FRONT AND FRONT-L NE HEALTH SERV CES OUTS DE THE BATTLE OF ÇANAKKALE

Transkript

1 Çanakkale Ara tõrmalarõ Türk Yõllõ õ nci Sayõsõ ( s.25-70) ÇANAKKALE MUHAREBELER NDE CEPHEDE VE CEPHE DI INDA SA LIK H ZMETLER FRONT AND FRONT-L NE HEALTH SERV CES OUTS DE THE BATTLE OF ÇANAKKALE Ahmet ESENKAYA Yrd. Doç. Dr. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi E itim Fakültesi ÖZET Gelibolu Yarõmadasõ nda yer alan Seddülbahir ve Arõburnu, Anafartalar, Suvla merkezli yürütülen muharebelerde, sõcak harp kadar, hastane hizmetleri gibi pek çok sa lõk hizmetinin nasõl yürütüldü ünün bilinmesinin gereklili i ortadadõr. Birinci Dünya Sava õ cepheleri içerisinde Çanakkale Cephesi nden kõsa süren ve büyük kazanlar elde edilen cephe olmasõ arzu edildi. tilaflarõn beklentileri, sava õn daha fazla uzamasõndan ve daha fazla kayõptan ba ka bir getirisi olmadõ. Türklük için bu sonuç büyük bir yeniden dirilme idi ancak bu e siz zaferin bedeli de a õr oldu. Muharebelerinin çok uzun sürmesi nedeniyle ehit sayõsõ gibi yaralananlar da o nispette çok idi. Yaralanmalarõn yanõnda bitlenme, sõtma, kolera, dizanteri, para tifo, tifüs, sarõlõk, iltihap, iskorbüt v.b. problemler de her an mevcuttu. Sava ortamõndan dolayõ uykusuzluk, bitkinlik, düzensiz nabõz atõ larõ, sa õrlõk, halsizlik gibi normal kabul edilen durumlar da her an mevcuttu. Yine de her eye ra men titizlikle temizlik kurallarõna uyulmaya çalõ õldõ. Türk Sa lõk Te kilatõ, dar bir sahada sõkõ õk vaziyette bulunan bir orduya, önemli bula õcõ bir hastalõk çõkmasõna meydan vermemi tir. Dokuz ay süreçle yaralõ, hasta ve hava de i imine ihtiyacõ olanlarõ menzil vatan ve Kõzõlay hastanelerine sevk etmi tir. Hastanelerde bu süreçte hasta, yaralõ tedavi edilmi ; hastalar arasõnda %11.6, yaralõlar arasõndan %2.7 ehit olmak suretiyle tedavilerinde ba arõ sa lanmõ tõr. 5. Ordu nun hastanelerinin a õrlõk merkezi stanbul daydõ. Hasta ve yaralõlarõn sürekli stanbul a tahliyesi sebebiyle, stanbul hastaneleri tamamen doldu u zamanlarda ehrin muhtelif yerlerinde Ordu ve Kõzõlay yardõmõ ile Balkan sava larõnda oldu u

2 gibi resmi ve özel okul, resmi kurum ve binalar hastane haline sokulmu tur. Ö rencileri cephelere sevk edilen Gülhane ile Tõp Fakültesi, e itim çalõ ma-larõnõ kõsarak birer yardõmcõ harp hastanesi olmu lardõr. Tüm Do u Trakya ya ilave olarak zmit, Eski ehir ve Konya ya kadar uzanan yurt içi sa lõk kurullarõyla birlikte, stanbul Komutanlõ õ Ba hekimli i ne ba lõ olarak faaliyet yürütülmü tür. Yaralõ ve hasta naklinde, tezkerelerden ba layarak her türlü kara ve deniz araçlarõndan azami derecede yararlanõlmõ tõr. stihlak-i Milli Kadõnlar Cemiyeti, Kõzõlay Cemiyeti, Türk Ocaklarõ Cemiyeti ve Donanma Cemiyetleri gibi hayõr kurumlarõ gönüllüleri; gayrimüslim vatanda lardan rahibe ö retmenler ve rahibe hastabakõcõlar çalõ mõ lardõr. Ayrõca askeri ve sivil üst düzey ahõslarõn e leri de gönüllü hastabakõcõlõk yapmõ lardõr. Çanakkale gibi zorluklar ve sõkõntõlarõn çok yo un ya andõ õ bir cephede ve çevresindeki hastanelerde; a õr ve nazik bir hizmeti, büyük bir dirayetle yürütmü olan Türk ve gayrimüslim doktorlarõ; bu sava õn, adsõz ve iddiasõz kahramanlarõnõ, yeni nesillere aktarmak ve en azõndan sa lõk hizmeti veren kurumlara onlarõn adlarõnõ vererek ebediyete göçmü bu insanlarõ ölümsüzle tirerek hatõrda kalmasõnõ sa lamak da bilimsel davranõ metodunun vazgeçilmez bir gere idir. Sonuç olarak bu çalõ ma basit bir deneme niteli indedir. Pek çok birinci derece malzemeye ra men eldeki malzemenin kifayetsizli i nedeni ile pek çok yönden eksiklik arz etmektedir. Anahtar Sözcük: Gelibolu, Çanakkale Sava larõ, Osmanlõ mparatorlu u SUMMARY It is essential to know not only the shooting-war in the combats occurred in different fronts in the Gallipoli peninsula like Seddülbahir, Arõburnu, Anafartalar and Suvla, but also how the medical services such as hospital was operated in those fronts. With launching the Gallipoli campaign, the entente states aimed at a front which would last very shortly and bring many gains. However, their all expectations came to naught. The Gallipoli became a long-duration battle-front and resulted in more casualties than expected. On the other hand, that situation was a resurrection for Turkish people. Nevertheless, the price of the victory was very high. Due to long-term battle, there were so many injuries as much as the number of deaths. The case of injury was accompanied by pediculosis, malaria, cholera, dysentery, paratyphoid, typhus, icterus, inflammation and scorbutic. Besides, the war environment also brought about some other health problems among soldiers. These were in general insomnia, asthenia, irregular heartbeats and deafness. Despite all these problems, hygenic measures were carried out sensitively. The Turkish Medical Department averted any imminent spread of infectious disease among the army which was deployed in a narrow area. In 9 months, injuries, patients and those who needed sick leave were sent to the hospitals of "Menzil" and "Kõzõlay". In this period, patients and injuries were treated at hospitals. Surprisingly, the deathrate at hospitals was low. Only 11.6 per cent of patients and 2.7 per cent of injuries were lost. The hospitals of the fifth army were dominantly in stanbul. When the hospitals reached full capacity, the army and Kõzõlay began to use the public buildings such as schools as hospitals, just like the Balkan wars. Since most of their students were in the battle, the medical schools, Gülhane and stanbul, interrupted their education and 26

3 became additional military hospitals. This health service was carried out under the authority of the chief physician of the command of Istanbul along with the domestic health committees, stretching over zmit, Eski ehir and Konya, in addition to the whole eastern Thrace. To transport the patients and injuries, it was tried to use a variety of land and sea vehicles as much as possible. The volunteers of charities, such as "The Consumption of National Women Association" ( stihlak-õ Milli Kadõnlar Cemiyeti), "the Association of Kõzõlay", "The Associations of the Turkish Hearts" (Türk Ocaklarõ Cemiyeti ) and "The Associations of the Navy" (Donanma Cemiyetleri), and the nun teachers and nurses from non-muslim civils worked at those hospitals. Moreover, the wives of the civil and military superior persons served voluntarily as nurse. It is an indispensible necessity of the scientific method to make the next generations known about these unnamed and humble muslim and non-muslim doctors of the war who assumed a hard task by serving in a great effort in a quite difficult battle zone, or at least to immortalize them by giving their names to medical institutions. In the end, this study is a modest essay. Although a number of primary sources have been used for this study, it may have some shortcomings in many aspects, due to the inadequacy of the materials. Key Words: Gallipoli, Gallipoli campaign, Ottoman Empire Çanakkale Cephesi iki a amalõ saldõrõya maruz kalmõ tõr. Müttefikler ubat 1915 te önce sadece Birle ik Filo ile Çanakkale Bo azõ nõ geçip, mevcut Cihan Harbi nin Avrupa daki a õr kõ artlarõnõ hafifletmek ve kõsaltmak adõna Ba kent stanbul u devreden çõkarõp Rusya ile birle erek Mayõs ayõnda da Almanya yõ do uda çökertip, hem az zahmetle zafer kazanmak hem de mevcut öhretlerine öhret katmak amacõndaydõlar. Planlarõnõ büyük bir gururla uygulamaya koydular; 18 Mart 1915 günü Türk sahil ve mayõn savunmasõ onlara denizden geçit vermedi. Çanakkale de ikinci ve son anslarõnõ denemekten ba ka çareleri kalmamõ tõ. Gelibolu Yarõmadasõ na amfibi tarzda karaya asker çõkaracaklar; güneyde Alçõtepe, kuzeyde Conkbayõrõ zirvelerini ele geçirip, Kilitbahir platosunu tutarak Türk sahil savunma toplarõnõ etkisiz hale getirecekler, deniz mayõnlarõnõ temizleyip Bo az önünde bekleyen Birle ik Filo ya yol açõp, hedeflerine do ru emin adõmlarla yürüyeceklerdi. Zaten Balkan Harbinin Osmanlõyõ devleti ve milletiyle ne hale geldi i ortadaydõ ve artõk bu devlet tarihteki yerini almalõydõ. Yakla õk dokuz ay karada her türlü üst düzey teknik ve teknolojik üstünlükleri, onlarõ büyük bir hõrsla saldõrtsa da sonuç bir öncekinden farklõ olmadõ. 27

4 Hafife aldõklarõ bu milletin evlatlarõ hem denizde hem de karada onlara dünyayõ dar etmi ti. Mehmetçik için bu sonuç büyük bir yeniden dirilme idi ancak bu e siz zaferin bedeli de çok a õr olmu tu. Çanakkale cephesindeki muharebelerinin çok uzun sürmesi nedeniyle ehit sayõsõ gibi yaralananlar da o nispette çok olmu tu. Yaralanmalarõn yanõnda bitlenme, kolera, dizanteri, para tifo, tifüs, sarõlõk, sõtma, iltihap, iskorbüt v.b. problemler de her an mevcuttu. Sava ortamõndan dolayõ uykusuzluk, bitkinlik, düzensiz nabõz atõ larõ, sa õrlõk, halsizlik gibi normal kabul edilen durumlar da askerin yakasõnõ bir türlü bõrakmamõ tõ. Bu çalõ ma Ankara ve stanbul BOA ile Ankara ATASE ar ivlerinde elde edilen belgelerden, Kõzõlay ar ivi internet sitesinden, her biri hacimli be ciltlik Milli Savunma Bakanlõ õ ehitlerimiz kitabõndan, Kõzõlay Takvim ve Salnameleri nden, Genelkurmay õn ve ATASE nin yayõmladõ õ eserlerden, Niyazi smet Gözcü nün "Umumi Harpte Çanakkale Müdafaasõ Esnasõnda Türk Ordusu Sõhhi Hizmetleri" (Askeri Sõhhiye Mecmuasõ, stanbul 1938) adlõ makalesinden; Kemal Özbay õn iki ciltlik Türk Askeri Hekimli i Tarihi ve Asker Hastaneler ( stanbul 1976) v.b. eserlerinden yararlanõlmõ tõr. Cephedeki yaralõlarõn ve hastalarõn tedavilerinin yanõnda, cephenin kuzeyine do ru Behramlõ, Kilitbahir, Eceabat, Bigalõ, Kocadere, Küçük Anafartalar, Büyük Anafartalar, Akba, Yalova, Ilgardere, Tur un, Galata, Karainebeyli, Gelibolu, Bergos, Bolayõr, Evre e, Uzunköprü, arköy Eriklice, Mürefte, Malkara, Tekirda, Kõrklareli, Edirne gibi köy, kasaba ve vilayetlerdeki hastanelerde; stanbul hastanelerinin yakla õk tamamõna yakõnõ, Anadolu yakasõnda Çanakkale ve kuzeyinde Lâpseki, Karabiga, Biga, Dimetoka, Erdek, Bandõrma, Mudanya, Adapazarõ, zmit; Çanakkale güneyindeki Erenköy, Põnarba õ, Ezine, Edremit, Ayvalõk, Balõkesir, Soma, Menemen, zmir; Akhisar, Ankara, Afyonkarahisar, Adana, Antalya, Burdur, Dinar, Konya, Milas, Söke, Tokat gibi di er birçok kasaba ve vilayetler gazilere sa lõk hizmetleri konusunda her türlü imkânlarõnõ seferber etmi lerdir. Bu çalõ ma eldeki malzemenin kifayetsizli i nedeni ile pek çok yönden eksiklik arz etmektedir. Ara tõrmacõ için en büyük sorun elde mevcut olan kaynaklarõn son derece sõnõrlõ ve bazen birbiriyle çeli ir halde olmasõdõr. Yakõn bir geçmi te Kõzõlay ar ivinin de kademe kademe devreye girmesiyle daha az eksikli bir çalõ manõn hazõrlanabilece i tahmin edilmektedir. Çünkü kesin bir sonuca ula ma çabasõ, pek yakõn 28

5 gözükmemektedir. Belki kullanõlan bilgi ve belgeler için sadece gündem belirleme u ra õsõ denilebilir. Sõrasõyla Çanakkale cephesinde yaralanma ve hastalõklardan, sa lõk kurulu larõndan, yaralõ ve hasta nakliyatõndan, cepheye mücavir Rumeli, Anadolu yakasõnda, stanbul da, Marmara, Ege ve di er bölgelerdeki sa lõk ve hastabakõcõlõk hizmetlerinden bahsedilecektir. Cephede, yakõn ve uzak hastanelerde a õr ve hassas bir hizmeti büyük bir özveriyle yürütmü olan doktor, hem ire, hastabakõcõ ve tezkerecilerin olu turdu u sa lõk hizmeti kadrosunu; bu sava õn adsõz ve iddiasõz kahramanlarõnõ yeni nesillere aktarmak, en azõndan sa lõk hizmeti veren kurumlara onlarõn adlarõnõ vererek ebediyete göçmü bu insanlarõ ölümsüzle tirip hatõrda kalmasõnõ sa lamak da bilimsel eti in vazgeçilmez bir gere idir. Cephede Yaralanma ve Hastalõklar Sava a katõlacak askerler cepheye gönderilmeden önce farklõ noktalarda, adõna tahaffuzhane denilen merkezler kurulmu tur. Tahaffuzhanelerde, cepheye gönderi-lecek askerlerin sa lõk kontrolü, cephede yana õk düzen e itimi, ba õ õklõk için ve bula õcõ hastalõklara kar õ periyodik çiçek, kolera, dizanteri a õlarõ yapõlmõ tõr 1. Gerekti inde a õ uygulamalarõ cephede de devam edilmi tir. Bununla ilgili bir emir Taze dizanteri ve kolera a õsõ yapõlacak, 2 eklindedir. Uygulamayla ilgili olarak 4 ncü Tümen Komutanõ Cemil (Conk) Bey de hatõratõnda 25 A ustos 1915 tarihinde, Bugün kolera ve tifo a õlarõ geldi. Askerleri a õladõk, 3 bilgisine yer vermektedir. Sahra Sõhhiye Dairesi nden 15 kilo kolera a õsõ, ki ilik çiçek a õsõ ile 60 adet tetanos a õsõ istenmi ve cepheye ula tõrõlmõ tõr Ekim 1915 tarihinde 30 kilo dizanteri, 17 kilo kolera, 20 kilo tifo a õsõ ve 20 adet dizanteri serumu Lâpseki deki Menzil Sõhhiye Deposu na gönderilmi tir 5. Hafif yaralanmalardan sonra asker bazen çantasõnõn kapa õnõn arka kõsmõnda dikili veya ceketinin üst kapa õnõn iç arka alt kõsmõnda mevcut harp paketi ndeki malzemelerle yapõlan ilk müdahalenin ardõndan sõhhiyecilerin yardõmõyla ate hattõnõn hemen gerisinde bulunan korunaklõ 1 ATASE Ar ivi, BDH, Klasör 1887, Dosya 53, Fihrist 5/5, (27 A ustos 1915). 2 ATASE Ar ivi, Klasör 4351, Dosya 46, Fihrist 2/5. 3 Cemil Conk Pa a Çanakkale Seferi, Çanakkale Hatõralarõ, C.II, Arma Yayõnlarõ, stanbul 2002, s ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2208, Dos. 21, Fih ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2208, Dos. 21, Fih

6 yaralõ yuvalarõ na götürülür; yarasõnõn derecesine göre karar verilerek i lemin ikinci a amasõna geçilir 6. Cephede tedavisi ve ameliyatõ gereken yaralõlar, pansumanlarõ kontrol edil-dikten sonra 7 A aderesi, Kocadere, ahin Deresi, So anlõdere, Kerevizdere, Tenger- dere, Havuzlar Deresi, Zõ õndere, Anafarta Köyleri gibi cephe gerisindeki sa lõk hizmeti veren alanlar 8 ile vatanda lara ait çiftliklerde tedavi altõna alõnmõ hatta bir operasyona ihtiyaç duyuluyorsa ameliyatõ da yapõlmõ tõr. Sava boyunca tilaf donanmasõnõn, ngiliz ve Fransõz uçaklarõnõn yaralõ ta õyan teskerecileri, hastaneleri, nakliyat gemilerini hukuken yasak kapsamõnda olmasõna ra men bombalamalarõ üzerine büyük sargõ yerleri nden yaralõlarõn geriye nakillerinin gece yapõlmasõna karar verilmi tir 9. Bombardõmandan uzak bölgelerdeki yaralõ nakilleri kara yolu ile yapõlõrken, a õr ve hafif yaralõ eklinde ayõrmak suretiyle sevkõyatõ yapõlmõ tõr. Yaralõ ve hasta araba kollarõ, her 20 km.de bir kurulan 50 er yataklõ sõhhiye istasyonlarõ arasõnda çalõ maktadõr. Burada görevli sõhhiye kollarõ da gelen yaralõ ve hastalarõ di er istasyonlardan gelen nakliye kollarõna teslim etmi lerdir. 10 Daha ileri tedavi gerektiren yaralõlar ise hasta nakil ve asker/mühimmat ta õyan gemileri ile civar bölge ve stanbul hastanelerine aktarõlmaya çalõ õlmõ tõr 11. Günümüz ifadesiyle rehabilitasyon merkezi olarak tanõmlanabilecek olan nekahethaneler de, -Havuzlarderesi bölgesinde oldu u gibi- sõcak muharebede bir hafta çarpõ õp hayatta kalan Mehmetçik, buralara getirilerek en az bir, bir buçuk ay e lendirilerek, sa lõk kontrollerinden geçirilerek, sonunda bedensel ve psikolojik olarak sa lõ õna kavu anlar görev yerlerine gönderilmi lerdir 12. Mehmetçikteki yaralanmalarõn büyük bir kõsmõ ba, gö üs, kol ve bacakta olmaktadõr; bunlarõn ço u da bomba, arapnel veya piyade 6 Osmanlõ Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hanõmlar Heyet-i Merkeziyesi Tarafõndan Tertip Edilen Takvim 3, stanbul 1333, s.40. (Takvim 3 olarak kõsaltõlacaktõr.) 7 Takvim 3, s Genelkurmay Ba kanlõ õ, I. Dünya Harbinde Türk Harbi, C.V, Çanakkale Cephesi Harekâtõ, 3. Ki-tap, Çanakkale Cephesi Harekâtõ, Ankara 1980, s (Çanakkale Cephesi, C.V, 3. Kitap olarak kõ-saltõlacaktõr.) 9 Bkz: Ahmet Esenkaya Çanakkale Muharebelerinde tilaf Devletleri nin Sava Hukukuna Aykõrõ Davranõ larõ Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Atatürk ve Çanakkale Sava larõ Ara tõrma Mer-kezi, Çanakkale Ara tõrmalarõ Türk Yõllõ õ, S. 4, Çanakkale, 2006, s ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 1/ 217, Dos. 51, Def. 2, s Takvim 3, s Kemal Özbay, Türk Askeri Hekimli i Tarihi ve Asker Hastaneleri, C. I., stanbul 1976, s

7 mermilerinden meydana gelmektedir 13. Süngü yaralarõna ise çok az rastlanmaktadõr 14. Vücutta olu an yanõklar da daha çok topçu ate lerinin dü tü ü noktalarda yangõnlar çõkararak etrafõndaki her eyi yakmasõ sebebiyle o civarda bulunanlar ya a õr yanõklara duçar olmakta veya ço u kez hayatõnõ kaybetmektedir 15. Askerdeki el yaralanmalarõnõn çoklu u dikkati çekmektedir. Ellerin hareketli organ olmasõ sebebiyle hem iyile mesi uzun zaman alõyor hem de sürekli devam eden a rõ nedeniyle, morfin verilerek yarõ baygõn bir halde tedavisi yapõlabiliyordu 16. Birliklerin zeminlik ve siperlerdeki olumsuz artlar kar õsõndaki mücadelesi, uykusuzluk, a õrõ yorgunluk dâhil, psikolojik sarsõntõ geçirmesine neden olabiliyordu. Örne in Kurmay Ba kanõ zzettin Bey in aktardõ õna göre 20 Eylül 1915 günü rahatsõzlanan Anafartalar Grup Komutanõ Albay Mustafa Kemal Bey e doktoru birkaç gün zorunlu istirahat izni vermi tir. 5 nci Ordu Komutanõ Liman von Sanders Pa a ziyaretine geldikten sonra tedavisi ile ilgilenmesi için ahsi doktorunu göndermi tir 17. Özellikle 15 inci Kolordu nun bulundu u birliklerde sõtma salgõnõnõ önlemek için altõ seyyar bakteriyoloji ile her çe it analiz yapõlabilecek laboratuarlardan birisi Kalvert Çiftli i nde faaliyete geçirilmi olmasõna ra men sõtma salgõnõ tamamen önlenememi tir. laç kõtlõ õ nedeni ile sõtmalõ olan erlere haftada iki kere birer gram kinin verilebilmi tir 18. Atõk sular ve bataklõklardan kaynaklõ sõtma ile ilgili Alman Islahat Heyeti Sa lõk Mü aviri Yarbay Prof. Dr. Mayer, önlem olarak küçük tatlõ su birikintilerini ve bataklõklarõ önleyecek drenaj kuyularõ açtõrmak için büyük çaba harcamõ tõr 19. Dr. Mayer alõ õlmadõk bir yönteme ba vurmak zorunda kalmõ tõr: Ate yakarak sinek kaçõrmak. "...Bataklõk zemin nedeniyle, özellikle Kumkale'deki mevzilerde, sõtmayla mücadele amacõyla drenaj yapmaya imkân yoktu. Bu yüzden Anadolu grubu komutanõna, kale komutanõna ve 13 Çanakkale cephesinde ngilizler domdom kur unu kullanmõ lardõr. KA Ar ivi, Kt 23, Blg 245, 16 Haziran 1331; BOA, HR. MA, 1139/22, 14 A ustos 1915; BOA, HR. MA, 1139/20, 14 A ustos 1915; BOA, HR. SYS, 2182/1; Bkz: Dipnot ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2426, Dos. 65, Fih Lokman Erdemir, Çanakkale Sava õ Siyasi, Askeri ve Sosyal Yönleri, Gökkubbe Yayõnlarõ, stanbul 2009, s Haz: adan Mara Öymen-. Edip Emil Öymen, Çanakkale Acõ laç: 18 Mart Ocak 1916, Deva Holding, stanbul 2005,s ( Çanakkale Acõ laç olarak kõsaltõlacaktõr.) 17 zzettin Çalõ lar, On Yõllõk Sava õn Günlü ü, Yapõ Kredi Yayõnlarõ, stanbul 1997, s Özbay, a.g.e., s Çanakkale Acõ laç, s

8 özellikle de Amiral von Usedom'a, karanlõk bastõ õnda etraftan, deve, at, öküz, ne bulurlarsa, hayvanlarõn kurutulmu gübrelerini, küçük kümeler halinde çadõrlarõn etrafõna paralel ekilde dizerek ate e vermeyi ve sonra üstünü toprakla örtmeyi teklif ettim. En azõndan, sivrisineklerin büyük kõsmõ böylece kaçõrõlabilirdi. " 20 Bitten kaynaklõ tifüs hastalõ õnõn ortaya çõkmasõ üzerine cepheye en yakõn tren istasyonu ile Gelibolu arasõndaki menzil yolu/kav ak noktada bulunan Ke an da üç seyyar etüv 21 ile bir adet menzil temizleme istasyonu açõlarak orduya dâhil olan yeni erler temizlenmeye ba lanmõ ve bu uygulamadan sonra bir daha yaygõn tifüs salgõnõ görülmemi tir. Ate li humma da çok sõnõrlõ halde kalmõ tõr 22. Erler tifo ya kar õ a õlanmõ olduklarõndan 149 vak adan 36 sõ ölümle sonuçlanmõ tõr. 15 inci Kolordu Ba hekimi Binba õ Dr. hsan Ali Bey malta hummasõ na tutulmu, bundan ba ka vak a da görülmemi tir Ordu mõntõkasõnda üç askerde lekeli tifo göründü ü bildirilmi tir 24. Dizanteri ve kolera, ilaç yoklu unda killi topraktan istifade edilmi tir. Hiç olmazsa yeni gelenler için, a õ yapõlabilmi tir. "Sava maya yeni gelen askerlerin her iki sevkiyat limanõnda ve birliklerde de kolera, tifüs ve çiçek hastalõ õna kar õ a õlanmalarõ sa lanmõ tõr A ustos 1915 tarihli 5 nci Ordu Kurmay Ba kanõ nõn Sahra Sõhhiye Genel Müfetti li i ne gönderdi i telgrafta Kuzey ve Güney Gruplarõ nda çok miktarda dizanterili ve ishalli hastalarõn bulundu u bildirilmi tir 26. Kar õla õlmak istenmeyen hastalõklardan karahumma, sadece üç hastada görülmü tür. 29 Temmuz 1915 tarihli 3 nci Harp Hastanesi nden gönderilen telgrafta üç karahummaya yakalanan hasta oldu u ve izdiham olu mamasõ için üç-be gün hasta gönderilmemesi istenmi tir 27. Mart ayõnda, 5. Ordu'da yetersiz beslenme nedeniyle büyük bir iskorbüt salgõnõ görüldü. Buna kar õ bol miktarda ye il sebze ve salata tüketimini sa layarak mücadele edil- meye çalõ õldõ ve yakla õk 1000 vakaya ula an salgõn hõzla önlenmesi ba arõlmõ tõr. 28 Sahra Sõhhiye Müfetti li i ne 20 Çanakkale Acõ laç, s Tekirda Kõzõlay ubesine tahsis edilen Gureba Hastanesi için bir etüv makinesinin tedariki ile ilgili bkz: KA Ar ivi, Kt 22, Blg 11, 22 Te rin-i Sani Özbay, a.g.e., s.238; Sõtma üphesiyle çõkartma birli inden dönen bir subay, filo komutanõna geldi inde yõ õlarak yere dü üyor ve bitlendi i anla õlõyordu. A õr bir tifüs vakasõydõ bu. Çanakkale Acõ laç, s Özbay, a.g.e., s KA Ar ivi, Kt 22, Blg 5, 5 Nisan Çanakkale Acõ laç, s ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2437, Dos. 127, Fih ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3586, Dos. 22, Fih Çanakkale Acõ laç, s

9 gönderilen Ekim 1915 tarihli iki raporda 14 iskorbütlü hastanõn giri inin yapõlõp tedavisine ba lanõldõ õ bildirilmi tir 29. A õr yaralõlarõn tedavisinde doktorlar ellerindeki imkânsõzlõklar yetersiz kalõyorlardõ. Cerrahlarõn yükü çok daha a õrdõ. Yaralõlarõn büyük kõsmõna eksik tedavi uygulandõ õ oluyor, bunun sonucunda yaralõlar, cerahatten õslanmõ bandajlar içinde yatõyorlardõ. Morfin da õtõmõ, özellikle hastanelerde, yetersizdi. Kesinlikle yanlõ oldu u halde, karnõndan vurulanlara daha dördüncü gününde, ekmek ve katõ yiyecekler verilebiliyordu 30. Yaralõ çok acõ çekiyorsa morfin veriliyordu. Özellikle akci erlere do ru olan kanamalarda morfin kullanõlõyordu. Yaralanmalarda iltihaplanmalara çok sõk rastlanõyor-du. Yaranõn çevresindeki ölü dokuyu temizlemek çok önemliydi. Ancak giysiler yaraya yapõ õyor, bu durumda kuma parçalarõnõ ayõklamak çok acõ veriyordu. Yaraya kaynamõ veya derinin, dokularõn içine karõ mõ olan bu bez parçalarõnõ veya tüyleri ayõklamak için yumu atõcõ niteli i olan borik asit, merhem veya vazelin uygulanõyordu 31. ok, yaralõ bir asker için ölüm anlamõna geliyordu. oka yapõlacak ilk müdahale, hastayõ sõcak tutmak, õsõtõlmõ tu la veya ta larõ vücuduna sarõp ü ümemesini sa lamak, battaniye örtmekti. Bu tedavide kullanõlan ilaç ise morfindi; atropinle birlikte veriliyordu. Atropin, kalp takviye edici özelli inin yanõ sõra, morfinin tek ba õna kullanõldõ õnda sebep oldu u kusmalarõ da engelliyordu ki kusmak, özellikle ba, gö üs ve karõn yaralanmalarõnda ölüme yol açabiliyordu. ok durumunda ise fazla kan kaybõ, tansiyonun a õrõ dü mesine sebep oluyor, bu da ölüme yol açõyordu. Bu durumda, tansiyonun dü mesini engellemek için damardan tuzlu su veriliyordu. Tuzlu su vererek kan dola õmõndaki sõvõnõn miktarõnõ artõrmak, böylece tansiyonun yükselmesini sa lamaktõ. 32. Sava alanõ gerisindeki hastanelerde ameliyat ciddi bir karardõ. Enfeksiyon riski çok yüksekti ve ameliyat donanõmõ yeterli de ildi. Donanma hastanesine veya sahra hastanelerine gidebilecek kadar dayananlar anslõydõ. Ancak çok kritik durumlarda doktor ameliyata karar veriyordu. Omurga, gö üs, kafa ve karõn yaralanmalarõnõn ço u ölümle sonuçlanõyordu. Ameliyata, uyu turucular da kullanõlarak, yaranõn temizlenmesiyle ba lanõyordu. Yarayõ çevreleyen ölü doku, 29 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2474, Dos. 65, Fih. 1,2: ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3495, Dos., 1, Fih Çanakkale Acõ laç, s Çanakkale Acõ laç, s Çanakkale Acõ laç, s

10 iyot ile temizleniyor, büyük ta, deri, kuma parçalarõ forsepslerle ayõklanõyordu. Daha sonra yara saf hidrojen peroksit ile yõkanõyordu. Tüm ölü deri ve zarar görmü dokular makasla kesiliyor ve yabancõ cisimler (çok derinde de ilse) yumu ak bir antiseptikle ve dikkatle temizleniyor, yumu atõcõ bir merhemle örtülüyordu. Yaranõn mikroplanmasõnõ önlemek için çok dikkat sarf edilmesine ra men Çanakkale Sava õ'nõn en büyük sõkõntõlarõndan biri, enfeksiyondu 33. Doktorlar ve yardõmcõlarõ beyaz önlükler giyiyorlardõ. Ameliyathanede, ellerinde sterilize edilmi beyaz havlularla hazõr bekliyorlardõ. Borik asit, limon tuzu ve õlõk sudan müte ekkil bir karõ õm, antiseptik olarak kullanõlõyor, genellikle sõcak olarak uygulanõyordu ve ardõndan yara, havluyla korunuyordu. Her zaman kaynatõlmõ su kullanõlõyordu. En sõk kullanõlan anestezik, kloroform idi. Ancak, iltihaplanmõ yaralarda kloroform kullanmak yerine, yaralõyõ eterle bayõltmak gerekiyordu. Çünkü enfeksiyonlu yaralarda kloroformun, hastanõn genel durumu üzerinde dolaylõ olarak olumsuz etkileri oluyordu 34. Kur unun çõkartõlmasõ veya arapnel parçalarõnõn temizlenmesi gibi yüzeysel yaralarda bölgesel olarak antiseptik ve adrenalin uygulanõyordu. Daha ciddi durumlarda ise morfin ve scopolamine kullanõlõyordu. Scopolamine, dola õm ve mide-ba õrsak sistemi kaslarõnõ gev etmek amacõyla, genel anestezi öncesinde verilen gev etici idi 35. Kafa yaralanmalarõ, kimi zaman karõn ve gö üs yaralanmalarõndan daha kolay iyile ebiliyordu. Bunun en önde gelen nedeni, arapnel veya kur unun, kafatasõ gibi çok sert bir kemi e çarptõ õnda daha az hasar vermesiydi. Oysa karõn ve gö üs bölgesine giren bir kur un, bu kõsõmlar bedenin yumu ak bölümleri oldu u için kolayca içeriye gömülebiliyor, parçalõyor ve çok ciddi hasara neden oluyordu. Sava alanõnda yapõlacak kafa ameliyatlarõ, ciddi risk alõnmasõ gereken ameliyatlardõ; doktorlar ancak çok mecbur kaldõklarõnda müdahale ediyorlardõ. Kafatasõ ameliyatlarõnda kafa derisi, bir solüsyon ile, beyin ise çok kuvvetli bir antiseptik ile yõkanõyordu. Genellikle siper gözcüleri, göz ve yüzlerinden aldõklarõ kur unlarla, bu tür kafa yaralanmalarõna hedef oluyorlardõ. Bu tür yaralanmalar, siperden çõkmadan kar õ tarafõ gözlemek için yukarõya 33 Çanakkale Acõ laç, s Aynõ yer. 35 Çanakkale Acõ laç, s

11 do ru uzatõlan aynalõ periskoplar sebebiyle olu uyordu. Bu periskoplarõn siperdeki gözleme deli ine gözünü dayayan bir asker, a õr biçimde yaralanõyor, ço u kez gözlerini kaybediyordu. Sava alanõndaki hastanelerde, hiçbir surette göz ameliyatõ yapõlmõyor, donanma hastanesine gönderiliyordu 36. Gö üs yaralanmalarõna pek dokunulmuyordu. En akla yatkõn yöntem, yaralõyõ kendi haline bõrakmaktõ. Özellikle akci er yaralanmalarõnda yarayõ açmak, temizlemek ve kapatmak çok tehlikeliydi. Ancak iltihaplanma halinde, iltihabõ bo altmak için drenaj yapõlõyordu. Karõn yaralanmalarõnda oldu u gibi gö üs yaralanmalarõnda da yaralõ dayanabilecek durumdaysa, mümkün olan en kõsa zamanda donanma hastanesine gönderiliyordu. Çünkü muharebe alanõ gerisindeki hastanelerde alet-edevat ve malzeme yetersizli i bu tür ameliyatlarõn ba arõyla yapõlmasõnõ imkânsõz kõlõyordu. Kendi haline bõrakõlan yaralõlar, büyük olasõlõkla ok veya iç kanamadan ölüyorlardõ 37. Karõn yaralanmalarõ yüzünden Çanakkale Sava õ'nda çok fazla Mehmetçik hayatõnõ kaybetti. Ameliyat yöntemi, karõn bölgesini, kasõktan ba layarak dikey olarak açmak ve karõn bo lu una bir drenaj tüpü yerle tirmekti. Daha sonra hastalar yan yatar vaziyette tutuluyor ve morfin veriliyordu. Karõn yaralanmalarõnda ince ba õrsaklar hasar gördüyse hasta daha anslõ sayõlõyordu. Ancak genellikle rastlanan, tüm karõn bölgesinin parçalandõ õ durumlardõ 38. Kol ve bacaklarõn kesilmesi, doktor, hastanõn okta olup olmadõ õna, dolayõsõyla böyle bir ameliyata dayanõp dayanamayaca õna karar vermek zorundaydõ. Ameliyata karar verildi inde yaralõya önce morfin veriliyor ve ok riskini azaltmak için damardan tuzlu su zerk ediliyordu. Kesme i i, dairesel yönde veya zikzak hareket eden aletle yapõlõyordu. Kestikten sonra yaranõn, ba dokusuyla kendi kendine kapanmasõ nadirdi; bu durumda kemik kesilir kesilmez, dokularõn diki le kapatõlmasõ öneriliyordu. Kemik kesme ameliyatlarõnõn en kötü sonuçlarõndan biri kangrendi. Doktorlar, antiseptik yõkama ve yarada olu an ödemin tamamen bo altõlmasõ (drenaj) yöntemlerini õsrarla ve dikkatle uygulayarak kangren riskini kõsmen azaltmõ tõ. Ancak onun kadar tehlikeli ba ka bir felaket daha vardõ: Gazlõ kangren. Yaranõn havayla yeteri kadarõ temasõ 36 Aynõ yer. 37 Çanakkale Acõ laç, s Çanakkale Acõ laç, s

12 sa lanamazsa gazlõ kangren meydana gelir. Bölgesel iltihaplanma neticesinde dokularõn, özellikle de yaraya en yakõn yerdeki dokularõn havayla temasõnõn azalmasõ gazlõ kangrenin sebeplerinden biridir ve çok kõsa sürede dokulara enfeksiyon yayõlarak birkaç saat içinde tümünün bozulup ölmesiyle sonuçlanõr. Bu da hastanõn organõ kaybetmesi veya daha ileri vakalarda, ölmesi anlamõna gelir. Gelibolu Yarõmadasõ nõn topra õ, gazlõ kangrene yol açan bakterileri barõndõran bir toprak de ildi. Ancak gazlõ kangren sebeplerinin arasõnda bazen çok sõkõ bandaj yapõlmasõ, çok sõk bandaj de i tirilmemesi veya yaranõn iyi temizlenmemesi, ödemin bo altõlmamasõ da vardõ. Yapõlabilecek tek ey, yarayõ hemen temizlemek, antiseptik solüsyonlarla yõkamak, enfeksiyonu bo altmaktõ. Ölü deri tamamen kesiliyor, bazen kaslar da kesilip atõlõyordu 39. Cephede Sa lõk Kurulu larõ 40 Müstahkem Mevki Komutanlõ õ 5 inci ube Müdürlü ünün ba õnda Sa lõk Genel Müfetti i Tabip Albay Süleyman Numan Bey bulunuyordu 41. Sava öncesinde belirli noktalara yataklõ revirler açõldõ. Müstahkem Mevki birlikleriyle, 9 uncu Tümen için Çanakkale de 250 yataklõ bir mevki hastanesi tahsis edildi Aralõk 1914 te yapõlan bir düzenlemede, Anafarta ve Kirte de birer revir açõlmasõ; Eceabat Mevki Hastanesi nde, Kocadere ve Eceabat taki birliklere revir hizmeti verilebilecek bir ko u un hazõrlanmasõ öngörüldü yataklõ Kilitbahir, 200 yataklõ Eceabat, 350 yataklõ Çanakkale Merkez, 200 yataklõ Umurbey, 50 yataklõ Erenköy, 200 yataklõ Ezine Hastanesi nin faaliyete geç-mesi Mart 1915 ba õna kadar sa lõk hizmetleri için yapõlan hazõrlõklar yapõlmõ tõ 44. Donanma bombardõmanõ sürecinde Çanakkale Hastanesi, Müstahkem Mevki ve Kolordu Komutanlõ õ için yeterli oluyordu. Tedavileri uzun sürecek yaralõlar stanbul Gülhane ye, hastalar da Tekirda a, kõsmen de stanbul'a gönderiliyordu Çanakkale Acõ laç, s Bu gündem Çanakkale Muharebelerinde Hastaneler, (Ceyhan Koç ile) Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Atatürk ve Çanakkale Sava larõ Ara tõrma Merkezi, Çanakkale Ara tõrmalarõ Türk Yõllõ- õ, S. 3, Çanakkale, 2005, s ile aktarõlmaya çalõ õldõ õ için konu bütünlü ünü sa lamak için kõsaca aktarõlacaktõr. 41 smet Görgülü,, On Yõllõk Harbin Kadrosu, TTK Yay., Ankara 1993, s ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3401, Dos. 8, Fih ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4836, Dos. H-1, Fih ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4701, Dos. H-1, Fih ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 595, Dos. 72, Fih. 1;

13 Kõzõlay'dan 200 yataklõ donanõmlõ bir hastane alarak Gelibolu'daki Fransõz Has-tanesi takviye edilmi tir Mart 1915 te Çanakkale Bo az Muharebesi sõrasõnda, tüm tabyalarda sargõ yerleri faaliyettedir uncu Sõhhiye Bölü ünde, birer araba durak yeri mevcuttur 48. Eceabat ve Kilitbahir de 100 er yataklõ, Erenköy de Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanlõ õ bünyesinde 500 Yataklõ Seyyar Hastanesi 49, Çanakkale Merkez Hastanesi ile Gelibolu'daki 400 Yataklõ Gelibolu Hastanesi hizmetini sürdürüyordu. 19. Tümen'in Seyyar Hastanesi Kilitbahir'de, 9. Tümen'in Seyyar Hastanesi de Sarõçalõ'da revir olarak yarõ aktif bir halde bulunuyordu. 50 Tekirda 'daki Kolordu Merkez Hastanesi de yerinde hizmet vermeye devam ediyordu 51. Kara muharebeleri ba lamadan önce 5 nci Ordu Komutanõ, 26 Mart 1915'te Gelibolu'ya gelmi, ordu karargâhõ Gelibolu'da kurulmu tur. Ordunun Sõhhiye Reisi Yarbay Dr. Mustafa Talat Bey ve Alman Islahat Heyeti Sa lõk Mü aviri Yarbay Prof. Dr. Mayer ve Sahra Sõhhiye Genel Müfetti Vekili Alman Titri Bey dir Mart 1915 Deniz Zaferinden sonra Gülnihal Vapuru, üç adet 500 yataklõ menzil hastanesi, be adet 150 er yataklõ harp hastanesi, sõhhiye deposu, 20 kadar uzun yolcu arabalõ hasta nakliye kolu Biga da Ordu Menzil Ba hekimli i emrine verilmi tir inci Ordu Komutanlõ õ Sa lõk Ba kanlõ õn Ordu Komutanlõ õna sundu u raporda mayõs ayõ toplam yatak sayõsõ 5050 dir 54 : 1450 yatak Tekirda 55, 400 yatak arköy 56, 150 yatak Gelibolu 57, 300 yatak Lâpseki, 500 yatak Ezine, 450 yatak Dümrek Köyü, 1300 yatak Biga, 500 yatak da Dimetoka hastanesinde mevcuttur. Menzil Müfetti li ine ba lõ sabit hastanelerden ba ka seyyar hastaneler de açõlmõ tõ. Akba iskelesi, Akba Sevk-i Mecruhin 46 ATASE Ar ivi, BDH, Kls. 2422, Dos. 45, Fih ATASE Ar ivi, BDH, Kls 4701, Dos., H-1, Fih Genelkurmay Ba kanlõ õ, I. Dünya Harbinde Türk Harbi, C.V, Çanakkale Cephesi Harekâtõ, 1. Ki- tap, Ankara 1993, s.273. (Çanakkale Cephesi, C.V, 1. Kitap olarak kõsaltõlacaktõr.) 49 Çanakkale Cephesi, C.V, 1. Kitap, 19. Kroki. 50 Niyazi smet Gözcü, "Umumi Harpte Çanakkale Müdafaasõ Esnasõnda Türk Ordusu Sõhhi Hizmet-leri", Askeri Sõhhiye Mecmuasõ, S. 23, Temmuz stanbul 1938, s Gözcü, a.g.m., s. 78; Özbay, a.g.e., s Gözcü, a.g.m, s. 79; Özbay, a.g.e., s Özbay, a.g. e., s ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3474, Dos. H-9, Fih ve KA Ar ivi, Kt 523, Blg 95, 5 Nisan 1331; Askeri Tõbbiye 3. sõnõf hocasõ Ahmet Bey Tekirda Has- tanesi Ba hekimli ine verilmesi hakkõnda bkz: KA Ar ivi, Kt 263, Blg 80, 25 A ustos KA Ar ivi, Kt 523, Blg 95, 5 Nisan 1331; Kõzõlay arköy Hastanesi Ba tabibi Talha Yusuf Bey dir. 57 KA Ar ivi, Kt 523, Blg 59, 1 A ustos

14 Kumandanlõ õ Riyaseti 58 emrinde yaralõ aktarma merkezi olarak çalõ õyordu Nisan 1915 günleri sa lõk hizmetlileri ile tümen sõhhiye bölüklerinin görevlileri ve kõta teskerecileri yaralõlarõ toplayõp seyyar hastanelere sevk ediyordu 60. Sava yo unla tõkça cephe gerisinde büyük sargõ yerleri Tengerderesi, So anlõdere, Havuzlarderesi, Kocadere ve Matikdere bölgelerinde açõlmõ tõr. 61 Mayõs ayõ içerisinde Ordunun sa lõk birimleri: 19. Tümen ile 5. Tümen in Sõhhiye Bölükleri Kocadere Köyü ile Bigalõ Köyü civarõnda, kõtalarõn bir kõsmõ, 7. Tümen Sõhhiye Bölü ü Kirte civarõnda; 9. Tümen Sõhhiye Bölü ü de Sarafim Çiftli i yakõnõnda faaliyete geçirilmi ti. 7. Tümen Seyyar Hastanesi Yalova Deresi batõsõnda ve Yalova Köyü nde a õr yaralõlara, güneyinde 5. Tümen Seyyar Hastanesi hafif yaralõ ve ayakta tedavi görenlere, 19. Tümen Seyyar Hastanesi de Akba iskelesine getirilen yaralõlara ve sevkõyat hizmetine tahsis edildi i gibi 9. Tümen Seyyar Hastanesi ile bir seyyar hastane de A aderesi ndeki yaralõlara, Çamburnu ndaki hastane de di er hastalara tahsis edilmi tir. 62 Haziran ayõnõn ortalarõnda Güney Grubundaki kuvvetlerin ço almasõ üzerine A aderesi ndeki dört Seyyar Hastane geni letilerek her an faal ekilde hizmet veren büyük bir yaralõ hastanesine dönü türüldü. Bu hastanede Dr. Murat brahim (Cankat), Dr. Kemal (Keskinel), Dr. Ö. Vasfi (Aybar) ve Dr. Nevres (Kuya ) Beyler operatör olarak görev yapmõ lardõr 63. Kilitbahir civarõna kurulan Seyyar Hastane de de ayakta tedavi hizmetleri devam edilmektedir. 64 Haziran 1915 sonlarõna do ru Kerevizdere ve Zõ õndere deki Türk tarafõnõn a õr zayiatõ üzerine Karargâh-õ Umumi, 2. Ordu yu Seddülbahir bölgesine göndermi ve sa lõk hizmetleri sevk ve idaresinde ba tabip olarak brahim Tali (Öngören) Bey görevlendirilmi tir. 65 Eski De irmendere bölgesinde 4 ncü, 6 ncõ ve 11 inci Tümenlerin Sõhhiye Bölükleri, Sarafim Çiftli i kuzeyinde 9 uncu Tümenin Sõhhiye Bölü ü; So anlõdere güney sõrtlarõnda 7 nci, 12 nci ve 2 nci Tümen Sõhhiye Bölükleri bulunuyordu KA Ar ivi, Kt 250, Blg 81, ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls 2426, Dos. 65, Fih ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 86, Dos. H-1, Fih Çanakkale Cephesi, C.V, 3. Kitap, s Gözcü, a.g.m., s. 82; Özbay, a.g.e., s Özbay, a.g.e., s BOA, HR, SYS, 2117/45 65 Özbay, a.g.e., s.232; Gözcü, a.g.m., s Çanakkale Cephesi, C.V, 3. Kitap, s

15 Havuzlar Deresi bölgesinde 10 uncu ve 6 ncõ Tümenin Seyyar Hastaneleriyle 3 üncü Kolordunun 5 inci Seyyar Hastanesi ve 2 nci Kolordunun 3 üncü Seyyar Hastanesi yerle mi tir. 67 Çamburnu/Eceabat bölgesi güneyinde, 12 nci Tümenin Seyyar Hastanesiyle Güney Grubu nun sõhhiye deposu faaliyet göstermekteydi. 68 Cephede hizmet veren tedavi amaçlõ merkezler be ciltlik Milli Savunma Bakanlõ õ ehitlerimiz 69 adlõ kitabõnda topyekûn yer almaktadõr: 1 inci Fõrka Sõhhiye Bölü ü Hastanesi, 1. Menzil Hastanesi, 1. Seyyar Hastane, 1. Seyyar A õr Mecruhin Hastanesi, 2. Harp Hastanesi, 2 Nolu Hastane, 2 Nolu Menzil Hastanesi, 2. Menzil 3 Nolu Hastanesi, 2 Nolu Seyyar Hastane, 2. Kolordu 1. Fõrka 4. Seyyar Hastane, 2. Kolordu 4. Seyyar Hastane, 3. Fõrka/5. Kolordu Sõhhiye Bölü ü, 3. Harp Hastanesi, 3. Kolordu 24 Fõrka 44. Seyyar Hastanesi, 3. Kolordu 14 Fõrka Seyyar Hastanesi, 3. Kolordu imal Grubu A õr Mecruhin Hastanesi 70, 3. Kolordu imal Grubu A õr Mecruhin 1. Seyyar Hastanesi, 3. Kolordu 1. Seyyar imal Grubu A õr Mecruhin Hastanesi, 3. Kolordu 9. Seyyar Hastanesi, 4. Seyyar/5. Kolordu Hastanesi, 4. Sõhhiye Bölü ü, 5. Kolordu Merkez Askeri Hastanesi, 5. Ordu 2 Nolu Hastanesi, 5. Ordu Menzil 3. Nolu Harp Hastanesi, 5. Ordu Menzil 5 Nolu Harp Hastanesi, 7. Fõrka Sõhhiye Bölü ü, 7. Fõrka 12 Nolu Seyyar Hastanesi, 8. Fõrka Sõhhiye Bölü ü, 9. Fõrka Sõhhiye Bölü ü, 9. Fõrka Seyyar Hastanesi, 10. Fõrka Seyyar Hastanesi, 10. Fõrka/5. Kolordu Sõhhiye Bölü ü, 11. Fõrka Seyyar Hastanesi, 11. Fõrka Sõhhiye Hastanesi, 11. Fõrka A õr Mecruhin Hastanesi, 11. Kolordu Cenup Grubu A õr Mecruhin Hastanesi, 14. Kolordu Çanakkale Grubu, 15. Fõrka Sõhhiye Bölü ü, 15. Fõrka Sevk Mecruhin Hastanesi, 16. Kolordu 8. Fõrka 13 Nolu Seyyar Hastanesi, 16. Fõrka Seyyar Hastanesi 71, 18. Fõrka Sõhhiye Bölü ü, 19. Fõrka Sõhhiye Bölü ü 72, 19. Sõhhiye Bölü ü 73, 24. Fõrka Seyyar Hastanesi, A adere de 11. Fõrka Seyyar Hastanesi, A adere Mecruhin Hastanesi, A adere Hastanesi 74, A õr Mecruhin Hastanesi, 67 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 4351, Dos. 46, Fih. 1,1-1, Çanakkale Cephesi, C.V, 3. Kitap, s. 549; ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 4351, Dos., 46, Fih Milli Savunma Bakanlõ õ, ehitlerimiz: Osmanlõ-Rus, Osmanlõ-Yunan, Trablusgarp, Balkan, I. Dün-ya, stiklal, Kore, Kõbrõs, ç Güvenlik, C. I-V, Ankara 1998; Bu eserde yer alan tüm Çanakkale ehit-lerinin vefat ettikleri tüm hastaneler taranmõ ve bu makalede kaydedilmi tir. 70 BOA, HR, SYS, 2218/36 71 Harp Mecmuasõ, Y.1, S.7, Mart, stanbul 1332, s.111 de ki büyük çadõrlardan birinin önünde ameliyat anõnõ da gösteren foto rafõn yanõnda Arõburnu nda Kocadere de imal Grubu 16. Fõrka A õr Mecruhin Hastanesi ifadesi kayõtlõdõr. 72 BOA, HR, SYS, 2411/32 73 BOA, HR, SYS, 2416/49 74 BOA, HR, MA, 1138/13, 5 A ustos

16 A õr Mecruhin 1. Seyyar Hastanesi, Akba Hastanesi, Akba Nakliyat Hastanesi, Akba Nakliyat Merkez Hastanesi, Akba Tekkesi Hastanesi 75, Akba Tekkesi Seyyar Hastanesi 76, Anafartalar Gurubu A õr Mecruhin Hastanesi, Cenup Grubu Sevk Mecruhin 1. Seyyar Hastanesi, Cenup Grubu Sevk Mecruhin Hastanesi, Cenup Grubu A õr Mecruhin Hastanesi, Cenup Grubu Mecruhin Hastanesi, Çamburnu Hastanesi, Çamburnu Emraz-õ Adiye Hastanesi, Havuzlar Civarõnda Bulunan Hastane 77, Havuzlardere de Seyyar Hastane 78, Ordu Menzil Hastanesi, Sargõ Mahalleri, Sevk Mecruhin Hastanesi, So anlõdere 15. Sõhhiye Bölü ü, Sõhhiye Bölü ü Sargõ Mahalli, imal Grubu Mecruhin Hastanesi, imal Grubu A õr Mecruhin 1.Seyyar Hastanesi, imal Grubu A õr Mecruhin 3. Kolordu Hastanesi, Mecruhin Hastanesi, Triyandafil Çiftli i Hastanesi v.b. Bu hastanelerin bir kõsmõnõn sa lõk personeli (özellikle doktor, di hekimi, eczacõ, kimyager) ve malzeme eksiklikleri vardõ 79. Kõta sargõ yerinden geriye sevk edilecek olan yaralõlar, hafif yaralõ toplama yerlerine, yarasõ a õr olanlar ise araba durak yerlerine gönderiliyor, buradan da tümen sõhhiye bölüklerince açõlan büyük sargõ yerlerine götürülüyordu 80. Tümen sõhhiye bölüklerinde, gelen yaralõ ve hastalarõn tedavisi ve hatta basit ameliyatlarõ yapõlmakta, daha ileri tedavi gerekenler ve yatak mevcudundan fazla olanlar, seyyar hastanelere yollanmak oldu undan 81 Tümen Sõhhiye Bölükleri nin çalõ malarõ yeniden düzenlenmi tir nci Ordu Sõhhiye Reisi Yarbay Dr. Mustafa Talat Bey, Ordu Sõhhiye Riyaseti ne gönderdi i 26 Temmuz 1915 tarihli yazõda, Kuzey Grubu hastaneleri kapasitelerinden çok daha fazla doludur. Sevk bekleyen pek çok yaralõ ve hasta vardõr. Aynõ hal Güney Grubu için de geçerlidir. Bunlarõn bir an önce tahliyesini rica ederim, diyerek artõk yaralõ gönderilmemesini istemi tir Harp Hastanesi Ba tabipli i nden Menzil Tabipli i ne 26 Temmuz 1915 tarihli çok acele ibaresi ile gönderilen bir telgrafta; emir 75 BOA, HR, SYS, 2098/12, 30 A ustos BOA, HR, SYS, 2417/63 77 BOA, HR, SYS, 2212/11, 29 Temmuz BOA, HR, SYS, 2218/36; BOA, HR, SYS, 2416/49 79 ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4701, Dos. H-1, Fih ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3402, Dos. 10, Fih ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 4681, Dos. 324, Fih ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4836, Dos. 2, Fih ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3586, Dos. 22, Fih

17 üzerine 100 hasta yerine 87 hasta hazõrlandõ õ, 62 Nolu Vapurun gönderilecek hastalarõ kabul etmedi i, buna kar õlõk beraberinde 180 hastayõ daha getirdi i, bu yaralõlarõ burada bõraktõktan sonra, yaralõlar için çorba vererek kõsa bir zaman bile kalmadan hareket etti ini; hastane yatak mevcudunun 99 olup bo yata õn olmadõ õ, gelen 180 hasta ile gitmesi gereken 87 hasta hakkõnda ne yapõlmasõ gerekti inin bildirilmesini istemi tir 84. Deniz Araçlarõ, Yaralõ ve Hasta Nakliyatõ Seferberli in ilk günlerinde yaralõ ta õmak için Seyr-i Sefain idaresindeki Edremit ve Gülnihal 85 adlõ vapurlar, Kõzõlay a tahsis edilmi tir 86. ki vapurun da gerekli tadilatõ yapõlmõ olsa da Edremit Vapuru Kõzõlay õn elinden geri alõnmõ tõr , 61, 63, 67 ve 70 No.lu irketi-i Hayriye Vapurlarõ, Kõzõlay õn özel i aretini ta õmalarõna ra men masraflarõ Genelkurmay tarafõndan kar õlanmõ tõr Mayõs 1915 günü 5 nci Ordu Sõhhiye Reisi Yarbay Dr. Mustafa Talat Bey, Akba skelesi Hastanesi ne Gülnihal Hastane Gemisi 89 ve 66 No.lu irket-i Hayriye Vapurunun Akba skelesi - stanbul arasõnda; 67 No.lu irketi Hayriye Vapuru nun Çanakkale skelesi - stanbul arasõnda ve 62 No.lu irket-i Hayriye Vapuru nun stanbul -De irmenburnu skelesi arasõnda yaralõ ve hasta nakliye i lerinde kullanõlaca õnõ bildirmi tir. 90 Temmuz ayõ içinde Seddülbahir muharebeleri sonucunda çok miktardaki yaralõnõn ve günden güne sayõlarõ artan hastalarõn, bu güne kadar bu i e tahsis edilen irket-i Hayriye nin 60, 61, 70 No.lu Vapurlarõ 91 ile Seyr-ü Sefain daresinin (Deniz Yollarõ letmesi) Gülnihal adlõ küçük posta vapuru ile tahliyesi mümkün olamõyordu. Bunun için Osmanlõ Kõzõlay kinci Reisi Dr. Besim Ömer Bey, 5 A ustos 1915 günü Genel Karargâh Sahra Sõhhõye Müfetti li i nden gelen talep üzerine 5 nci Ordu sa lõk hizmetlerinin düzenli yürümesi için Seyr ü Sefain daresi nin elindeki ekteki belgede nitelikleri kayõtlõ Akdeniz 84 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2418, Dos. 4, Fih KA Ar ivi, Kt 129, Blg 167, ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 2474, Dos. 359, Fih. 1, (1335) Senesinde Mün akid Hilal-i Ahmer Meclis-i Umumisi Heyet-i Muhteremesine Takdim Edilen Senelerine Ait Merkez-i Umumi Raporu, Matbaa-i Orhaniye, stanbul 1335, s.20. (OHACMUR eklinde kõsaltõlacaktõr.) 88 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2189, Dos. 41, Fih. 2-2; OHACMUR, s.21; Özbay, a.g.e., s BOA, HR, SYS, 2098/12 90 ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4542, Dos. 6, Fih BOA, DH, KMS, 32/8 41

18 Vapurunun 92 Kõzõlay Hastane Gemisi haline getirilerek boyanmasõ, tertibi ve yataklarla tefri i Kõzõlay tarafõndan yerine getirilecektir. Akba Limanõ nda sabit bir halde duracak ve gerekirse hasta nakledecek olan bu geminin dü man saldõrõsõndan korunmasõ için Amerikan Elçili i vasõtasõyla gerekli i lemlerin yerine getirilece i konusunda izin istedi ini bildirmi tir 93. Aynõ gemi ile yolcu gemisi Gülcemal de stanbul a yaralõ ve hasta naklinde kullanõlmõ tõr 94. ki gemi de her türlü saldõrõdan korunmak için yeni ba tan boyanmõ tõr 95. Yine bu sõrada Bahriye Nezareti nin Re it Pa a adlõ büyük bir nakliye gemisi 96, Alman Kõzõlhaç õ emrinde hizmet vermesi için 200 yataklõ bir hastane gemisi haline getirilmi tir. Fakat bu gemiden yeterince istifade edilememi tir Nisan 1915 günü 283, 1 Mayõs ta 352, 2 Mayõs ta 1.211, 3 Mayõs ta yaralõ asker Akba iskelesinden nakledilmi tir. Mare al Fevzi Çakmak, Haydarpa a skelesi ne 4 Mayõs ta 700 yaralõnõn getirildi ini belirtmektedir. Ayrõca yine Fevzi Pa a tarafõndan 7 Mayõs (dâhil) a kadar Çanakkale den gelen yaralõ sayõsõnõn e ula tõ õ, 21 Mayõs tarihli günlü üne de 3000 kadar daha yaralõnõn geldi i not edilmi tir nci Ordu nun Hastanesi nden, Nisan, Mayõs ve Haziran aylarõnda deniz yolu ile civar kaza ve vilayetlerdeki sa lõk kurulu larõna nakledilen 14 Temmuz 1915 tarihli listeye göre Nisan ayõnda, 44 subay, 6 yedek subay, er; Mayõs ayõnda, 84 subay, 11 yedek subay, er; Haziran ayõnda, 13 subay, 6 yedek subay, er sayõsõ ar iv kayõtlarõna geçmi tir nci Ordu Sõhhiye Riyaseti nin Sahra Sõhhiye Müfetti li i ne gönderdi i 16 ve 17 Ekim tarihli iki telgrafta, askerin hastalõklarõ nedeni ile sevkinin yapõldõ õ belirtilmi tir 100. Menzil Ba hekimli i Kasõm 1915 günü gece yarõsõnda gayet acele notu ile Sirkeci Sevk-i Mecruhin Komisyonu Riyaseti ne çekilen bir telgrafta, Akba Nakliyat skelesi nden 300 ü a õr olmak üzere 92 KA Ar ivi, Kt 23, Blg 208, 12 Temmuz BOA, HR, SYS, 2179/3 94 Özbay, a.g.e., s BOA, HR, SYS, 2179/3 96 BOA, HR, MA, 1150/35 97 Gözcü, a.g.m., s. 88; Özbay, a.g.e., s Nilüfer Hatemi, Mare al Fevzi Çakmak ve Günlükleri, C. I, Yapõ Kredi Yay., stanbul 2002, s ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2426, Dos. 65, Fih ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2474, Dos. 359, Fih. 1, 2. 42

19 toplam 741 yaralõnõn Gülnihal Vapuru yla stanbul a hareket etti i bildirilmi tir 101. Çanakkale Cephesi nde, 25 Nisan 1915 ten Kasõm ayõnõn sonuna kadar Akba ve A aderesi Sevkõyat Hastaneleri nden aktarõlan rakamlar öyledir 102 : Nisan da yaralõ, 207 hasta; Mayõs ta yaralõ, hasta; Haziran da ya-ralõ, 959 hasta; Temmuz da yaralõ, hasta, 145 hava de i imi; A ustos- ta yaralõ, hasta, hava de i imi; Eylül de yaralõ, hasta, hava de i imi; Ekim de yaralõ, hasta, hava de i imi; Kasõm ayõnda yaralõ, hasta, hava de i imi. Genel toplamõ olan yukarõda rakamlarõn i yaralõ, ü hasta, u da hava de i imi için sevkõyata tabi tutulmu tur. Yaralõ ta õyan gemilerde ehit sayõsõ arttõ õnda uygun bir iskeleye 103 yana õlõp ehitler ilgililere teslimden sonra yola devam ediliyordu. 104 Cepheye Mücavir Rumeli Yakasõndaki Sa lõk Hizmeti Tõp Fakültesi ö rencilerinden bir bölümü Nisan 1915 te Re it Pa a Vapuru na bindirilen Sungurlu Taburu ile birlikte Çanakkale ye, oradan Gayret-i Vataniye muhribi himayesinde Gelibolu ya getirilmi ve hastanelere da õtõlmõ lardõr. 105 Tedavileri uzun sürecek hastalar da Tekirda a nakledilmek suretiyle; Çanak-kale ve Bo az bölgesindeki hastaneler daima yeni yaralõ ve hastalarõ kabule hazõr olmasõ için bo yer ve yatakla hazõr halde bulunduruluyordu. 106 Kara muharebeleri ba lamadan önce, Müstahkem Mevki Komutanlõ õ emrinde Gelibolu'da ehir dõ õndaki kõ la binalarõnda 3. Kolordu tarafõndan kurulmu 400 yataklõ Gelibolu Hastanesinden ibaretti 107. Haziran ayõ içinde 5. Ordu menzil emrine verilen Tekirda daki Merkez Hastanesi 108 ve Mecruhin (yaralõlar) Hastanelerine 109 ilave olarak 101 ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 1343, Dos. 45, Fih Gözcü, a.g.m., s. 88; Özbay, a.g.e., s Çanakkale Kõzõlay Ba kanõ smail Bey, tahsis edilen vapurlarõn yana abilmesi için gerekli iskele-lere tahsis edilmesi istenen yer hakkõnda bkz:.ka Ar ivi, Kt 270, Blg 33, 11 Mart Conk, a.g.e., s Özbay, a.g.e., s ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls 595, Dos., 72, Fih. 1.; Özbay, a.g.e., s.230; Gözcü, a. g,m., s. 79; Sevk edilen bütün yaralõlarõn üzerlerinde hüviyet varakasõ art olmasõna ra men buna itina gösterilmedi i, bu varakanõn ço u yaralõnõn üzerinde bulunmadõ õ, yolda ahadeti, hastanede ifadesi alõnamaz durumda olmalarõ halinde hüviyeti meçhul kalmasõ yüzünden ehit ailelerinin de ma dur olaca õ dü ünülerek bu konuda hassas davranõlmasõ sõkõ sõkõ tembih edilmi tir; ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 3448, Dos., 62, Fih. 1, Çanakkale Cephesi, C.V, 1. Kitap, s Dr. Ahmet Ragõp Bey, Tekirda Merkez Hastanesi Operatörlü üne tayin edilmi tir. KA Ar ivi, Kt 44, Blg 88, 18 Nisan

20 ehrin dõ õndaki yamaçlarda bulunan askeri noktalarda, Emraz-õ Adiye (ayakta tedavi) Hastanesi adõnda geni bir Nekahethane açõlmõ tõr. 110 Cepheye en yakõn istasyon Uzunköprü tren istasyonu oldu u için bu istasyon deniz ula õmõndan sonra büyük bir önem arz etmekteydi. Deniz ula õmõndan sonra, cepheye 100 km.lik mesafede olsa da ula õm konusunda vazgeçilemez bir öneme sahipti. Özellikle tilaf denizaltõlarõnõn büyük tahribatõ, Uzunköprü tren istasyonu çok daha önemli hale getirdi. Buradan cepheye ula õmdaki en büyük engel tilaf Devletleri nin gündüzleri Uzunköprü Gelibolu ula õm hattõnõ sürekli bombalamasõ idi. Rumeli yakasõndaki Gelibolu-Bolayõr-Ke an-uzunköprü osesi ile Bolayõr-Eksamil- arköy ve Ke an-hayrabolu-tekirda yollarõ da ula õmda kullanõlabilecek durumdaydõ 111. Kuzey bölgedeki 6 A ustos 1915 itibariyle ba layan ve 27 A ustos 1915 e kadar devam eden muharebeler esnasõnda günden güne hasta, yaralõ sayõsõ giderek ço alõp bazõ salgõn hastalõklar orduyu yõpratmaya ba ladõ õ için, ba langõçta sürekli a õrtma bombardõmanlar sebebiyle tahliye edilen Gelibolu Hastanesi 112 çadõrlar ve barakalarla takviye edilerek kõ la yakõnlarõnda yataklõ olarak açõlmõ tõr. Yeniden ordu emrine verilen 150 yataklõ bir menzil hastanesi de Galata Köyü yakõnlarõn-daki Bayõr köyünde hizmete ba lamõ tõr. 113 Mürefte de 350 yataklõ menzil hastanesi ile Galata Köyü 114 nün yakõnlarõndaki bayõrda 600 yataklõ bula õcõ hastalõklara mahsus di er bir menzil hastanesi kuruldu. 115 Bu bölgede hizmet veren sa lõk birimleri: Maydos Hastanesi 116, Karainebeyli 20 yataklõ Revir Hastanesi, Galata da 200 mevcutlu Salgõn Hastanesi, Galata da 200 yataklõ Mevki Hastanesi, Gelibolu Hastanesi 117, Gelibolu Askeri Hastanesi, Bergos ta 2000 Yataklõ Hafif Yaralõ Mevki Hastanesi 118, Gelibolu dan sonra Ke an Hastanesi, arköy 5. Harp Hastanesi, arköy 5. Menzil Harp Hastanesi, arköy 1. Harp Hastanesi, arköy de 150 yataklõ, 350 mevcutlu 5 No.lu Kõzõlay Hastanesi, 109 ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls 633, Dos., 210, Fih Gözcü, a.g.m., s. 86; Özbay, a.g.e., s ATASE Ar ivi, BDH. 2, Kls 2480, Dos. 397, Fih. 3; Gözcü, a., g.,m., s. 80; Özbay, a.g. e., s BOA, HR, SYS, 2412/41, 18 A ustos Aynõ yer. 114 BOA, HR, MA, 1139/3 115 Gözcü, a.g.m., s. 84; Özbay, a.g.e., s KA Ar ivi, Kt 283, Blg 32, 18 Mart BOA, DH, KMS, 32/8 118 KA Ar ivi, Kt 270, Blg 63, 1 Eylül