2. ÜNİTE HİJYEN KONULAR 1. ÖNEMİ 2. ÇEŞİTLERİ 3. TEMİZLİK MALZEMELERİ

Transkript

1 2. ÜNİTE HİJYEN KONULAR 1. ÖNEMİ 2. ÇEŞİTLERİ 3. TEMİZLİK MALZEMELERİ

2 2.1 ÖNEMİ Hijyen sağlıklı yaşama kurallarını inceleyen ve öğreten bilim dalıdır. Sağlığı korumak ve geliştirmek kişisel hijyen ile başlar. Kişisel hijyen deyince bir günlük normal bir yaşamda sabahtan gece yatıncaya kadar kişinin sağlığını koruması ve sağlıklı olarak kalabilmesi için yapması gereken davranışlar akla gelir. Temizlik, beslenme, giyinme, uyku, dinlenme, spor, boş zamanları değerlendirme gibi sağlığa uygun davranış ve alışkanlıkları kapsar 2.2 Çeşitleri Kişisel Hijyen (personel) Sağlığı korumada uyulması gereken birçok kural vardır. Öncelikle uyulması gereken en önemli kural temizliktir. Temizlik sözü oldukça kapsamlı bir anlam taşır. Kişinin sağlığına olumlu katkıda bulunabilecek her davranış temizliktir. Güzel, bakımlı, temiz ve sağlıklı bir görüntü çağdaş insanın özelliğidir. Su ve sabun ise temizliğin vazgeçilmez iki temel unsurudur. Günlük yapılması gereken temizlik uygulamaları Duş almak Duş alınmadığı zamanlarda el, yüz, boyun ve koltuk altını sabunlu suyla yıkamak veya silmek Tuvaletten önce ve sonra elleri sabunlu su ile yıkamak Yüz temizliği yapmak Kulak temizliği yapmak Saç temizliği ve bakımı yapmak Tırnak diplerini fırçalamak Ağız ve diş temizliği yapmak Ayakları yıkamak ve bakımını yapmak Temiz çamaşır ve giyecek kullanmak Çevre temizliğini yapmak Aralıklı yapılması gereken temizlik uygulamaları Genel vücut banyosu yapmak (Mevsimine göre ayarlanır.) İç ve dış giysileri yıkayarak ütülenmek 57

3 Yatak takımlarını yıkayarak ütülemek Ev ortamının genel temizliğini yapmak Çevre düzeni ve temizliği yapmak Çatal, kaşık ve bardakları kaynatmak Yüz ve banyo havlularını yıkanmak Tuvalet, banyo küveti, lavaboların çamaşır suyu ile dezenfeksiyonunu yapmak Çöp kovalarının dezenfeksiyonunu yapmak Vücut Temizliği Kişinin günlük yaşamını ve iş hayatını sağlıklı bir şekilde sürdürebilmesi için mutlaka kişisel temizliğine dikkat etmesi gerekir. Kişisel temizliğimizin başında da vücut temizliği gelmektedir. Vücut temizliği yapılarak vücut kokusunun önüne geçilir. Koku meydana getiren vücut bölgeleri öncelikle ayaklar, kıl köklerinin yoğun olduğu kasık ve koltuk altlarıdır. Yoğun bedensel çalışma vücuttan çıkan ter miktarının artmasına neden olmaktadır. Bedensel etkinliği fazla olmadığı hâlde bazı bireylerin ter bezi salgısı fazla olabilir. Bu durum özellikle ergenlik döneminde ortaya çıkabilir. Terlemenin iki kaynağı vardır. Erkin ter bezleri: Derinin pek çok yerinde bulunur. % 98 oranında su, %2 oranında laktik asit ve üre gibi vücuttan dışarı atılan maddeleri içeren sodyum kloridden oluşan ter salgılarıdır. Apokrin ter bezleri: Koltuk altı ya da kasık kemiğine yakın yerlerde bulunur. Erkin ter bezlerine oranla daha yağlı maddeler içeren ter salgılarıdır. Bu tür terleme bakteri üremesine uygun ortam oluşturur. Bakteriler teri maddelere ayrıştırarak hoş olmayan bir koku yayılmasına sebep olur. Koltuk altı terlemesi terlemeyi önleyici losyonlar, spreyler ile azaltılabilir. Ayrıca hem koltuk altına hem de ayaklara aşırı terlemeyi önlemek için ter emici talk pudrası uygulanabilir. Deride birçok bakteri çeşidi yerleşmiş olduğundan deri yüzeyinin su ve sabunla düzenli yıkanarak temizlenmesi önemlidir. Dökülen ölü deri hücreleriyle birlikte cilt yağının ve terin ciltten uzaklaştırılması gerekir ve bu yüzden günde en az bir kez duş alınması önerilir. Özellikle terin deri yüzeyinde kalması gözeneklerin kapanmasına ve deri fonksiyonlarının aksamasına neden olduğu gibi vücutta hoş olmayan kokulara neden olur. 58

4 Kızların regl döneminde mutlaka her gün duş almaları, enfeksiyon kapmamaları ve kötü kokuların engellenmesi açısından önemlidir. Özellikle regl dönemde oturarak banyo yapmak gerine ayakta banyo yapmak tercih edilmelidir. Düzenli aralıklarla kasık bölgesi ve koltuk altında bulunan kılların ciltten uzaklaştırılması kötü kokuların engellenmesi açısından önemlidir Banyo Banyonun faydaları: Cilde biriken ölü deri, yağ ve ter salgısını ciltten uzaklaştırarak cildin nefes almasını sağlar. Vücutta oluşacak kötü kokulara engel olur. Kişinin kendini daha sağlıklı ve zinde hissetmesini sağlar. Ilık banyolar uyarıcıdır ve kasları kuvvetlendirir. Cildi havlu yardımı ile kuruturken uygulanan friksiyon hareketleri cildi uyararak daha sağlıklı olmasını sağlar. Her gün banyo yapılamadığı durumlarda koltuk altı önce sabunlu bir bezle, sonra su ile iyice silinmeli ve temizlenmelidir. Deri üzerine daha sonra bir ter önleyici uygulanabilir. Deodorantlar kokuyu sadece maskelerler. Giysilere sinen ter kokusu, beden temizliği yapılsa bile aynı giysinin temizlenmeden tekrar kullanılması hâlinde kalıcı olur. Her banyodan sonra teri emen iç çamaşırları ve giysiler değiştirilmelidir. Çeşitli nedenlerle banyo yapılamadığı durumlarda da iç çamaşırlarının her gün değiştirilmesi önemlidir. Spor ve aşırı yorucu işler yaparak fazla terlenildiği durumlarda muhakkak banyo yapılmalı ve iç çamaşırları değiştirilmelidir İşyeri Hijyeni İş yerindeki hijyen, genel olarak insanların yaşadıkları ve çalıştıkları mekanlarda, hastalık yapan ya da besinlere ve diğer maddelere zarar vererek bozulmalarına neden olan mikroorganizmaların, diğer bir deyişle mikrop, mantar, küf vb. canlıların kimyasal ve fiziksel yöntem kullanılarak yok edilmesi veya üremelerinin sınırlandırılmasıdır. Sterilizasyondan farkı, yalnızca hastalık yapıcı ve zarar verici mikroorganizma ve canlıların hedef alınmasıdır. Sterilizasyonda, ortamda ve eşyada bulunan tüm mikroorganizmaların yok edilmesi esastır. Otel, motel, lokanta, kahve, toplu taşıma araçları ve toplu çalışma mekanı olan ofis, büro, fabrika ve atölyeler, ortamın havası ve bu havayı soğutan veya ısıtan, nemlendiren veya nem alıcı araçlar, okul ve kreş gibi çocukların eğitim gördüğü alanlar ve taşıma araçları, sınıflar, tuvalet, banyo, çamaşırhane gibi ıslak mekanlar ile çöp ve atık odaları ile depolar, gıda ve tüketim 59

5 maddelerinin depolandığı alanlar, hastaneler ve sağlık kuruluşları, yani bütün yaşam alanları hijyenik bir ortam olmalıdır Ürün Hijyeni Üretim sonucunda elde edilen ürünlerin hijyenik olması için öncelikle bireylerin çalışılan ortamın, araç ve gereçlerin, ham maddelerin de hijyenik olması gerekir. Üretim öncesi veya sırasında ara verme sonrası özellikle gayri hijyen bir ortama gitmek durumunda kalınırsa veya tuvalete girilmişse, eller çok iyi bir şekilde yıkanmalıdır. Kaliteli ve sağlıklı bir üretimde çevre ve çalışanların temiz ve sağlıklı olması gerektiği gibi, işletmede gerçekleştirilecek etkin ve dönemsel bir temizlik ve dezenfeksiyonda büyük bir önem taşımaktadır. Temizlik, ürün ile temas eden alet- ekipman ve çeşitli yüzeydeki kir ve gıda artıklarının uzaklaştırılması ve bunların mikro organizmaların çoğalma ortamı şeklinde dönüşmesi önlenmelidir. Ürünler, tüketen kişileri hasta etmemelidir. Açıkta satılanı değil, ambalajlı gıda maddeleri tercih edilmeli, ürün etiketleri okunmalıdır. Gıdaların ambalajları üzerinde; üretici firma adı, adresi ve tanıtıcı işareti, maddenin adı, imal ve son kullanma tarihi, mamulün çeşidi, asgari net miktarı gıdanın kullanımı ile ilgili uyarıcı bilgilerin yazılı olmasına, ambalaj yüzeyinin düzgün olmasına ve Tüketicinin aldanmasına neden olabilecek şifa ve besleyici özelliği olduğunu ifade edecek yazı ve işaretlerin bulunmamasına dikkat edilmelidir. Sebze ve meyve gibi gıdalar bol ve temiz su ile yıkanmalıdır. Sağlam, zedelenmemiş, bozuk olmayan gıdalar seçilmeli ve satın alınmalı, hastalık yapabilecek şüpheli ürünler, özellikle küflenmiş, rengi, görüntüsü ve kokusu değişmiş ürünler kesinlikle satın alınmamalı ve yenilmemelidir. Sebze ve meyveler toz ve topraklarından temizlemek için bir süre su dolu bir kapta bekletildikten sonra, bol su ile bir kaç kez yıkanmalı, herhangi bir haşere ve mikrop bulunmasından kuşkulanılırsa, taze sebze ve meyveler 20 dakika tuzlu veya klorlu suda bekletilmeli, gıdaların temizliğinde deterjan gibi temizlik maddeleri kesinlikle kullanılmamalıdır Alet ve Ekipman Hijyeni Bireylerin kullandıkları ve temas ettiği eşyalar, gıda üretiminde kullanılan araçgereçler, taşıma araçları, teşhir ve satış standlan, çiftliklerdeki araç ve gereçler, yemlik ve suluklar, çocukların kullandıkları eşya ve oyuncaklar alet ve ekipman hijyeni arasında yer almaktadır. Hijyenin uygulanacağı alanın, canimin ve eşyanın özelliğine göre değişik yöntem ve araçlardan biri veya birkaçı kullanılabilir. Fiziksel ve kimyasal yöntemler şöyle sıralanabilir; Fiziksel yöntemler, mekanik temizleme, ısıtma, soğutma, elektriksel uygula- 60

6 malar, ışık ve ışınımlar (ultraviyole, mikrodalga, gama). Kimyasal yöntemler, katı (kalsiyum hidroksit, kalsiyum klorür, trioksimetilen vb.), sıvı (sodyum hipoklorit, fenol, sodyum hidroksit, formol, peroksan vb.) veya gaz (klor, ozon, formol buhan vb.) halinde uygulanabilir. Uygulama sonucu, tam hijyen sağlanmalıdır 2.3 TEMİZLİK MALZEMELERİ Deterjanlar Suyun tek başına kirleri temizleyici gücü sınırlıdır. Çünkü su, kirin yağ tabakası üzerinde ufak damlacıklar hâlinde toplanarak kirle tam temas etmez. Kirle suyun süspansiyon veya emülsiyon şeklinde birleşmesi için suya temizlik maddeleri katılır. Deterjan ismi verilen bu temizlik maddeleri doğal veya yapay nitelikte toz, tablet, ince tabaka veya sıvı hâlde olabilir. Deterjanlar yüksek yüzey aktivitesine sahiptir. Aşağıdaki şekilde deterjan moleküllerinin nasıl çalıştığını inceleyebilirsiniz. Şekil 2.1 Deterjan molekülleri Şekil 2.2 Suya deterjan ilavesi Şekil 2.3 Deterjan kuyruklarının kire gömülmesi Şekil 2.4 Kirin yüzeyden uzaklaştırılması 61

7 Deterjan, su molekülleri arasındaki bağı parçalayarak yüzey gerilimini azaltır. Yani su molekülünün oval yapısı bozularak suyun yüzeyi genişler ve kir yüzeyi üzerine yayılarak ıslatır. Kirle teması artan su-deterjan karışımı protein ve karbonhidratları parçalayarak karışıma geçmesini sağlar. Böylece gıda iş yerlerinde yüzeylerde bulunan kir, su- deterjan karışımına geçerek ortamdan uzaklaştırılır Toz Deterjanlar Deterjanlar kullanım amaçlarına göre sıvı veya toz deterjan olarak üretilmektedirler. Deterjanda bulunan yüzey aktif madde ve kuvvetini artıran yapıcı maddelerin oranı dokuma yıkamasında aynıdır. Sıvı deterjanda ise mineral kirinin az olduğu bulaşıklarda yüzey aktif maddenin oranı arttırılmaktadır. Yağlı kirleri yüzey aktif madde, katı tanecikleri ise yapıcı çözmektedir. Toz deterjan üretiminde, temel deterjan maddesinden, köpük arttırıcı, yapıcı ve düzeltici kullanılarak bir hamur yapılır ve bu karışım bir kurutma kulesinde püskürtme yardımıyla kurutularak içi boş, toz kürecikler haline getirilir Sıvı Deterjanlar Kimyada Sodyum Karbonat ismiyle anılan soda tabiatta renksiz buharlar halinde olup %63 ü sudur. Hava temasına bırakıldığında suyu uçarak toz soda haline gelir. Buna (kalesine soda) denir. Soda, suyun kirecini ayırmaktan başka yağları eritme özelliğine de sahip olduğundan iyi bir temizleme gerecidir. Klozetler için kireç ve pas sökücü; Banyo, lavabo, klozet ile taş, mozaik gibi yüzeylere derinlemesine işlemiş kireç ve pas lekelerinin temizliğinde kullanılır. Çok hızlı çalışan formülasyonu kısa sürede mükemmel sonuçlar verir. Çamaşır suyu katkılı temizleyici; Banyo, klozet, lavabo, tüm mermer zemin ve tezgahların temizlik ve dezenfeksiyonunda kullanılır. Küf ve mantarları yok eder, hijyen sağlar. Mineralli sıvı ovma maddesi; Seramik, fayans ve emaye gibi yüzeylerde yapışmış ve yerleşmiş inatçı kirleri temizlemek için kullanılır Sabunlar Hayvansal ve bitkisel yağ asitlerinin sodyum veya potasyum hidroksitle birleşmesinden meydana gelir. Sabunlan sodlu ve potaslı olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Sodlu sabunlara sert ve çekirdekli sabunlar ismi de verilir. Bu sabunlar banyoda ve çamaşırda kullanılır. Potaslı olanlara ise yumuşak sabun denir. Esmer yeşilimsi renkte olup sodlu sabunlardan daha etkilidir. Ev temizliğinde, çamaşırda, cilt hastalıklarında ve sanayide kullanılır. Sabun, kalıp, granül ya da toz şeklinde kullanıma sunulan sabun özellikle sıcak suda etkilidir ve köpürtüldüğünde iyi bir kir çıkarıcıdır. Ancak sert suda sabun zor köpürür ve köpük etkisini kaybeder. Sabunlar mikroplara karşı etkili olmalıdır. 62

8 Özellikle tuvalet sonrası bakterisi etkili bir sabun kullanılmadığı takdirde tuvalet kaynaklı mikroorganizmalar yok edilmemekte ve insan sağlığını tehdit etmektedir. Bu nedenle sabun etiketinde bakterilere karşı etkindir veya bakterisit ibaresi bulunanlar tercih edilmelidir. Piyasada el sabunları, banyo sabunları, cilt sabunlan gibi çeşitli sabunlar bulunmaktadır. Özellikle umumi tuvaletler ve gıda imalathanelerinde sabunların birçok insan tarafından kullanılması sonucu, sabunların üzeri adeta bir mikrop yuvası haline gelmektedir. Mikroplar nemli ortamları sevdiğinden üremeleri buralarda daha kolay olmaktadır Ağartıcılar Temizlikte kullanılan ağartıcı özellikli maddelerin ağartmak ve bir çok leke türünü beyazlatarak çıkartmak gibi görevleri vardır. Aşağıda sizlere değişik ağartıcı türleri hakkında bilgi verilmiştir. Klor bazlı ağartıcı; sabitlenmiş lekelerin çıkartılması işlemlerinde kullanılır C arasındaki sıcaklıklarda uygulanır. Klorlu ağartıcılar daha düşük ısılarda (60 C <) çok etkili leke çıkarıcıdır, yüksek ısıda kullanıldığında elyafı tahrip etme gücü daha fazladır. Bunun yanı sıra bazı tekstil maddelerini (yanmazlık, buruşmazlık vb.) bozar. Oksijen bazlı ağartıcı: Ağartma ve leke çıkartma işlemlerinde güvenle kullanılır. 60 C nin üzerindeki sıcaklıklarda etkindir. Tüm ana yıkama deterjanları ile kullanıma uygundur. Oksijenli ağartıcılar yüksek ısılarda klora kıyasla daha etkilidir. Ancak kaliteli deterjanlarda bulunan oksijen aktivatörü içeren ağartma sistemi ile daha düşük ısılarda da ağartma sağlanabilir. Özellikle sıvı oksijenli ağartıcılar her türlü tekstil için güvenle kullanılırlar. Klorlu ve oksijenli ağartıcılar hiçbir zaman bir arada kullanılmamalı, şartlara göre biri tercih edilmelidir. Genelde oksijenli ağartıcılar tekstili daha az yıpratırlar ve tekstil boyasına daha az etki ederler. Tekstil boyalarının çoğu klora karşı has değildir. Klora karşı has olanların rengi açılmaz ancak has olmayanlar bir defada dahi hemen beyazlar ve bu tür hasarın geri dönüşü imkânsızdır. İndirgeyici Ağartıcılar: Bazı özel leke cinslerinde (iyot, pas, tekstil boyası) etkili olan indirgeyici ağartıcılar çoğu tekstil boyasına zarar verdiği için sadece beyazlarda uygundur Temizlik Bezleri Giyilmeyen tekstiller, temizlik bezleri üretiminde kullanılmaktadır. Pamuklu temizlik bezleri yıkanmış ve dezenfekte edilmiş bir halde kullanıma sunulmalıdır. Temizlik bezleri kullanım yerlerine uygun türdeki dokulardan seçilmeli, büyüklükleri de yapılacak olan işe göre ayarlanmalıdır. Cam silmede kullanılacak olan bezin tüy bırakmayan cinsten olmasına, yer silmede kullanılacak olan bezlerin rahat su eme- 63

9 bilen, kolay sıkılan cinsten olmasına, toz almada kullanılacak bezlerin ise yine tüy bırakmayan ve yumuşak cins kumaşlardan olmasına dikkat edilmelidir. Bütün diğer temizlik araçlarında olduğu gibi, temizlik bezleri de gerektiğinde deterjanlı sıcak su ile yıkanıp çalkalanarak kurutulur ve uygun bir yerde saklanır. Çeşitli yerlerde kullanılan bezlerin karışmaması için, yerleştirme yerleri ve renklerinin farklı olmasına dikkat edilmelidir. Temizlik bezleri toz uçurtmayan, ıslaklığı emen özellikte, farklı renklerde ve yeterli sayıda olmalı, iki haftada bir yeni bez ile değiştirmelidir. Bezler uygun bir dezenfektan ile yıkanmalı ve kurutulmalıdır. 64

10 ÖZET Hijyen sağlıklı yaşama kurallarını inceleyen ve öğreten bilim dalıdır. Sağlığı korumak ve geliştirmek kişisel hijyen ile başlar. Sağlığı korumada uyulması gereken birçok kural vardır. Öncelikle uyulması gereken en önemli kural temizliktir. Her gün banyo yapılamadığı durumlarda koltuk altı önce sabunlu bir bezle, sonra su ile iyice silinmeli ve temizlenmelidir. Deri üzerine daha sonra bir ter önleyici uygulanabilir. İş yerindeki hijyen, genel olarak insanların yaşadıkları ve çalıştıkları mekanlarda, hastalık yapan ya da besinlere ve diğer maddelere zarar vererek bozulmalarına neden olan mikroorganizmaların, diğer bir deyişle mikrop, mantar, küf vb. canlıların kimyasal ve fiziksel yöntem kullanılarak yok edilmesi veya üremelerinin sınırlandırılmasıdır. Üretim sonucunda elde edilen ürünlerin hijyenik olması için öncelikle bireylerin çalışılan ortamın, araç ve gereçlerin, ham maddelerin de hijyenik olması gerekir. Fiziksel yöntemler, mekanik temizleme, ısıtma, soğutma, elektriksel uygulamalar, ışık ve ışınımlar (ultraviyole, mikrodalga, gama). Kimyasal yöntemler, katı (kalsiyum hidroksit, kalsiyum klorür, trioksimetilen vb.), sıvı (sodyum hipoklorit, fenol, sodyum hidroksit, formol, peroksan vb.) veya gaz (klor, ozon, formol buhan vb.) halinde uygulanabilir. Uygulama sonucu, tam hijyen sağlanmalıdır 65

11 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi temizlik maddeleri seçilirken ve kullanırken dikkate alınmaz? a) Çocuklara zarar vermez b) Kötü kokulu olmamalı c) Uygun ambalajda olmalı d) Gıdalardan uzak tutulmalı 2. Aşağıdakilerden hangisi temizlik malzemelerinden değildir? a) Çözücüler b) Yağlar c) Temizleyiciler d) Asitler 3. Aşağıdakilerden hangisi Toz deterjanların kullanım alanlarından değildir? a) Pas lekeleri b) Kireç kalıntısı c) Bulaşık yıkamada d) Alçı kalıntısı 4. Aşağıdakilerden hangisi sıvı deterjanların kullanım alanlarından değildir. a) Banyo b) Lavabo c) Klozet d) El yıkamada 5. Aşağıdakilerden hangisi Temizlikte kullanılan ağartıcı maddelerden değildir. a) Klor bazlı b) Sabunlar c) Oksijen bazlı d) İndirgeyici 66