of two nitrogen testing methods in Maine. J.Prod. Agric. 9: Garstang, J., The Effect of Plant Growth Regulators Nitrogen and Variety on the Production of Malting Winter Barley. Aspects of Applied Biology, 15: Genç, İ., Yağbasanlar, T., Özkan, H., Kılınç, M., 1993a. Akdeniz İklim Kuşağına Uygun Makarnalık Buğday (Triticum durum Desf) Çeşitlerinin Belirlenmesi Üzerinde

9 Araştırmalar. Makarnalık Buğday ve Mamulleri Sempozyumu, 30 Kasım-3 Aralık 1993, Ankara, Sayfa, Katkat, A.V., N. Çelik., N. Yürür ve M. Kaplan, Ekmeklik Cumhuriyet-75 Buğday Çeşidinin Azotlu ve Fosforlu Gübre İsteğinin Belirlenmesi. Türkiye Tahıl Sempozyumu 6-9 Ekim 1987, s, Bursa Kılıç, H., Özberk, İ. ve Özberk, F Diyarbakır Şartlarında Şahin-91 Ve Sur-93 Arpa Çeşitlerinde Uygun Ekim Sıklığının Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. Anadolu dergisi, 10(2): Kırtok,, Y., Çukurova nın Taban ve Kıraç Koşullarında ekim Zamanı, Azot Miktarı, ve Ekim sıklığının İki Arpa Çeşidinin verim ve Verim Unsurlarına Etkileri Üzerinde Araştırmalar. Çukurova Ü. Zir. Fak. Der. Yıll., S. 3-4:28-45 Sönmez, F. ve Yılmaz, N., Azot ve Fosforun Kışlık Anadolu-86 Arpa Çeşidinin Verim ve Verim Öğelerine Etkisi. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi, (15-20 Kasım 1999 Adana) Cilt 1: TaĢyürek, T, Demir, M. ve Gökmen, S., Sivas Yöresinde Tritikalenin Azotlu Gübre İsteği. Orta Anadolu da Hububat Tarımının Sorunları ve Çözüm Yolları Edt. H.Ekiz ( Konya) s