ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI. Önder DİLEK ŞEHİRLERARASI HAVAYOLU TALEP TAHMİNİ: ERZURUM ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Transkript

1 ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI Önder DİLEK ŞEHİRLERARASI HAVAYOLU TALEP TAHMİNİ: ERZURUM ÜZERİNE BİR UYGULAMA YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Prof. Dr. Muammer YAYLALI ERZURUM-2007

2 İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET...VIII ABSTRACT...IX TABLOLAR DİZİNİ...X GRAFİKLER DİZİNİ...XVI KISALTMALAR...XVII GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM 1. ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ 1.1. Ulaştırmanın İktisadi Unsurları ve Önemi İktisadi açıdan ulaştırmanın unsurları Ulaştırmanın önemi Ulaştırmanın ekonomik önemi Ulaştırmanın sosyal önemi Ulaştırmanın politik önemi Ulaştırma Sistemleri Karayolu taşımacılığı Demiryolu taşımacılığı Denizyolu taşımacılığı Havayolu taşımacılığı Boru Hattı taşımacılığı Kent içi ulaşım Sektörler İtibariyle Sabit Sermaye Yatırımları Hava Ulaşımı Türkiye de sivil havacılık tarihi...12

3 II Özel havayollarının kuruluşu ve iç hatlarda yolcu taşımacılığı yapan özel havayolları Sun Express Pegasus Onur Air Atlasjet İzair Türkiye de havacılık ile ilgili kuruluşlar Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM) Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü (DHMİ) Demiryolları Limanlar ve Hava Meydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü (DLH) Sivil toplum örgütleri Sivil havacılıkta Dünya ve Türkiye deki gelişmeler Beş yıllık kalkınma planlarında havayolu ulaşımı Erzurum da sivil havacılık tarihi...27 İKİNCİ BÖLÜM 2. TÜKETİCİ TERCİHLERİ VE TALEP TEORİSİ 2.1. Tüketici Tercihleri Talep Teorisi Talep Edilen Miktara Etki Eden Faktörler Malın fiyatı Tüketici geliri İlgili malların fiyatları İkame malların fiyatları...33

4 III Tamamlayıcı malların fiyatları Tüketici zevk ve tercihleri Tüketici sayısı Beklentiler Esneklikler Talebin fiyat esnekliği Talebin fiyat esnekliğini etkileyen faktörler Talebin fiyat esnekliği ve tüketici harcamaları Talebin gelir esnekliği Talebin çapraz esnekliği Literatür Özeti...44 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ 3.1 Araştırmanın Önemi, Amacı ve Kapsamı Veri Setinin Oluşturulması Çalışmanın anakütlesi Örnek büyüklüğünün belirlenmesi Anketin hazırlanması ve uygulanması Verilerin işlenmesi ve çözümlenmesi İlişki Ölçüleri Ki-karegil ilişki ölçüleri Tahmin hatasını azaltmaya dayalı ilişki ölçüleri Sıralama ölçeğiyle ölçülmüş değişkenler arasındaki ilişkiyi ölçen ilişki ölçüleri Ekonometrik Model...59

5 IV Değişkenler Tahmin ve test yöntemleri...62 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4.TEMEL BULGULAR 4.1. Örneklem Özellikleri Erzurum dan Uçuş Olması İstenilen İller ile Bu İllere (İlk Beş İl) Gitmek İsteyenlerin Temel Özellikleri İlişki Ölçüleri (Ki-kare Analiz) Sonuçları Seyahat eden yolcuların gelirleri ile ilişkili faktörlerin analizi Kişisel gelir ile seyahat harcamalarının bütçedeki payı arasındaki ilişki Kişisel gelir ile seyahat sıklığı arasındaki ilişki Kişisel gelir ile son bir yıl içinde yapılan uçak seyahati arasındaki ilişki Kişisel gelir ile seyahat amacı arasındaki ilişki Kişisel gelir ile bilet fiyatlarının (uçak) nasıl olduğu arasındaki ilişki Kişisel gelir ile bilet fiyatlarının (uçak) artması arasındaki ilişki Kişisel gelir ile diğer ulaşım araçlarında fiyat indirimleri olması arasındaki ilişki Kişisel gelir ile gelir artışının havayolu ulaşımına etkisi arasındaki ilişki Kişisel gelir ile uçakla seyahat etme nedeni (bilet fiyatlarının uygunluğu) arasındaki ilişki Kişisel gelir ile uçakla seyahat etme nedeni

6 V (personelin hizmet kalitesi) arasındaki ilişki Kişisel gelir ile uçakla seyahat etme nedeni (kredi kartı ile bilet alma imkânı) arasındaki ilişki Kişisel gelir ile uçakla seyahat etme nedeni (erken rezervasyon indirimi) arasındaki ilişki Kişisel gelir ile uçakla seyahat etme nedeni (diğer kampanya ve indirimler) arasındaki ilişki Kişisel gelir ile uçakla seyahat etme nedeni (prestij etkisi) arasındaki ilişki Seyahat eden yolcuların meslekleri ile ilişkili faktörlerin analizi Meslek ile seyahat sıklığı arasındaki ilişki Meslek ile seyahat amacı arasındaki ilişki Meslek ile bilet fiyatlarının (uçak) nasıl olduğu arasındaki ilişki Meslek ile havayolu şirketi arasındaki ilişki Meslek ile uçakla seyahat etme nedeni (bilet fiyatlarının uygunluğu) arasındaki ilişki Meslek ile uçakla seyahat etme nedeni (zamanında kalkış-varış, uçuş iptallerinin olmaması) arasındaki ilişki Meslek ile uçakla seyahat etme nedeni (personelin hizmet kalitesi) arasındaki ilişki Meslek ile uçakla seyahat etme nedeni (kredi kartı ile bilet alma imkânı) arasındaki ilişki Meslek ile uçakla seyahat etme nedeni (erken rezervasyon indirimi) arasındaki ilişki Meslek ile uçakla seyahat etme nedeni (işyeri kararı) arasındaki ilişki...108

7 VI Meslek ile uçakla seyahat etme nedeni (prestij etkisi) arasındaki ilişki Meslek ile uçakla seyahat etmeme nedeni (aktarmalı uçuşun zorluğu) arasındaki ilişki Meslek ile bilet fiyatlarını kimin ödediği arasındaki ilişki Seyahat edilen havayolu şirketini tercih sebepleri ile ilişkili faktörler Havayolu şirketini tercih etme nedeni ile bilet fiyatlarının uygunluğu arasındaki ilişki Havayolu şirketini tercih etme nedeni ile şirketin marka olması arasındaki ilişki Havayolu şirketini tercih etme nedeni ile servis, ikram zenginliği arasındaki ilişki Havayolu şirketini tercih etme nedeni ile personelin hizmet kalitesi arasındaki ilişki Havayolu şirketini tercih etme nedeni ile diğer kampanya ve indirimler arasındaki ilişki Havayolu şirketini tercih etme nedeni ile bilet satın alma kolaylığı arasındaki ilişki Havayolu şirketini tercih etme nedeni ile gidilecek yere başka firmanın olmaması arasındaki ilişki Havayolu şirketini tercih etme nedeni ile aktarmasız uçuş arasındaki ilişki Havayolu şirketini tercih etme nedeni ile diğer havayollarına göre daha konforlu olması arasındaki ilişki Havayolu şirketini tercih etme nedeni ile rezervasyon-bilet alımı arasındaki sürenin uzunluğu arasındaki ilişki...129

8 VII Ulaşım aracı ile demografik özellikler ve diğer faktörlerin analizi Ulaşım aracı medeni durum arasındaki ilişki Ulaşım aracı ile eşin çalışma durumu arasındaki ilişki Ulaşım aracı ile ailedeki fert Sayısı arasındaki ilişki Ulaşım aracı ile eğitim durumu arasındaki ilişki Ulaşım aracı ile meslek arasındaki ilişki Ulaşım aracı ile kişisel gelir arasındaki ilişki Ulaşım aracı ile aile geliri arasındaki ilişki Ulaşım aracı seyahat sıklığı arasındaki ilişki Ulaşım aracı ile gelir artışının hava ulaşımına etkisi arasındaki ilişki Bilet fiyatlarını ödeme biçimi ile ilişkili faktörlerin analizi Bilet fiyatlarını ödeme biçimi ile diğer ulaşım araçlarında cazip fiyat indirimleri olması arasındaki ilişki Bilet fiyatlarını ödeme biçimi ile seyahat sıklığı arasındaki ilişki Seyahat harcamalarının bütçedeki payı ile diğer ulaşım araçlarında cazip fiyat indirimleri olması halinde uçakla seyahat etmenin nasıl etkileneceği arasındaki ilişki Logit Model Sonuçları Hava ulaşımını tercih etme olasılığı Hava ulaşımını tercih etme olasılığındaki değişim SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR Ek. Anket Formu ÖZGEÇMİŞ...175

9 VIII ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ ŞEHİRLERARASI HAVAYOLU TALEP TAHMİNİ: ERZURUM ÜZERİNE BİR UYGULAMA Önder DİLEK Danışman. Prof. Dr. Muammer YAYLALI 2007, SAYFA. 175 Jüri. Prof. Dr. Muammer YAYLALI Prof. Dr. Sibkat KAÇTIOĞLU Doç. Dr. Hüseyin ÖZER Ülkemizde son yıllarda hava yolları ile ulaşım sürekli yaygınlaşmakta ve bu durum hava ulaşımında rekabetin her geçen gün artmasına sebep olmaktadır. Bu sebeple hava ulaşımına olan talebin bilinmesi firmalar için strateji ve fiyat politikaları açısından büyük bir avantaj sağlayacaktır. Bu doğrultuda çalışmamızda, Erzurum da şehirlerarası seyahatlerde bulunan bireyler üzerine havayolu ulaşımı talep tahmini çalışması yapılmıştır. Bu çalışma dört bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde, ulaştırma sektörü hakkında bilgi verilerek ulaştırma sistemlerinden kısaca bahsedilmiştir. Ayrıca hava ulaşımı, Türkiye de sivil havacılık tarihi, sivil havacılık kuruluşları, Dünya ve Türkiye de havacılık sektöründeki gelişmeler ile Erzurum daki havacılık tarihi hakkında bilgilere değinilmiştir. İkinci bölümde, tüketici tercihleri, talep teorisi, talep edilen miktara etki eden faktörler, esneklikler ve son olarak ulaştırma talebi ile ilgili literatür özetine yer verilmiştir. Üçüncü bölümde, araştırmanın önemi, amacı, kapsamı, anketin hazırlanması ve uygulanması aşamalarına değinilmiştir. Daha sonra veri setinin işlenerek, verilerin analiz edilmesinde kullanılan ilişki ölçüleri sunulmuştur. Son olarak ta uygulanan ekonometrik model hakkında bilgi verilmiştir. Dördüncü bölümde uygulama sonunda elde edilen bazı temel bulgular ayrıntılarıyla analiz edilmiştir. Sonuç olarak, Şubat-Nisan 2007 dönemini kapsayan üç aylık süre içerisinde şehirlerarası seyahatlerde bulunan 569 kişiye uygulanan anketlerden derlenen veri setinin analiz edilmesi sonucunda elde edilen ampirik bulgular, gelir seviyesi arttıkça havayolu ulaşımına olan talebin arttığını ve yaş arttıkça havayolu ulaşımına olan talebin azaldığını göstermiştir.

10 IX ABSTRACT MASTER THESIS INTERCITY AIRLINE DEMAND ESTIMATION: AN APPLICATION FOR ERZURUM Önder DİLEK Supervisor. Prof. Dr. Muammer YAYLALI 2007, PAGE. 175 Jury. Prof. Dr. Muammer YAYLALI Prof. Dr. Sibkat KAÇTIOĞLU Assoc. Prof. Dr. Hüseyin ÖZER In recent years, transportation with airlines consistently becomes widespread and this case causes to be increased competition of the airline transportation. For this reason, to be known the demand for airline transportation will provide, significant advantages about price and strategical politics of companies. In this sense, it was made a demand estimation study on airline transportation that people in Erzurum are used for intercity travelling. This study consists mainly of four sections. In the first section, by giving some information about the transportation sector it is dealt with transportation system. In addition to this, it is also mentioned some information about history of civil flying in Turkey, civil flying institution, development of flying history in Erzurum. In the second section, it is engaged theoretical studies related to demand theory, consumer preferences, influencing demanded quantity, elasticities and lastly transportation demand. In the third section, it is to be emphasized the importance, aim, scope of the study and preparation and application of the questionnaire. Then, by handling data set it is introduced relation measures analyzed in data set. Finally it is given information about econometric model. In the fourth section, it is particularly analyzed some main findings obtained with application. As a result, the empirical findings obtained by analyzing the data set compiled from the questionnaire applied to 569 people travelling intercity over the three month period of February-April 2007, show that demand for airline transport increases when the income level increases, conversely the demand for airline transport declines when the age increases.

11 X TABLOLAR DİZİNİ Sayfa No Tablo 1.1. Sektörler İtibariyle Sabit Sermaye Yatırımları (Kamu)...9 Tablo 1.2. Sektörler İtibariyle Sabit Sermaye Yatırımları (Özel)...10 Tablo 1.3. THY Uçak Filosu...12 Tablo 1.4. Sun Express Uçak Filosu...13 Tablo 1.5. Pegasus Uçak Filosu...14 Tablo 1.6. Tablo 1.7. Tablo 1.8. Tablo 1.9. Onur Air Uçak Filosu...14 Atlasjet Uçak Filosu...15 Yolcu ve Yük Taşımacılığı Ruhsatına sahip Havayolu İşletmeleri Yılları Arasında Taşınan Toplam Yolcu Sayısı...21 Tablo Erzurum İlindeki Havayolu Yolcu Trafiği ( )...28 Tablo Talebin Belirleyicileri...37 Tablo Tablo Fiyat Değişmeleri Karşısında Talep Esneklikleri ve Toplam Harcama...42 Gelir Değişiklikleri, Gelir Esnekliği, Tüketici Harcamaları ve Bütçe Payları Arasındaki İlişkiler...43 Tablo Tablo Seyahat Araçlarına Göre Taşınan Yolcu Sayısı ve Oranları...51 Kişisel Gelir ile Seyahat Harcamalarının Bütçedeki Payı Arasındaki İlişki...73 Tablo Tablo Tablo 4.15 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri...73 Kişisel Gelir ile Seyahat Sıklığı Arasındaki İlişki...74 Tablo Tablo 4.17 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri...75 Tablo Kişisel Gelir ile Son Bir Yıl İçinde Yapılan Uçak Seyahati Arasındaki İlişki...76 Tablo Tablo 4.19 dan Elde Edilen İlişki Ölçüleri...76 Tablo Kişisel Gelir ile Seyahat Amacı Arasındaki İlişki...77

12 XI Tablo Tablo 4.21 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri...78 Tablo Kişisel Gelir ile Bilet Fiyatlarının (Uçak) Nasıl Olduğu Arasındaki İlişki...79 Tablo Tablo 4.23 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri...79 Tablo Kişisel Gelir ile Bilet Fiyatlarının (Uçak) Artması Arasındaki İlişki...80 Tablo Tablo 4.25 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri...81 Tablo Kişisel Gelir ile Diğer Ulaşım Araçlarında Fiyat İndirimleri Olması Durumu Arasındaki İlişki...82 Tablo Tablo 4.27 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri...82 Tablo Kişisel Gelir ile Gelir Artışının Havayolu Ulaşımına Etkisi Arasındaki İlişki...83 Tablo Tablo 4.29 dan Elde Edilen İlişki Ölçüleri...84 Tablo Kişisel Gelir ile Uçakla Seyahat Etme Nedeni (Bilet Fiyatlarının Uygunluğu) Arasındaki İlişki...85 Tablo Tablo 4.31 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri...85 Tablo Kişisel Gelir ile Uçakla Seyahat Etme Nedeni (Personelin Hizmet Kalitesi) Arasındaki İlişki...86 Tablo Tablo 4.33 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri...87 Tablo Kişisel Gelir ile Uçakla Seyahat Etme Nedeni (Kredi Kartı ile Bilet Alma İmkânı) Arasındaki İlişki...88 Tablo Tablo 4.35 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri...89 Tablo Kişisel Gelir ile Uçakla Seyahat Etme Nedeni (Erken Rezervasyon İndirimi) Arasındaki İlişki...90 Tablo Tablo 4.37 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri...90 Tablo Kişisel Gelir ile Uçakla Seyahat Etme Nedeni (Diğer Kampanya ve İndirimler) Arasındaki İlişki...91

13 XII Tablo Tablo 4.39 dan Elde Edilen İlişki Ölçüleri...92 Tablo Kişisel Gelir ile Uçakla Seyahat Etme Nedeni (Prestij Etkisi) Arasındaki İlişki...93 Tablo Tablo 4.41 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri...94 Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo Meslek ile Seyahat Sıklığı Arasındaki İlişki...95 Tablo 4.43 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri...95 Meslek ile Seyahat Amacı Arasındaki İlişki...96 Tablo 4.45 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri...97 Meslek ile Bilet Fiyatlarının (Uçak) Nasıl Olduğu Arasındaki İlişki...98 Tablo Tablo 4.47 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri...98 Tablo Meslek ile Havayolu Şirketi Arasındaki İlişki...99 Tablo Tablo 4.49 dan Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Meslek ile Uçakla Seyahat Etme Nedeni (Bilet Fiyatlarının Uygunluğu) Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.51 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Meslek ile Uçakla Seyahat Etme Nedeni (Zamanında Kalkış-Varış, Uçuş İptallerinin Olmaması) Arasındaki İlişki Tablo Tablo Tablo 4.53 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri Meslek ile Uçakla Seyahat Etme Nedeni (Personelin Hizmet Kalitesi) Arasındaki İlişki Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.55 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Meslek ile Uçakla Seyahat Etme Nedeni (Kredi Kartı ile Bilet Alma İmkânı) Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.57 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Meslek ile Uçakla Seyahat Etme Nedeni (Erken Rezervasyon İndirimi) Arasındaki İlişki...107

14 XIII Tablo Tablo 4.59 dan Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Meslek ile Uçakla Seyahat Etme Nedeni (İşyeri Kararı) Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.61 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Meslek ile Uçakla Seyahat Etme Nedeni (Prestij Etkisi) Arasındaki İlişki Tablo Tablo Tablo 4.63 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri Meslek ile Uçakla Seyahat Etmeme Nedeni (Aktarmalı Uçuşun Zorluğu) Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.65 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Meslek ile Bilet Fiyatlarını Kimin Ödediği Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.67 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Havayolu Şirketini Tercih Etme Nedeni ile Bilet Fiyatlarının Uygunluğu Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.69 dan Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Havayolu Şirketini Tercih Etme Nedeni ile Şirketin Marka Olması Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.71 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Havayolu Şirketini Tercih Etme Nedeni ile Servis, İkram Zenginliği Arasındaki İlişki Tablo Tablo Tablo 4.73 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri Havayolu Şirketini Tercih Etme Nedeni ile Personelin Hizmet Kalitesi Arasındaki İlişki Tablo Tablo Tablo 4.75 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri Havayolu Şirketini Tercih Etme Nedeni ile Diğer Kampanya ve İndirimler Arasındaki İlişki...122

15 XIV Tablo Tablo 4.77 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Havayolu Şirketini Tercih Etme Nedeni ile Bilet Satın Alma Kolaylığı Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.79 dan Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Havayolu Şirketini Tercih Etme Nedeni ile Gidilecek Yere Başka Firmanın Olmaması Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.81 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Havayolu Şirketini Tercih Etme Nedeni ile Aktarmasız Uçuş Arasındaki İlişki Tablo Tablo Tablo 4.83 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri Havayolu Şirketini Tercih Etme Nedeni ile Diğer Havayollarına Göre Daha Konforlu Olması Arasındaki İlişki Tablo Tablo Tablo 4.85 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri Havayolu Şirketini Tercih Etme Nedeni ile Rezervasyon-Bilet Alımı Arasındaki Sürenin Uzunluğu Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.87 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Ulaşım Aracı ile Medeni Durum Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.89 dan Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Ulaşım Aracı ile Eşin Çalışma Durumu Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.91 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Ulaşım Aracı ile Ailedeki Fert Sayısı Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.93 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Ulaşım Aracı ile Eğitim Durumu Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.95 ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Ulaşım Aracı ile Meslek Arasındaki İlişki Tablo Tablo 4.97 den Elde Edilen İlişki Ölçüleri...138

16 XV Tablo Ulaşım Aracı ile Kişisel Gelir Arasındaki İlişki Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo 4.99 dan Elde Edilen İlişki Ölçüleri Ulaşım Aracı ile Aile Geliri Arasındaki İlişki Tablo den Elde Edilen İlişki Ölçüleri Ulaşım Aracı ile Seyahat Sıklığı Arasındaki İlişki Tablo Tablo ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Ulaşım Aracı ile Gelir Artışının Hava Ulaşımına Etkisi Arasındaki İlişki Tablo Tablo ten Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Bilet Fiyatlarını Kimin Ödediği ile Diğer Ulaşım Araçlarında Cazip Fiyat İndirimleri Olması Arasındaki İlişki Tablo Tablo Tablo den Elde Edilen İlişki Ölçüleri Bilet Fiyatlarını Kimin Ödediği ile Seyahat Sıklığı Arasındaki İlişki Tablo Tablo dan Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Seyahat Harcamalarının Bütçedeki Payı ile Diğer Ulaşım Araçlarında Cazip Fiyat İndirimleri Olması Arasındaki İlişki Tablo Tablo den Elde Edilen İlişki Ölçüleri Tablo Logit Model Sonuçları. İlk Model Tablo Tablo Logit Model Sonuçları. Nihai Model Farklı Yaş, Gelir ve Meslek Gruplarındaki Yolcuların Hava Ulaşımı Tercih Olasılıkları Tablo Yaşındaki Farklı Gelir ve Meslek Gruplarındaki Yolcuların Hava Ulaşımı Tercih Olasılıklarındaki Değişim...155

17 XVI GRAFİKLER DİZİNİ Sayfa No Grafik 2.1. A malına Ait Piyasa Talep Eğrisi...32 Grafik 2.2. Grafik 2.3. Grafik 2.4. Grafik 2.5. Grafik 2.6. Tüketici Gelirindeki Artışın Talebe Etkisi...33 İkame Mallardan Birinin Fiyatındaki Değişmenin Talebe Etkisi...34 Tamamlayıcı Mallardan Birinin Fiyatındaki Değişmenin Talebe Etkisi...34 Tüketici Zevk ve Tercihlerindeki Değişmenin Talebe Etkisi...35 Tüketici Sayısındaki Değişmenin Talebe Etkisi...36 Grafik 2.7. Beklentilerdeki Değişmenin Talebe Etkisi...36 Grafik 2.8. Doğrusal Talep Eğrisinin Farklı Noktalarındaki Esneklik Değeri...39 Grafik 2.9. Talep Esnekliği ile Toplam Harcama İlişkisi ( E > 1)...41 Grafik Talep Esnekliği ile Toplam Harcama İlişkisi ( E <1 )...41 Grafik Örneklem Özellikleri. Cinsiyet Dağılımı...64 Grafik Örneklem Özellikleri. Yaş Dağılımı...65 Grafik Örneklem Özellikleri. Medeni Durum Dağılımı...65 Grafik Örneklem Özellikleri. Eğitim Durumu...65 Grafik Örneklem Özellikleri. Meslek Dağılımı...66 Grafik Örneklem Özellikleri. Kişisel Gelir Dağılımı...66 Grafik Örneklem Özellikleri. Aile Geliri Dağılımı...67 Grafik Örneklem Özellikleri. Seyahat Sıklığı Dağılımı...67 Grafik Örneklem Özellikleri. Seyahat Harcamalarının Bütçedeki Payının Dağılımı..68 Grafik Örneklem Özellikleri. Ulaşım Aracı Dağılımı...68 Grafik Erzurum dan Uçuş Olması İstenilen İller...69

18 XVII KISALTMALAR a.g.e A.Ü. BDF DHMİ Adı Geçen Eser Anadolu Üniversitesi Birikimli Dağılım Fonksiyonu Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü DLH Demiryolları Limanlar ve Hava Meydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü DOM DPT EYO GSYİH İ.Ü. M.Ü. OO P sd SHGM THK THY TÜBİTAK vb. vd. vs. Doğrusal Olasılık Modeli Devlet Planlama Teşkilatı En Yüksek Olabilirlik Gayri Safi Yurtiçi Hasıla İstanbul Üniversitesi Marmara Üniversitesi Olabilirlik Oranı Yaklaşık Anlamlılık Düzeyi Serbestlik derecesi Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü Türk Hava Kurumu Türk Hava Yolları Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu Ve Benzeri Ve Diğerleri Ve Saire

19 1 GİRİŞ Ulaştırma; kişilerin, eşyaların, hizmetlerin ve bilgilerin ekonomik, hızlı ve güvenli olarak, fayda sağlayacak şekilde yer değiştirmesidir. Ulaşım, ülkelerin kalkınmışlık düzeyinin belirlenmesinde önemli bir göstergedir. Dünyada yolcu ve yük taşınmasında ulaşım türlerinden yalnız bir tanesini kullanan ülke neredeyse yoktur. Hemen her ülkede karayolu, demiryolu, havayolu, denizyolu ve boru hattı taşımacılığının birkaçından yararlanılmaktadır. Ulaştırmada; ekonomi, hız, güvenlik, konfor, çevreyi az kirletmesi, yolcu-km veya ton-km başına tükettiği enerjinin mümkün oldukça az olması, ulaştırma türlerinin seçiminde göz önünde tutulması gereken temel unsurlardandır. Sanayileşmenin gelişmesi, nüfus artışı ve yerleşim merkezlerinin yaygınlaşması hem ülkelerin ekonomik ilişkilerinin artmasına neden olmuş hem de kişilerin turistik amaçlı seyahat etmelerini yaygınlaştırmıştır. Tüm bu faktörler ulaştırmaya olan talebin artmasına neden olmaktadır. Havayolu taşımacılığı, kısa sürede çok hızlı teknolojik ve yapısal değişiklikler gösteren bir sektördür. Bir yandan geniş kapasiteli, yakıt tasarrufu sağlayan, düşük gürültü ve emisyon seviyelerine sahip uçakların geliştirilmesiyle; havayolu şirketlerinin faaliyetleri, hizmet kalitesi ve kapsamı üzerinde büyük ölçüde etkisi olurken, diğer yandan serbestleşme ve özelleştirme sektörün daha ticari bir yapıya dönüşerek tüketicilerin hakim olduğu bir pazara dönüşmesini sağlamıştır. Havayolu taşımacılığı ile uzaklık tanımaksızın ülkeler arasında teknik, ekonomik, finansal ve kurumsal konularda işbirliği gerçekleştirilmekte, insanların veya üretilen bir ürünün güvenli, konforlu bir şekilde ve en kısa süre içerisinde bir yerden başka bir yere taşınması sağlanmaktadır. Ülkemizde, 2003 yılında iç hat uçuşlarında özel havayolu işletmelerine yönelik kısıtlamaların kaldırılması ve devlet tarafından sübvanse edilmesiyle birlikte iç hatlarda hizmet sunan havayolu şirketleri artmıştır. Fiyatların, özellikle erken bilet alımlarında, neredeyse otobüs bilet fiyatlarıyla aynı seviyelerde olması havayolu ile seyahat eden yolcuların sürekli olarak artmasına neden olmuştur. Artan talep, yeni havayolu şirketlerinin iç hatlarda hizmet sunmasına, mevcut firmaların yeni hatlar açmasına ve uçuş olan yerlere yönelik sefer sayılarını artırmalarına sebep olmuştur.

20 2 Erzurum a ilk tarifeli seferler 1946 yılında THY tarafından yapılmıştır. Günümüzde ise THY, Sun Express, Pegasus ve Onur Air in seferleri bulunmaktadır. Erzurum ilinde öğrenci, memur ve asker sayısının çokluğu, palandöken kayak merkezine gelen yerli-yabancı turistlerin varlığı hava ulaşımına olan talebin artmasına neden olmaktadır. Bu çalışmanın amacı, en hızlı ulaşım yöntemi olan havayolu ulaşımının Erzurum ilindeki talebini ölçmek ve bu hizmeti sağlayan firmalar ile piyasaya yeni girmek isteyen firmalara öneri sunmaktır. Dört bölüm olarak hazırlanan bu çalışmanın birinci bölümünde, ulaştırma sektörü hakkında bilgi verilerek ulaştırma sistemlerinden kısaca bahsedilmiştir. Ayrıca hava ulaşımı, Türkiye de sivil havacılık tarihi, sivil havacılık kuruluşları, Dünya ve Türkiye de havacılık sektöründeki gelişmeler ile Erzurum daki havacılık tarihi hakkında bilgilere değinilmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde, tüketici tercihleri, talep teorisi, talep edilen miktara etki eden faktörler, esneklikler ve son olarak ulaştırma talebi ile ilgili literatür özetine yer verilmiştir. Üçüncü bölümde, araştırmanın önemi, amacı ve kapsamı üzerinde durulmuş, anketin hazırlanması ve uygulanması aşamaları anlatılmış, kullanılan veri setinin işlenmesi ve çözümlenmesi verilmiş, verilerin analiz edilmesinde kullanılan ilişki ölçüleri tanıtılmış ve son olarak kullanılan ekonometrik model hakkında bilgi verilmiştir. Son bölümde, örneklem özellikleri ortaya konulmuş, seyahat eden yolcuların gelirleri ile ilişkili faktörlerin analizi, seyahat eden yolcuların meslekleri ile ilişkili faktörlerin analizi, seyahat edilen havayolu şirketini tercih sebepleri ile ilişkili faktörlerin analizi, seyahat edilen ulaşım aracı ile demografik özellikler arasındaki ilişki, bilet fiyatlarını kimin ödediği ile ilişkili faktörlerin analizi ve seyahat harcamalarının bütçedeki payı ile diğer ulaşım araçlarında cazip fiyat indirimleri olması halinde uçakla seyahat etmenin nasıl etkileneceği arasındaki ilişki kontenjans tabloları yardımıyla analiz edilmiştir. Daha sonra da ekonometrik modelin tahmin ve test sonuçları üzerinde durulmuştur.

21 3 Son olarak, çalışmada varılan bazı temel bulgular sonuç ve öneriler bölümünde özetlenmiştir. Bu çalışmada, hava yolu ulaşımı ile ilgili konuları ele alan yerli ve yabancı kitap, dergi, makale, araştırma ve inceleme yazılarından elde ettiklerimizden kullanılmıştır. Kaynaklar; Üniversite, Uzmanlık, Yüksek Öğretim Dokümantasyonlarından, Uluslararası Bilgi Tarama Merkezlerinden ve Web Kütüphanelerinden elde edilmiştir.

22 4 BİRİNCİ BÖLÜM 1. ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ Ulaşım, insanların, malların ve hizmetlerin bir amaç için yer değiştirmesidir. 1 Küreselleşme çağında ulaşım bilginin ve pazarın da bir yerden başka bir yere erişmesini kapsamaktadır. Ulaşım faaliyetleri hammaddelerin yer değiştirmesine, insanların işyerlerine, eğlence ve tatil yerlerine, sağlık merkezlerine, eğitim alanlarına vb. yerlere ulaşarak tüketici ve üretici konuma gelmelerine dolayısıyla da sanayi, ticaret gibi bir üretim biçimi oluşturmalarına neden olmaktadır. 2 Günümüzde bir malın en kısa sürede hasarsız olarak üretim noktasından pazarlara taşıyabilmek rekabet gücünün önemli bir halkası olmaktadır. Bu sayede mallar bol ve ucuz olan yerlerden kıt ve pahalı olan yerlere nakil edilerek kıtlık sorunu giderilebilmekte ve fiyat farklılıkları ortadan kaldırılabilmektedir. 3 Ekonomik gelişmenin gerektireceği ulaştırma talebini hızlı, güvenli, verimli şekilde ve minimum maliyetlerle gerçekleştirmek ulaştırma sektörünün amacını oluşturmaktadır. Ulaştırma sektöründeki yatırımların dengeli ve planlı bir şekilde kullanılması gelişmekte olan ülkelerde kalkınmayı hızlandıracak en önemli etkenlerden biridir. 4 Kısaca ulaştırma sistemleri, bir ülkede ekonomi, sosyal ve kültürel faaliyetlerin canlanmasında etkin rol oynayan bir araçtır. 5 Tüm bunlardan ulaştırma sektörünün birçok alanı etkilediğini görmekteyiz. Bunları kısaca ulaştırmanın iktisadi unsurları ve ulaştırmanın önemi olarak inceleyebiliriz Ulaştırmanın İktisadi Unsurları ve Önemi İlk olarak ulaştırmanın iktisadi unsurlarına sonra da ulaştırmanın ekonomik, sosyal ve politik önemine değinilecektir. 1 YARARLI LINKLER, S.E.T F. Şan (2003), Ulaştırma Sektörü ve Havayolu Taşımacılığının Türkiye Ekonomisindeki Yeri, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). s.41, (İlk kaynak: E. Tümertekin ve N. Özgüç (1999), Ekonomik Coğrafya-Küreselleşme ve Kalkınma, İstanbul: Çantay Yayınları, ss ) 3 Şan (2003), a.g.e., s.12, (İlk kaynak: H.Olalı (1966), Para-Ziraat Sanayi-Ulaştırma Dış Ticaret İç Ticaret Ekonomisi, İzmir: Memleket Matbaası), s K Başol, vd. (2002), Türkiye Ekonomisi, 4.Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, No:1149, s A. P. Akgüngör ve A. Demirel (2004), Türkiye deki Ulaştırma Sistemlerinin Analizi ve Ulaştırma Politikaları Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 10, s.424

23 İktisadi Açıdan Ulaştırmanın Unsurları İktisadi açıdan ulaştırmanın bazı unsurları aşağıda verilmektedir. İktisadi anlamda ulaştırmadan bahsedilmesi için insan, eşya ve bilginin taşınması gerekmektedir, Ulaştırma bir hizmet karakteri taşımalıdır, Hizmete konu olan insan ve eşyaların yer değiştirmesi ayrıca bu yer değişimin yer faydası sağlaması gerekmektedir Ulaştırmanın önemi Ulaştırmanın önemini incelerken, ulaştırmanın ekonomik, sosyal ve politik önemi olarak bir ayrıma tabi tutabiliriz Ulaştırmanın ekonomik önemi Ulaştırma sisteminin ekonomik yararlarından bazıları aşağıda sıralanmıştır: İş ve yaşayış düzeni, ulaştırma hizmetlerinin aksamadan işlemesine bağlıdır, Ulaştırma hizmetlerinin geliştirilmesi, üretim faktörlerinin hareketliliğini ve verimini arttırmaktadır, İnsan ihtiyaçlarının tatmini bakımından tüketim kolaylıklarının sağlanması ulaştırma ile sağlanmaktadır, Mallar bol olduğu bölgelerden az olduğu bölgelere taşınarak ekonomide arztalep uyumu yine ulaştırma sistemi sayesinde olmaktadır Ulaştırmanın sosyal önemi Ulaştırma sisteminin sosyal faydalarından bazıları; 6 Şan (2003), a.g.e., s.7, (İlk kaynak: S. Barda (1982), Ulaştırma Ekonomisi, İstanbul: Menteş Kitabevi, s.6) 7 Karluk vd. (2002), a.g.e., ss

24 6 Ülkede şehirleşme hareketlerini hızlandırarak, insanların ülke içinde rahatça dolaşımını sağlar, Toplumun dış dünya ile ekonomik ve sosyal ilişki kurmasına yardımcı olur, Toplumların örf ve adetlerinin değişmesine ve yayılmasına neden olur, Çeşitli bölge ve toplulukları birleştirdiğinden ülkede kültür birliğinin kurulmasını da sağlar Ulaştırmanın politik önemi Ulaştırmanın politik önemine de aşağıdaki gibi değinilebilir: Ülke içinde siyasal birliğin ve bilincin güçlenmesine yardımcı olur, Milli savunma ve güvenliğin gerçekleştirilmesine katkı sağlar, Kurumlar arası koordinasyonun sağlanmasında hızlandırıcı rol oynar Ulaştırma Sistemleri Ulaştırma sistemlerini çeşitli başlıklar altında inceleyebiliriz. Bunlar: Karayolları, Demiryolları, Denizyolları, Havayolları, Boru Hatları ve Kent İçi Ulaşımdır Karayolu taşımacılığı Karayolu taşımacılığı, üretim noktasından tüketim noktasına aktarmasız ve hızlı taşıma yapılmasına uygun olması nedeniyle diğer taşıma türlerine göre daha fazla tercih edilmektedir. Kendi bünyesinde başlı başına ekonomik bir faaliyet olan karayolu taşımacılığı birçok sektörle de yakın ilişkide olduğu için bu sektörleri de olumlu veya olumsuz yönde etkileyen bir hizmet türüdür. Sadece karayoluna dayanan bir ulaştırma sektörü; kirlenme, kazalar ve trafik tıkanıklığı ile ekonominin gelişmesindeki hareketliliği sınırlamaktadır. 8 Türkiye de yolcu ve yük taşımacılığında, en yüksek pay 8 Tübitak (2003), Vizyon 2023 Ulaştırma ve Turizm Paneli Raporu, Ankara, ss.5-6,

25 7 karayoluna aittir. Sekizinci beş yıllık kalkınma planı döneminde yolcu taşımacılığında karayolunun payı %95,2 yük taşımacılığında ise %90 olmuştur Demiryolu taşımacılığı Türkiye dünya demiryolu teknolojisindeki gelişmelere ayak uyduramamış ve çok geride kalmıştır. Sekizinci beş yıllık kalkınma planı döneminde demiryolunun yolcu taşımacılığında payı %3, yük taşımacılığındaki payı ise %5 tir. 10 Demiryolu taşımacılığı, küreselleşmenin yarattığı düzene ayak uydurabilmek için yapısal ve teknik değişim sürecinden geçmektedir. Gelecek yıllarda demiryolu taşımasının gelişmeye devam etmesi ve kamuoyunun çevresel konulara duyarlılığının artması sonucu trafiğin karayolundan demiryoluna yönelmesi beklenmektedir Denizyolu taşımacılığı Denizyolu taşımacılığı demiryolu taşımacılığına oranla 3,5 kat, karayolu taşımacılığına oranla 7 kat daha ucuzdur. Bu yüzden Dünya ticaretinin yaklaşık %80 ni denizyolu ile yapılmaktadır. Teknolojik gelişmelere paralel olarak gemilerin süratlerinin ve boyutlarının artması uzaktaki pazarlara dahi kolayca ulaşılmasını sağlamıştır. 12 Ancak ülkemizin üç tarafı denizlerle çevrili olmasına rağmen özellikle yolcu taşımacılığında denizyolunun payı çok düşüktür. Bu oran sekizinci beş yıllık kalkınma planı döneminde %0,1 ve yük taşımacılığında %2,8 seviyelerindedir Havayolu taşımacılığı Havayolu taşımacılığı, kısa sürede çok hızlı teknolojik ve yapısal değişiklikler gösteren bir sektördür. Bir yandan geniş kapasiteli, yakıt tasarrufu sağlayan, düşük gürültü ve emisyon seviyelerine sahip uçakların geliştirilmesiyle; hava yolu şirketlerinin faaliyetleri, hizmet kalitesi ve kapsamı üzerinde büyük ölçüde etkisi olurken diğer 9 Devlet Planlama Teşkilatı 9. Kalkınma Planı, s Karayolları Genel Müdürlüğü, (2005), Karayolu Ulaşım İstatistikleri, s.8, 11 Tübitak, (2003), a.g.e., s Tübitak, (2003), a.g.e., s DPT 9. Kalkınma Planı, s.36

26 8 yandan serbestleşme ve özelleştirme sektörün daha ticari bir yapıya dönüşerek tüketicilerin hakim olduğu bir pazara dönüşmesini sağlamıştır. 14 Sekizinci beş yıllık kalkınma planı döneminde havayolu ile yolcu taşımacılığı %2 oranındadır. 15 Bu oran, 2003 yılında iç hat uçuşlarında özel havayolu işletmelerine yönelik kısıtlamaların kaldırılmasıyla birlikte her geçen gün artmaktadır Boru Hattı Taşımacılığı Enerji ve enerji kullanımı hızla bir küreselleşme sürecindedir. Bu yüzden, enerji kaynaklarına sahip olan ülkelerden enerji ihtiyacı olan ülkelere çeşitli taşıma yolları ile birbirine bağlanmasını gerekmektedir. Diğer taşıma sistemlerine göre yatırım maliyeti daha yüksek olmasına rağmen, daha süratli, daha ekonomik ve daha emniyetli olan boru hattı taşımacılığı kullanılmaktadır. 16 Günümüz insanın dev boyutlara varan tüketim taleplerini karşılamak üzere birçok madenin taşınmasında boru hatları gün geçtikçe önem kazanarak dünyanın her tarafına yayılmaktadır. 17 Asıl amacı petrol taşımak için kurulan boru hattı taşımacılığı günümüzde çok sert maddeleri de sıvı ya da yarı sıvı hale getirilerek veya basınçla taşınmasını sağlamaktadır (Ör: Demir, bakır cevherleri, kireçtaşı, maden kömürü ve odun hamuru gibi) Kent İçi Ulaşım Kent içi ulaşım talebi özellikle gelişmiş ülkelerde hızla artmaktadır. Bunu karşılamak için ulaşım arzının arttırılması ise çevreyi olumsuz etkilemektedir. Mevcut altyapıdan en üst düzeyde yararlanılması ve ulaşım talebinin hızla gelişmekte olan iletişim ve bilgisayar teknolojileri ile başka alternatif biçimlere kaydırılması kullanılan başlıca stratejiler arasında yer almaktadır. İletişim teknolojilerinin (Telefon, faks, kredi kartları, iletişim ağları, elektronik bankacılık, elektronik ticaret) kent içi ulaşım ihtiyacını önemli ölçüde azaltması beklenmektedir. Ülkemizde 1995 yılından itibaren internet kullanımının yaygınlaşmasıyla, ulaşım ihtiyacı olmadan çalışabilme, küresel 14 Tübitak, (2003), a.g.e., s.9 15 Karayolları Genel Müdürlüğü, (2005), a.g.e., s Tübitak, (2003), a.g.e., s Şan (2003), a.g.e., s.60, (İlk kaynak: E. Tümertekin ve N. Özgüç (1999), a.g.e., s. 665) 18 Şan (2003), Ulaştırma Sektörü ve Havayolu Taşımacılığının Türkiye Ekonomisindeki Yeri, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), s.41

27 9 ağlar üzerinden alışveriş, ticaret, konferans, eğlence, kültür gibi faaliyetlerin gerçekleştirilebilme imkânları oluşmuştur Sektörler İtibariyle Sabit Sermaye Yatırımları Türkiye yüz ölçümü olarak geniş, üç tarafı denizlerle çevrili, Asya ile Avrupa yı birleştiren bir ülke konumunda olduğu için ulaştırma sektörünün ülke ekonomisindeki yeri ve önemi çok büyüktür. 20 Ülkemizde ulaştırma sektörünün diğer sektörlere oranla sabit sermaye yatırımlarından aldığı payları incelersek bunları kamu ve özel olmak üzere iki ayrıma tabi tutabiliriz. Geçtiğimiz iki yılın ve bulunduğumuz yılın sektörler itibariyle sabit sermaye yatırımlarını incelediğimizde, bunların kamu (Tablo 1.1) ve özel (Tablo 1.2) sektör yatırımları olarak ikiye ayrıldığını görmekteyiz. Tablo 1.1: Sektörler İtibariyle Sabit Sermaye Yatırımları (Kamu) Cari fiyatlarla milyon YTL Yüzde değişme Yüzde dağılım (1) (2) (1) (2) (1) (2) Tarım Madencilik İmalat Enerji Ulaştırma Turizm Konut Eğitim Sağlık Diğer Hizmetler İktisadi Sosyal Toplam (1) Gerçekleme Tahmini (2) Program Tablo 1.1 deki veriler incelendiğinde, sektörler itibariyle sabit sermaye yatırımlarının (kamu) paylaşımı, 2005 yılında ulaştırma sektörü için %34,4 (en yüksek 19 Tübitak, (2003), a.g.e., s R. S. Karluk, (1999). Türkiye Ekonomisi, Tarihsel Gelişim Yapısal ve Sosyal Değişim, 6. Baskı, İstanbul: Beta Yayınevi, s.266

28 10 oranla birinci sırada) diğer hizmetler için %22,7 (ikinci sırada) ve enerji için %12,4 (üçüncü sırada) oranındadır yılı tahmini gerçekleşme rakamlarına baktığımızda %33,1 oran ile ulaştırma sektörünün yine birinci sırada, %26,9 oran ile diğer hizmetler ikinci sırada ve eğitimin %11,2 oran ile üçüncü sırada yer aldığını görmekteyiz yılı programında ise diğer hizmetlerin % 28,5 oran ile birinci, ulaştırma sektörünün %27 oran ile ikinci sırada ve eğitimin %12,3 ile üçüncü sırada pay aldığını görmekteyiz. 21 Tablo 1.2 yi incelediğimizde, sektörler itibariyle sabit sermaye yatırımlarının (özel) paylaşımında, 2005, 2006 ve 2007 (program) yıllarında ilk üç sıra değişmemiştir. Bu ilk üç sıra imalat, ulaştırma ve konut sektörü olarak sıralanmıştır. Ulaştırma sektörünün, 2005 yılında %17,4 oranla ikinci, 2006 yılı tahmini gerçekleşme rakamlarıyla %16,6 oran ile ikinci ve 2007 yılı programında ise %16,4 oran ile yine ikinci sırada pay aldığını görmekteyiz. 22 Tablo 1.2: Sektörler İtibariyle Sabit Sermaye Yatırımları (Özel) Cari fiyatlarla milyon YTL Yüzde değişme Yüzde dağılım (1) (2) (1) (2) (1) (2) Tarım Madencilik İmalat Enerji Ulaştırma Turizm Konut Eğitim Sağlık , Diğer Hiz Toplam (1) Gerçekleme Tahmini (2) Program 1.4. Hava Ulaşımı Günümüzde havayolu taşımacılığı ile uzaklık tanımaksızın ülkeler arasında teknik, ekonomik, finansal, ticari, işletmecilik ve kurumsal konularda işbirlikleri gerçekleştirilmekte, insanların veya üretilen bir ürünün güvenli, konforlu bir şekilde ve 21 DPT Yayınları (2006), Genel Ekonomik Hedefler ve Yatırımlar 2007, s.22, 22 DPT Yayınları (2006), a.g.e., s.24

29 11 en kısa süre içerisinde bir yerden başka bir yere taşınması sağlanmaktadır. Yerel, bölgesel, ulusal ve uluslar arası boyutta ekonomik ve teknolojik gelişmeleri hızlandırmakta ayrıca farklı kültürel değerlere sahip insanları buluşturarak birbirlerini daha iyi tanıma yönünde önemli sosyal ve kültürel katkılar da sağlamaktadır. Yolculuklarını havayolu ile gerçekleştirenleri seyahat amaçlarına göre, iş amaçlı ve eğlence amaçlı olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Eğlence amaçlı seyahatleri de tatil amaçlı ve arkadaş ziyareti olarak ikiye ayırabiliriz. 23 a) İş amaçlı uçuşlar Kişilerin seyahat giderlerini kendisinin ödemediği seyahatlerdir. Ayrıca statü, prestij ihtiyacı ve tatmin önemli olduğu için fiyat değişmelerine karşı duyarsızdırlar. Havayolları arasında rekabet şiddetliyse, iş amaçlı uçuş yapanlarda düşük fiyat arayışına girerler. Bu seyahatler genelde çok önceden planlanamamaktadırlar. Bu yüzden son anda yer bulabilme ve uçuş frekanslarının sıklığı önem kazanır. Verilen hizmetin kalitesi ve uçağın konforu da önemlidir. Ayrıca kısa mesafeli uçuşlarda gidilen günün akşamı dönüş için uçak ve yer bulabilmek önemlidir. b) Eğlence amaçlı uçuşlar Kişiler bilet bedellerini kendileri öderler. Ayrıca ailecek yapılan seyahatlerde kişi sayısına bağlı olarak bilet ücreti önem kazanır. Eğlence amaçlı uçuşlarda diğer unsurların ( konaklama, yiyecek, eğlence gibi giderler) fiyatlarında meydana gelecek azalma havayollarına olan talebin artmasına neden olacaktır. Fiyat indirimleri mevcut ve potansiyel kullanıcılar tarafından dikkatli bir şekilde araştırılır. Bu yüzden talep daha elastiktir. Seyahat süresi genelde uzun olduğu için uçuş frekansı ve gidiş zamanı daha az önemlidir. Erken rezervasyon imkânı vardır ve yılın belli zamanlarında yoğunlaşmalar olmaktadır. Havayolu yolcularına tarife, fiyat, güvenlik, uçuş esnasındaki yemek ve ikram, yer ekibinin, uçuş ve kabin ekibinin davranışları, havayolunun finansal güvenirliliği, zamanında uçuş, valiz güvenliği gibi faktörler önemlidir. 24 Ayrıca uçak tipi, kabin içi dizayn ve gürültü gibi uçağa bağlı olan ve yolcuların havayolu şirketini tercih etmesine 23 Ü. Battal (1997), Hava Taşımacılığında Pazarlamada Stratejik Yönetim Unsuru Olarak Talep Tahmin Yöntemleri, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Bilim Uzmanlık Tezi). s A. Brumendi (1997), Havayolu Ulaştırma İşletmelerinde Hizmet Maliyetlerinin Hesaplanması ve Bir Uygulama, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Bilim Uzmanlık Tezi). s.71

30 12 etki eden faktörlerde vardır. 25 Ürün, fiyat ve kalite açısından büyük benzerlikler gösteren firmalardan, ancak müşteriye daha iyi hizmet sunan firma kendine ait pazar payını büyütebilecektir Türkiye de sivil havacılık tarihi 20 Mayıs 1933 tarihinde savunma bakanlığının bir bölümü olarak Devlet Hava Yolları İşletmesi İdaresi Ankara da kurulmuştur. Türk Hava Postaları adı verilen ilk sivil hava taşımacılığımız Ağustos 1933 te 23 koltuk kapasiteli 5 uçakla ile başlamıştır yılındaki filoda, iki adet King Bird (5 koltuklu), iki adet Junkers F-13 (4 koltuklu) ve 1 adet ATH-9 (10 koltuklu) uçakları bulunmaktaydı. Devlet Hava Yolları İşletmesi İdaresi 1935 yılında Bayındırlık Bakanlığı na, 1938 yılında Devlet Hava Yolları Umum Müdürlüğü adı ile Ulaştırma bakanlığı na bağlanmış ve ilk uluslararası sefer 1947 yılında Atina ya yapılmıştır. 1 Mart 1956 tarihinde, şirket yeniden yapılandırılarak 60 Milyon TL ile Türk Hava Yolları (THY) Anonim Ortaklığı kurulmuştur. THY iç hatlarda 31 uçuş noktası ile en yaygın ağa sahip olan havayolu şirketidir yılı itibariyle THY ye ait filo aşağıdaki tabloda verilmektedir. 27 Tablo 1.3: THY Uçak Filosu Filo Adet Filo Adet A A A F 1 A A A A A A B737-4Y0 11 A B737-4Q8 3 A B737-8F2 41 TOPLAM 98 Kaynak: Ulaştırma Bakanlığının aldığı bir karar ile iç hat havayolu taşımacılığında yaşanan serbestleşme 20 Ekim 2003 te Fly havayollarının İstanbul-Trabzon uçuşuyla başlamıştır. Artık Fly havayollarının iç hat uçuşları bulunmamaktadır. Daha sonra iç hat uçuş izni alan diğer havayolu işletmelerince özellikle İstanbul çıkışlı olarak iç hatlarda 25 Battal (1997), a.g.e., s V. Önen (2003), Sivil havayolu Taşımacılığında Pazar Payının Artırılmasına Yönelik Rekabetçi Stratejilerin Geliştirilmesi, M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). s S.E.T

31 13 birçok noktaya THY dışında da uçuşlar başlamıştır. Uçak biletlerinden alınan vergilerde yapılan indirimin yanı sıra havayolu işletmelerinin yeni yapılan düzenlemeler ile bilet fiyatlarını kendilerinin belirleyebilme serbestisinin verilmesi THY dahil iç hatlarda faaliyet gösteren tüm havayolu işletmelerinin, talep değişmelerini dikkate alarak, daha düşük fiyatlar sunmalarına olanak sağlamış ve pazarın büyümesiyle birlikte havayolu işletmeleri de bu trafik artışından faydalanarak hizmet miktarlarını ve gelirlerini artırmışlardır Özel Havayollarının Kuruluşu ve İç Hatlarda Yolcu Taşımacılığı Yapan Özel Havayolları Sun Express Alman havayolu Lufthansa ile THY arasında 1989 yılında imzalanan anlaşmayla kurulmuştur. 2 Nisan 1990 da Frankfurt tan Antalya ya ilk seferini gerçekleştirmiştir. Sun Express in 7,5 yaş ortalamasına ve toplam yolcu kapasitesine sahip, tamamı Boeing lerden oluşan 12 uçaklık filosu bulunmaktadır. Sun Express in karşılıklı olarak Antalya dan; Adana, Bodrum, Dalaman, Diyarbakır, Erzurum, İzmir, Trabzon ve Van seferleri ile İzmir den; Trabzon, Antalya, Gaziantep, Malatya, Erzurum, Diyarbakır, Van, Kayseri, Adana ve Sivas seferleri bulunmaktadır. Bu şirkete ait uçak filosunun özellikleri aşağıdaki tabloda görülmektedir. 29 Tablo 1.4: Sun Express Uçak Filosu Uçak Uçak Kapasite Adeti Uçak Uçak Adeti Kapasite B B B B B B B B B B B B Toplam Kaynak: 28 DPT 9. Kalkınma Planı Havayolu Ulaşımı ÖİK Raporu ss , havayolu/havayol.pdf, S.E.T S.E.T

32 Pegasus Pegasus Havayolları, 1990 yılında Aer Lingus, Silkar Yatırım ve Net Holding'in ortak girişimiyle İstanbul'da kurulmuştur. Mayıs 1990'da ilk uçuşunu gerçekleştiren Pegasus, İstanbul Sabiha Gökçen Havalimanından Adana, Ankara, Antalya, Bodrum, Dalaman, Diyarbakır, Erzurum, Gaziantep, İstanbul, İzmir, Kayseri, Malatya, Mardin, Samsun ve Trabzon a tarifeli uçuşlar gerçekleştirmektedir. Pegasus havayolu şirketinin uçak filosu ile ilgili bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir Onur Air Tablo 1.5: Pegasus Havayolu Uçak Filosu Uçak Türü Uçak Yolcu Toplam Adeti Kapasitesi Kapasite B / /2457 B B Toplam /3059 Kaynak: yılından bu tarafa uluslararası, 2003 yılından bu tarafa da tarifeli iç hat uçuşları ile havacılık sektöründe hizmet vermektedir. 14 Nisan 1992 de kurulan Onur Air, ilk uçuşunu 14 Mayıs 1992 de Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Ercan Havalimanı na gerçekleştirmiştir. Onur Air İstanbul dan Adana, Antalya, Bodrum, Dalaman, Diyarbakır, Erzurum, Gaziantep, İzmir, Kayseri, Malatya, Mardin, Samsun, Trabzon a karşılıklı seferler yapmaktadır. Onur Air in uçak filosu ile ilgili bilgiler aşağıdaki tabloda sunulmuştur. 31 Tablo 1.6: Onur Air Uçak Filosu Uçak Türü Uçak Toplam Yolcu Kapasitesi Adeti Kapasite Airbus A x Airbus A321 8 (6x219)+(2x220) 1754 Airbus A (1x311)+(4x315)+(1x316) 1887 Airbus A300-B4 4 (2x317)+(2x281) 1196 Boeing MD x Boeing MD x Toplam Kaynak: S.E.T S.E.T

33 Atlasjet 14 Mart 2001 tarihinde kurulmuştur. İlk uçuşunu 1 Haziran 2001 tarihinde gerçekleştirmiştir tarihinde SHGM tarafından İç ve Dış Hatlarda Tarifeli ve Tarifesiz Seferlerle Yolcu ve Yük Taşımacılığı yapmak üzere ruhsatlandırılarak, tarihinden itibaren iç hatlarda tarifeli seferlerine başlamıştır. Uçuş operasyonu gerçekleştirilen noktalar; İstanbul, Ankara, Antalya, İzmir, Bodrum, Trabzon, Edremit, Çanakkale, Uşak, Tokat, Siirt, Adana ve Isparta dır. Aşağıdaki tabloda uçak filosu hakkında bilgiler sunulmuştur. 32 Tablo 1.7: Atlasjet Uçak Filosu Uçak Türü Uçak Adeti Yolcu Kapasitesi Toplam Kapasite B * A * A * A * CRJ * Toplam Kaynak: İzair Nisan 2005 te kurulmuştur. Uçakları 132 koltuk kapasiteli 2005 model Airbus A-319 uçaklardır. İzar in, İzmir, İstanbul, Ankara, Adana, Balıkesir, Diyarbakır, Gaziantep, Malatya, Mardin, Samsun, Trabzon, Bodrum, Antalya uçuşları bulunmaktadır. 33 Sivil Havacılık Genel Müdürlüğünden iç hatlarda tarifeli ve tarifesiz yolcu taşımacılığı ruhsatı almış havayolları ve almış oldukları ruhsat kapsamı Tablo 1.8 de verilmiştir S.E.T S.E.T