TÜRKİYE DE KEÇİ YETİŞTİRİCİLİĞİ: SORUNLAR VE TEKNİK-EKONOMİK ÇÖZÜMLER

Transkript

1 Kaymakçı, M., Engindeniz, S., (2010), Türkiye Yetiştiriciliği; Sorunlar ve Teknik-Ekonomik Çözümler, Ulusal cilik Kongresi, 24 Haziran 2010, Çanakkale, s TÜRKİYE DE KEÇİ YETİŞTİRİCİLİĞİ: SORUNLAR VE TEKNİK-EKONOMİK ÇÖZÜMLER Prof. Dr. Mustafa KAYMAKÇI Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, Bornova-İzmir. Doç. Dr. Sait ENGİNDENİZ Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Bornova-İzmir. 1. GİRİŞ yetiştiriciliği genelde az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yapılan geleneksel bir hayvansal üretim koludur. Bu faaliyet kırsal ve ormanlık bölgelerdeki dar gelirli ailelerin önemli bir geçim ve besin kaynağını oluşturmaktadır. Bu yetiştirme dalının bir özelliği de başka bir şekilde değerlendirilemeyen marjinal alanların (dağlık, fundalık ve taşlık arazilerin) keçi yetiştiriciliği ile süt ve et gibi ürünlerin elde edilmesinde kullanılmasıdır (Sönmez,1974;Şengonca ve Kaymakçı,1982; Kaymakçı ve ark., 2005a,b). FAO nun 2008 yılı verilerine göre dünyada yaklaşık 862 milyon baş keçi bulunmaktadır. sayısının en fazla olduğu ülkeler sırasıyla; Çin (% 17.33), Hindistan (% 14.59), Pakistan (% 6.58), Bangladeş (% 6.54) ve Nijerya dır (% 6.24). Türkiye yaklaşık 5.6 milyon baş keçi varlığı ile dünyada % 0.65 oranında bir pay almaktadır ( sayısının fazla olduğu ve gelişmekte olan ülkelerde bugüne kadar yapılan araştırmalarda keçiciliğin ekonomik yönü yanında sosyal yönü de olduğu ortaya konulmuştur (Deoghare and Bhattacharyya, 1993; Panin and Mahabile, 1997; Teufel et al., 1998; Alam, 2000; Kumar and Deoghare, 2000). yetiştiriciliği esasen Anadolu kültüründe maddi ve manevi bir öneme sahiptir., Türk insanının beslenmesi, giyinip barınması ve benzeri konularda ekonomik bir unsur olduğu kadar, manevi alanda da tarihi süreç içerisinde önemli bir rol üstlenmiştir. Türkiye de keçi yetiştiriciliği; ya tarım işletmesi içinde, ya da köy sürüleri, yaylacılık veya göçer sürüler şeklinde sürdürülmektedir. Ancak son yıllarda Batı Anadolu da, peynir üretimi yapan ya da peynir üreten mandıralara süt sağlayan entansif işletmeler de faaliyet göstermektedir. Bu işletmelerde ise genellikle Saanen melezi yetiştirilmektedir (Kaymakçı ve Dellal, 2006; Kaymakçı ve Taşkın, 2006b). Türkiye de keçi yetiştiriciliği, genellikle orman içi ve kenarı bölgeler ile bitkisel üretime ve diğer hayvan türlerinin yetiştirilmesine uygun olmayan ve arazinin sarp olduğu alanlarda yapılmaktadır. Yaklaşık işletmede yapılan keçi yetiştiriciliği, 3 milyon civarındaki insanın geçimine katkıda bulunmaktadır (Dellal ve Dellal, 2005). Özellikle dağlık alanlardaki işletmelerde üretim deseninin geniş olmaması nedeniyle keçi yetiştiriciliği bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla bu alanlarda keçi sayısının azaltılması ya da keçi yetiştiriciliğinden vazgeçilmesi yaşayan halkın geçimini olumsuz etkileyebilecektir. yetiştiriciliğinin bu açıdan taşıdığı sosyo-ekonomik önem bugüne kadar yapılan birçok araştırmada da ortaya konulmuştur (Özcan, 1984; Gönültaş, 1996; Gökçe ve Engindeniz, 1997; Dellal ve Erkuş, 2000; Koyuncu, 2005). Diğer taraftan Türkiye keçi varlığı, var olan üretim sistemleri ve farklı iklim koşullarında iyi uyum gösteren ırklardan oluşmakla birlikte, Türkiye keçi ırklarındaki genetiksel yetersizlik, çağdaş üretim tekniklerinin uygulanması durumunda bile kârlı bir yetiştiriciliğin yapılmasını engellemektedir (Kaymakçı ve Güney, 2006c). Ayrıca keçi yetiştiriciliğinde verimlik, doğal kaynaklarla uyumluluk, insan sağlığı için gerekli hijyen ve sanitasyonu sağlamak, hayvan haklarına saygı gibi kriterlerin yerine getirilmediği ileri sürülmektedir (Gürsoy, 2009). Bu çalışmada, Türkiye de keçi yetiştiriciliğinde karşılaşılan temel sorunların çözümlenmesine ve sürdürülebilir keçi yetiştiriciliğinin geliştirilmesine yönelik öneriler getirilmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla öncelikle Türkiye de keçi sayısı, keçi ürünleri üretimi üzerinde durulmuş, daha sonra teknik ve ekonomik durum ile sorunlar irdelenmiştir. Son olarak da bu sorunların çözümlenmesine yönelik uygulanabilecek teknik ve ekonomi-politikalar tartışılmıştır. 2. TÜRKİYE KEÇİ VARLIĞI DEĞİŞİMLERİ 2.1 İşletme Sayısı ve Sürü Büyüklüğü 2001 Genel Tarım Sayımına göre Türkiye de toplam tarım işletmesi bulunmakta olup, bu işletmelerin % ünde bitkisel ve hayvansal üretim birlikte gerçekleştirilmekte, % 2.36 sında ise sadece 1

2 hayvancılık yapılmaktadır ( Diğer taraftan, aynı yıl yapılan sayımda işletmede (% 17.23) küçükbaş (koyun ve keçi) bulunduğu saptanmıştır. Türkiye de civarındaki işletmede keçiciliğin sürdürüldüğü belirtilmekle birlikte (Dellal ve Dellal, 2005), bazı çalışmalarda keçicilik işletmesi sayısının olduğu ifade edilmektedir (Vural ve Fidan, 2007) Tarımsal İşletme Hayvansal Üretim Araştırması Sonuçlarına göre; Türkiye de küçükbaş hayvan yetiştiren işletmelerin %18.6 sı sadece 1-4 baş, yaklaşık %72 si ise 1-49 baş hayvana sahiptir. Toplam hayvan sayısının yaklaşık % 53 ü baş hayvana sahip işletmelerin elinde bulunmaktadır (Çizelge 1). Çizelge 1: Türkiye de Küçükbaş Hayvanı Olan İşletmelerin Büyüklük ve Hayvan Sayısı İtibariyle Dağılımı Küçükbaş Hayvan Sayısına Göre İşletme Büyüklüğü (Baş) Küçükbaş Hayvanı Olan İşletme Sayısı (%) Küçükbaş Hayvan Sayısı (%) Toplam Kaynak: TÜİK, 2006 Tarımsal İşletme Hayvansal Üretim Araştırması Sonuçları ( Türkiye keçi yetiştiriciliğinde ortalama sürü büyüklüğü farklı bölgelerde yapılan araştırmalarla da ortaya konulmuştur. Örneğin ortalama sürü büyüklüğü; Çanakkale de (Aktürk ve ark., 2005) ve 55.7 baş (Koyuncu ve ark., 2006), Burdur da baş (Bilginturan, 2008), Kahramanmaraş da ise baş olarak saptanmıştır (Paksoy, 2007). Bununla birlikte, yapılan bir araştırmada ihtisaslaşmış işletmelerde yeter geliri verebilecek işletme büyüklüğü; kıl keçisi yetiştiriciliğinde 51 baş, tiftik keçisi yetiştiriciliğinde ise 94 baş olarak saptanmıştır (Erkuş ve ark., 2001) Sayısı ve Bölgelere Göre Dağılımı TÜİK in 2008 yılı verilerine göre Türkiye de halen 5.59 milyon baş keçi bulunmaktadır. varlığının ise yaklaşık % 97 sini Anadolu nun tüm bölgelerine yayılmış olan kıl keçileri oluşturmaktadır. Kıl keçiler yaygın olarak orman içi ve kenarında yetiştirilmektedir. Tiftik keçileri ise keçi varlığı içerisinde yaklaşık % 3 oranında bir pay almaktadır. Türkiye de kıl ve tiftik keçisi dışında, sayıları az olmakla birlikte, daha çok Batı Anadolu kıyı şeridinde Malta ve melezlerinin, Kilis ve çevresinde ise Kilis melezlerinin yetiştiriciliği yapılmaktadır. Son yıllarda Ege ve Marmara Bölgelerinde Saanen melezi keçi yetiştiriciliğinin de gelişme gösterdiği saptanmıştır (Kaymakçı ve Dellal, 2006a) döneminde Türkiye de keçi varlığındaki gelişmeler Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelgeden görüldüğü gibi, ilgili dönemde kıl keçisi varlığı % 25.38, tiftik keçisi varlığı ise % oranında azalış göstermiştir. varlığının küçükbaş hayvan varlığı içindeki payı 1999 yılında % iken, bu pay 2008 yılında %18.92 ye gerilemiştir yılındaki toplam kıl keçisi varlığının % sini yetişkin keçi, % ini genç-yavru keçi oluştururken, tiftik keçisi varlığının % ini yetişkin keçi, % unu genç-yavru keçi oluşturmuştur. Çizelge 2: Türkiye de Kıl ve Tiftik Varlığındaki Değişimler Yıllar Kıl Varlığı (Baş) (1) İndeks (1999=100) Tiftik si Varlığı (Baş) (2) İndeks (1999=100) Toplam Varlığı (Baş) (1+2) İndeks (1999=100) Küçükbaş Hayvan Varlığı İçindeki Payı (%) Kaynak: TÜK ( 2

3 varlığındaki azalmanın şüphesiz farklı nedenleri vardır. Ancak en önemli nedenlerin; kamu uygulamalarında küçükbaş hayvancılık sektörünün göz ardı edilmesi, kentlere göçüş nedeniyle işletme sayısında ve genç nüfustaki azalmalar, pazar koşullarının yetiştirici aleyhinde olması, keçicilik ürünlerine olan talebin yetersizliği, mera alanlarının daralması, çoban masraflarının yüksekliği ve çoban bulmadaki güçlükler ile girdi maliyetlerindeki artışlar olduğu ileri sürülmektedir (Ertuğrul ve ark., 2010). Türkiye de 2008 yılı keçi varlığının bölgelere göre dağılımı incelendiğinde; kıl keçilerinin en fazla Akdeniz Bölgesinde (% 22.78) bulunduğu, bunu sırasıyla Güneydoğu Anadolu (% 19.67) ve Ege Bölgesinin (% 14.20) izlediği görülmektedir. Tiftik keçilerinin ise en fazla Batı Anadolu Bölgesinde (% 46.08) olduğu, bunu sırasıyla Ege (% 14.17), Batı Karadeniz (% 13.21) ve Doğu Marmara Bölgesinin (% 13.00) izlediği belirlenmiştir ( Kıl keçisinin illere göre dağılımına bakıldığında en fazla kıl keçisi yetiştiriciliği yapılan ilin Antalya olduğu görülmektedir (% 6.34). Bunu sırasıyla; İçel, Diyarbakır, Adana, Muş, Van, Manisa, İzmir, Bingöl, Gaziantep, Kahramanmaraş ve Çanakkale izlemektedir. Tiftik keçisinin illere göre dağılımı incelendiğinde ise ilk sırayı Ankara almakta (% 42.02), bunu sırasıyla; Kütahya, Eskişehir, Konya, Çankırı, Kastamonu, Karaman, Siirt, Mardin, Bolu, Çorum ve Kırıkkale izlemektedir ( 3. TÜRKİYE DE KEÇİ ÜRÜNLERİ ÜRETİMİ Türkiye de nüfusun beslenme ihtiyacının karşılanması açısından hayvansal ürünler önemlidir. Bu nedenle yıldan yıla artan nüfusa karşın hayvansal üretim miktarının da arttırılması gerekmektedir. Türkiye de nüfus artış hızı yavaşlamasına karşın nüfus artışı devam etmektedir. Ancak özellikle kırmızı et üretiminde nüfus artışına paralel olarak üretimin artırılamadığı görülmektedir. Süt üretiminde son yıllarda artışlar kaydedilmekle birlikte, yeterli olduğu söylenememektedir (Çizelge 3). Çizelge 3: Türkiye de Yıllık Nüfus Artış Hızı ve Bazı Hayvansal Ürünlerin Üretimindeki Değişimler Yıllar Yıllık nüfus artış hızı ( ) Toplam süt Üretimi (ton) Yıllık Değişim (%) Toplam Kırmızı Et Üretimi (ton) Yıllık Değişim (%) Kaynak: TÜİK ( Bu açıdan bakıldığında, tüm hayvancılık dallarında olduğu gibi, et ve süt üretimi açısından önemli olan keçi yetiştiriciliğinde de üretim artışı sağlanması zorunludur. Bunun için de keçi yetiştiriciliğinin desteklenmesi ve teşvik edilmesi gerekmektedir. 3.1 Sütü Üretimi lerde süt verimini etkileyen en önemli faktörler; ırk, besleme, verimde devamlılık, vücut büyüklüğü, laktasyon sırası, sağım mevsimi, sağım sıklığı ve şeklidir (Güney ve Kaymakçı, 2006). FAO nun 2008 yılı verilerine göre dünyada sağılan baş keçiden ton süt elde edilmiştir. Dolayısıyla hayvan başına süt verimi kg dır. Dünyada döneminde keçi sütü üretimi % oranında artmıştır. sütü üretimi açısından en önemli ülkeler sırasıyla; Hindistan (% 25.57), Bangladeş (% 13.25), Sudan (% 9.57), Pakistan (% 4.48) ve İspanya dır (% 3.88). Türkiye 2008 yılı dünya keçi sütü üretimi içinde % 1.38 oranında bir pay almıştır ( TÜİK verilerine göre Türkiye de sağılan keçi sayısı ve süt üretimindeki gelişmeler Çizelge 4 de verilmiştir. Çizelgeden görüldüğü gibi keçi sayısındaki azalışa paralel olarak sağılan hayvan sayısı da azalmıştır yılında sağılan baş keçinin % ini kıl keçileri, % 3.02 sini ise tiftik keçileri oluşturmuştur döneminde keçilerden elde edilen süt üretimi % oranında azalmıştır yılında üretilen ton sütün % sı kıl keçilerinden,% 1.04 ü ise tiftik keçilerinden sağlanmıştır yılında sağılan hayvan başına 3

4 ortalama süt verimi; kıl keçilerde kg, tiftik keçilerde ise kg olarak gerçekleşmiştir yılında üretilen keçi sütü, Türkiye toplam süt üretiminin % 1.71 ini oluşturmuştur. Çizelge 4: Türkiye de Sütü Üretimindeki Değişimler Yıllar Sağılan Hayvan Sayısı (Baş) Süt Üretimi (Ton) Toplam Süt Üretimi İçindeki Payı (%) Kıl si Tiftik si Toplam Kıl si Tiftik si Toplam İndeks (1999=100) Kaynak: TÜİK ( lerden elde edilen süt verimi farklı bölgelerde yapılan araştırmalarla da ortaya konulmuştur. Örneğin Burdur da yapılan bir araştırmada hayvan başına günlük süt verimi ortalama 0.33 kg (Bilginturan, 2008), Doğu Anadolu bölgesinde yapılan bir araştırmada keçilerde günlük süt verimi; Erzurum daki işletmelerde 0.34 kg, Ağrı daki işletmelerde 0.28 kg, Van daki işletmelerde 0.23 kg, Elazığ daki işletmelerde ise 0.33 kg olarak saptanmıştır (Aksoy ve Yavuz, 2008). Çanakkale de yapılan bir araştırmada ise günlük süt verimi 2.2 kg/baş olarak saptanmıştır (Aktürk ve ark., 2005). Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporuna göre; döneminde Türkiye de keçilerde süt veriminin 89 kg dan 100 kg a çıkarılması hedeflenmiştir. Aynı dönemde yıllık keçi sütü üretiminin tona çıkarılması planlanmıştır (DPT, 2007). 3.2 Eti ve Deri Üretimi lerde et üretimini etkileyen en önemli faktörler; ırk, yaş, bakım ve yönetim yöntemleri, besleme düzeni, cinsiyet ve enemedir (Güney, 2006). FAO nun 2008 yılı verilerine göre dünyada kesilen baş keçiden ton et elde edilmiştir. Dolayısıyla hayvan başına et verimi kg dır. Dünyada döneminde keçi eti üretimi % oranında artmıştır. eti üretimi açısından en önemli ülkeler sırasıyla; Çin (% 37.17), Hindistan (% 11.06), Nijerya (% 5.50), Pakistan (% 5.31) ve Bangladeş tir (% 4.7). Türkiye 2008 yılı dünya keçi eti üretimi içinde % 0.91 oranında bir pay almıştır ( TÜİK verilerine göre Türkiye de kesilen keçi sayısı ve et üretimindeki gelişmeler Çizelge 5 de verilmiştir. Çizelgeden görüldüğü gibi yine keçi sayısındaki azalışa paralel olarak kesilen hayvan sayısı da azalmıştır yılında baş keçi kesilmiş ve ton et üretimi sağlanmıştır döneminde keçilerden elde edilen et üretimi % oranında azalmıştır yılında kesilen hayvan başına ortalama et verimi kg dır. Kıl ve Tiftik keçisi ayrımı yapılan son yıl olan 2006 yılında hayvan başına et verimi kıl keçilerde kg, tiftik keçilerde ise kg olarak gerçekleşmiştir yılında üretilen keçi eti, Türkiye toplam kırmızı et üretiminin % 2.85 ini oluşturmuştur. Çizelge 5: Türkiye de Eti Üretimindeki Değişimler Yıllar Kesilen Hayvan Sayısı (Baş) İndeks (1999=100) Toplam Kırmızı Et Üretimi İçindeki Payı (%) Deri Üretimi (Adet) İndeks (1999=100) Kıl si Tiftik si Toplam Eti Üretimi (Ton) Kaynak: TÜİK ( 4

5 Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporuna göre; döneminde Türkiye de keçilerde karkas ağırlığının 19 kg da tutulması hedeflenmiştir. Aynı dönemde yıllık keçi eti üretiminin tona çıkarılması planlanmıştır (DPT, 2007). Diğer taraftan, FAO nun 2008 yılı verilerine göre dünyada ton keçi derisi üretilmiştir. Dünyada döneminde keçi derisi üretimi % oranında artmıştır. derisi üretimi açısından en önemli ülkeler sırasıyla; Çin (% 33.38), Hindistan (% 12.35), Pakistan (% 8.92), Bangladeş (% 6.04) ve Ürdün dür (% 4.36). Türkiye 2008 yılı dünya keçi derisi üretimi içinde % 0.55 oranında bir pay almıştır ( TÜİK verilerine göre ise Türkiye de 2008 yılında keçilerden adet deri elde edilmiştir. lerden elde edilen deri miktarı döneminde % oranında azalmıştır (Çizelge 5). 3.3 Kılı ve Tiftik Üretimi TÜİK verilerine göre Türkiye de kırkılan keçi sayısı ile kıl ve tiftik üretimindeki gelişmeler Çizelge 6 da verilmiştir. Çizelgeden görüldüğü gibi yıllar itibariyle kırkılan kıl keçi sayısı azalmıştır yılında kırkılan baş kıl keçiden ton kıl elde edilmiştir döneminde kıl keçilerden elde edilen kıl üretimi % oranında azalmıştır yılında kırkılan hayvan başına ortalama kıl verimi g dır. Diğer taraftan, çizelgeden görüldüğü gibi yıllar itibariyle kırkılan tiftik keçi sayısı da azalmıştır yılında kırkılan baş tiftik keçiden 194 ton tiftik elde edilmiştir döneminde tiftik keçilerinden elde edilen tiftik üretimi % oranında azalmıştır yılında kırkılan hayvan başına ortalama tiftik verimi 1.76 kg dır. Çizelge 6: Türkiye de Kılı ve Tiftik Üretimindeki Değişimler Yıllar Kırkılan Hayvan Sayısı (Baş) Kıl Üretimi (Ton) İndeks (1999=100) Tiftik İndeks (1999=100) Kıl Tiftik Toplam Üretimi si si (Ton) Kaynak: TÜİK ( Hatay da yapılan bir araştırmada kıl keçilerinin Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında bir defa kırkıldığını, dişilerden gr, erkeklerden ise gr kıl elde edildiği saptanmıştır (Keskin, 1996). Bugün dünyanın bir çok ülkesinde tiftik keçisi yetiştirilmekte ve yüksek verimler elde edilmektedir. Ancak elde edilen tiftik, incelik ve yumuşaklık gibi önemli özellikleri bakımından Türkiye de üretilen tiftikler seviyesine ulaştırılamamıştır. Türkiye de tiftik verimi kg arasında değişmektedir, ortalama 2.75 kg civarındadır ( 3.4 Yetiştiriciliğinden Elde Edilen Üretim Değeri Çizelge 7 den görüldüğü gibi keçi yetiştiriciliğinden 2007 yılında elde edilen milyon TL değerindeki üretim değeri, Türkiye toplam hayvansal üretim değerinin % 2.02 sini, Türkiye toplam tarımsal üretim değerinin ise % 0.58 ini oluşturmuştur yılında elde edilen milyon TL değerindeki üretim değeri ise, Türkiye toplam hayvansal üretim değerinin % 1.58 ini, Türkiye toplam tarımsal üretim değerinin ise % 0.42 sini oluşturmuştur. Diğer taraftan, keçilerden elde edilen üretim değeri içerisinde süt üretim değeri en fazla paya sahiptir. Süt üretim değeri 2007 yılında % 49.22, 2008 yılında ise % oranında bir pay almıştır. 5

6 Çizelge 7: Türkiye de Yetiştiriciliğinden Sağlanan Üretim Değeri (1000 TL) Üretim Değeri Unsurları 2007 % 2008 % Sütü Üretim Değeri Eti Üretim Değeri Derisi Üretim Değeri Kılı Üretim Değeri Tiftik Üretim Değeri Toplam Yetiştiriciliği Üretim Değeri (1) Toplam Hayvansal Üretim Değeri (2) % (1/2) Toplam Tarımsal Üretim Değeri (3) % (1/3) Kaynak: TÜİK ( Kahramanmaraş ta yapılan bir araştırmada keçi yetiştiriciliğinden elde edilen üretim değerinin % sının süt üretim değerinden elde edildiği ortaya konulmuştur (Paksoy, 2007). Antalya da yapılan bir araştırmada ise kıl keçisinden elde edilen üretim değerinin, % ının süt, % 0.14 ünün kıl, % 0.29 unun deri, % 0.44 ünün gübre, % ünün ise envanter kıymet artışı olduğu saptanmıştır (Dellal ve Erkuş, 2000). Diğer taraftan, yapılan bir araştırmada 2005 verileri üzerinden yapılan hesaplamalarda hayvan başına elde edilebilecek brüt kâr; süt keçilerinde TL, tiftik keçilerinde ise TL olarak saptanmıştır (Vural ve Fidan, 2007). Aynı yıl verileri üzerinden yapılan bir başka araştırmada keçilerden hayvan başına elde edilebilecek yıllık brüt kâr; tiftik keçilerinde TL, kıl keçilerinde TL, Kilis keçilerinde ise TL olarak saptanmıştır (Gürsoy, 2006). Son dönemde girişimciler özellikle Saanen yatırımına yönelmiştir. Girişimcileri bu alana çeken konulardan biri de kârlılık düzeyidir. Örneğin; 2 inek için ayrılacak sermaye ile 15 keçi alınırsa ve 6 yıl içinde sorunsuz bir üreme programı uygulanırsa keçi sayısı 564 e ulaşmaktadır. Aynı dönemde inek sayısı ise 15 e ulaşmaktadır. Dolayısıyla dönem sonunda hayvanların değeri keçi de inekten fazla olmaktadır. Ayrıca aynı dönemde keçilerden elde edilen süt 400 tona ulaşırken, ineklerden alınan süt 90 tonda kalmaktadır. sütü fiyatının inek sütü fiyatının yaklaşık iki katı olduğu da düşünülürse bu alana yatırım yapmak cazip görülebilmektedir. Bugün hayvancılıkla ilgili birçok firma keçi yatırımına yönelmektedir. Bu örnek girişimlerden biri de bir deri pazarlama firması tarafından Seferihisar da 3.5 milyon $ lık bir yatırımla 40 dekarlık alanda kurulan Saanen keçi yetiştiriciliği işletmesidir. 4. TÜRKİYE KEÇİ YETİŞTİRİCİLİĞİNİN TEKNİK EKONOMİK DURUMU VE SORUNLARI 4.1 Teknik Durum ve Sorunlar Damızlık Türkiye de keçi varlığının ıslahı doğrultusunda yapılan çalışmaları iki grupta toplamak olasıdır. Bunlardan birincisi; süt keçisi yetiştirme etkinlikleridir. Süt keçisi yetiştirme çalışmalarının bir alt grubu ise yerli sütçü ırklarla yapılan araştırmaları kapsamaktadır. Bu bağlamda, Malta ve Kilis gibi sınırlı sayıda var olan yerli sütçülerle gerçekleştirilen saf yetiştirme araştırmaları ile kültür ırklarının uyumlama denemeleri sayılabilir. Uyumlama denemeleri için 1959 yılında dışalımı yapılan Saanen ve daha sonraları getirilen Beyaz Alma, Alpin gibi ilk akla gelen genotiplerdir. Süt si yetiştirme çalışmalarının ikinci alt grubu da, kıl keçileri ve süt ırklarla yapılan melezleme çalışmaları olmuştur. Melezleme çalışmaları ile Türk Saaneni, Ak ve Çukurova gibi tiplerin elde edildiği bilinmektedir (Kaymakçı ve ark, 2005a,b). ırklarımızda genetik ıslaha yönelik etkinliklerin bir kesimi Tiftik keçileri üzerine olmuştur. Ancak, etkinliklerin sınırlı düzeyde olduğu söylenebilir. ıslahına yönelik etkinlikler Türkiye de büyük ölçüde üniversiteler kapsamında gerçekleştirilmiştir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın bu doğrultudaki çalışmaları dikkate değer düzeyde değildir. Bu nedenden dolayı kaliteli damızlık hayvan Türkiye koşullarında yeterli düzeyde üretilememektedir. Bu amaca yönelik üretim yapan işletme sayısı çok azdır. Damızlık üretimi örgütlü şekilde yapılamamaktadır. Damızlık hayvanların fiyatları zaman zaman kasaplık değerlerine yakın olmakta, damızlık ihalelerinde fiyatlar çok düşük tutulmakta, fiyat düşüklüğü nedeniyle damızlık hayvanların et amaçlı kesilmeleri önlenememekte, yüksek damızlık değere sahip hayvanlar zorunlu sigorta kapsamı dışında tutulmaktadır. Damızlık hayvan borsası kurulamamış, damızlık hayvan için taban fiyat yoktur. Bakanlık tarafından damızlık satın alınmasında kullanılan günümüz ihale yöntemi (en düşük fiyat teklifi), kaliteli damızlık materyalin aleyhine çalışır hale gelmiştir. Anılan damızlık üretme çalışmalarında ortaya çıkan sonuçlar şöyle özetlenebilir; Birincisi kıl keçilerinde saf yetiştirmeye yönelik bir çalışma yoktur. Aslında böyle bir çalışmaya gereksinme bile duyulmamıştır. Kıl keçi 6

7 kaderine terk edilmiştir. Ancak Saanen lerle melezlenerek melez süt keçisi üretiminde anaç materyal olarak kullanılmışlardır. Bugün özellikle Çanakkale den Antalya ya kadar olan kıyı şeridinde var olan beyaz renkli melezler çoğunlukla bunlardır. İkincisi ise dışarıdan getirilen sütçü genotiplerin saf olarak üretilmesi de gerçekleştirilememiştir. Tiftik keçisi yetiştiriciliği ise neredeyse bitme aşamasındadır. Bununla birlikte son yıllarda keçi sütüne olan talep nedeniyle süt keçiciliği çok hızlı bir gelişme seyrine girmiştir. Ancak organizasyonların yetersiz olması nedeniyle damızlık taleplerinin karşılanması şimdilik olası gözükmemektedir. Besleme yetiştiriciliğinde de beslenmenin ana kaynağı olan yem, kaba ve yoğun (karma) yem olarak iki gruptur. Yemin hayvan beslenmesi yanında işletme ekonomisi bakımından da önemi büyüktür. Yem giderlerinin üretim maliyetleri içerisindeki payı yaklaşık %60-70 lere ulaşabilmektedir (Sayın, 1998). türünde diğer geviş getirenlerde olduğu üzere kaba yeme dayalı beslenme daha ekonomiktir. Ancak yeterli üretim miktarı ve kalite sorunu vardır. Kaliteli kaba yem kaynakları; çayır ve meralar ile yem bitkileridir. Çayır ve meralar ile hayvan varlığı konusundaki bilgiler yetersiz olduğundan toplam kaba yem talebi ve üretim verileri sağlıksızdır. Bilgilere göre de, toplam kaba yem talebinin en fazla %50.si karşılanmaktadır (Tufan, 1998). Bunun da en fazla %15 i kalitelidir (Baysal ve ark, 1995). Meraların kalitelerinin iyileştirilmeleri gereği ortadadır. Türkiye de yılda tüketilen yemin yaklaşık %70 i çayır-mera, yaylak ve kışlaklardan sağlanmaktayken (Gençkan, 1985), uzun süren terörle mücadele faaliyeti meraya dayalı üretimi ve yetiştiriciliği olumsuz etkilemiş, çoğunlukla aile işletmeleri şeklinde olan ve ekstansif yapılan hayvancılığı zora sokmuştur. Bir diğer kaliteli kaba yem kaynağı yem bitkileridir, ancak bunlar Türkiye de toplam tarım alanının ancak %3,5.ini oluşturmaktadır. Bu oran gelişmiş ülkelerde %25-30.dur (Eker, 2007). Hayvancılığın geliştirilmesi için bu oranın yükseltilmesinin gereği kaçınılmazdır. Diğer yandan, keçilerimizin büyük bir çoğunluğunu oluşturan kıl keçilerinin beslenmesinde makilik, orman içi ve kenarı meralar giderek sınırlanmıştır. Bu durum, kıl keçi varlığını hızla düşmesine neden olmuştur. Günümüzde izlenen; Mera Kanunu çıkarılarak meraların ıslah edilmesi ve yem bitkileri tohumluğunun desteklenmesi politikalarının temelinde beslenme sorununa çözüm arayışları yatmaktadır. Sağlık-Koruma Sağlıklı ürünler, diğer hayvan türlerinde olduğu gibi keçilerde de sağlıklı sürülerden elde edilir. Ancak Türkiye hayvancılığının yıllardır sağlık koruma ve hastalıklarla mücadele açısından yeterli olmadığı da görülmektedir (Türkyılmaz ve Nazlıgül, 2002). Bu bağlamda, yıllardır keçi yetiştiriciliğimizde de olumsuz yönde etkileyen brusella, tüberkuloz, şap, keçi ciğer ağrısı, koyun-keçi vebası gibi hastalıklar, başta hayvan ölümleri olmak üzere insan sağlığını da tehdit eder hale gelmiştir. Özellikle güney-doğu ve doğu sınırlarımızdan kaçak hayvan girişi istenilen düzeyde engellenememiştir. Belirli bir program dahilinde sağlık taraması ve aşı yapılamamaktadır. Sağlık koruma konusunda yetiştiricilerimiz, bilinçlendirilememiştir. Hayvan hareketleri Türkiye içinde etkin bir şekilde denetlememektedir. Hastalık sağıtımı amacıyla bilinçsizce ilaç kullanımı önemli kaynak israfına yol açmaktadır. Zorunlu hayvan sağlık sigorta sistemi istenilen düzeyde hayata geçirilememiştir (Günaydın, 2007). 4.2 Ekonomik Durum ve Sorunlar Destek ve Kredi Uygulamaları Türkiye de tarıma sağlanan kredi ve desteklemelerin AB ile karşılaştırılmayacak kadar düşük olduğu gözlemlenmektedir (*). Bu bağlamda, desteklemelerde hayvancılığın payı ise bitkisel üretime göre daha azdır (**). yetiştiriciliğinde ise, desteklemelerin tarihi de oldukça yenidir. Bu yetiştiricilik alanına verilen destekler, bütün olarak 2000 yılından itibaren 2000/467 sayılı Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı çerçevesinde yürütülmüştür. Daha sonra, 2005/8503, 2008/13489, 2008/13695 ve 2009/14850 sayılı Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkında Bakanlar Kurulu Karar ları ile keçi yetiştiriciliği korunmaya ve teşvik edilmeye çalışılmıştır. (*) döneminde fiyat desteklemelerinin dışında, ton başına; sığır sütüne AB de dolar, Türkiye de 4.75 dolar, sığır etine AB de dolar, Türkiye de dolar doğrudan ödeme yapılmaktaydı (Kaymakçı ve ark., 2006d; Saçlı, 2007; Cogeca, 2007). AB ile Türkiye arasındaki farklılık, 2005 den sonra çıkarılan kararnamelerle giderilmeye çalışılmıştır. Bununla birlikte, bu desteklemelerin küçük ve orta ölçekli işletmelerin ne ölçüde işine yaradığı tartışılmalıdır. (**) Türkiye de hayvancılığa verilen destekler, 2000 li yıllara değin neredeyse yok gibidir yılından sonra destekler artmakla birlikte, toplam tarımsal destekler içinde hayvancılığın payı henüz yüzde 12 dolayındadır (TKB; 2007). Hayvansal ürün destekleri içinde, gıda güvenliği, kalite ve hijyen, hayvan hastalıklarıyla savaşım gibi dış ticareti ve yurtiçi sağlıklı süt üretimini destekleyici kalemler ise oldukça önemsizdir 7

8 En son çıkarılan 2010/158 sayılı Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı ise 2 Mart 2010 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu kararname kapsamında; - Damızlık koyun-keçi yetiştiriciliği yapan, Damızlık Koyun- Yetiştiricileri Birliklerine üye ve hayvanları kayıt altına alınmış yetiştiricilere damızlık anaç hayvan başına 10 TL/baş ödeme yapılması, - Tiftik keçisi yetiştiriciliğinin teşvik edilmesi ve tiftik üretiminin artırılması için üretmiş oldukları tiftiği, Tiftik ve Yapağı Tarım Satış Kooperatifleri Birliği (Tiftikbirlik)'ne ve/veya kooperatiflerine satan yetiştiricilere tiftiğin kalitesine göre kilogram başına oğlak tiftiği için 15 TL, Ana mal için 14 TL ve tali mal için 10 TL ödeme yapılması, - Üretmiş olduğu çiğ sütü, Tarım ve Köyişleri Bakanlığından süt teşvik kod numarası almış, gıda sicili ve çalışma izni olan süt işleme tesislerine satan yetiştiricilere koyun ve keçi sütü için 0.10 TL/lt ödeme yapılması, - Hayvan hastalıkları ile mücadele kapsamında, Brucellosis Rev-1 Genç aşısı yapılmış dişi kuzu ve oğlaklar için yetiştiricilere hayvan başına 4 TL ödeme yapılması, - Hayvan hastalıkları ile mücadele çerçevesinde, Tarım ve Köyişleri Bakanlığınca belirlenen programlı aşılamalar için uygulayıcılara Brucellosis Rev 1 Genç (Küçükbaş) için 0.50 TL/baş ödeme yapılması, - Hayvansal orijinli gıda kontrolünde etkinliğin sağlanması, hayvan hastalıklarıyla mücadele, mezbaha ve denetim hizmetlerinin iyileştirilmesi amacı ile Tarım ve Köyişleri Bakanlığının belirlediği işletmelerde veteriner hekim çalıştırılması için, kesilen hayvan başına küçükbaş hayvanlarda 0.32 TL/baş ödeme yapılması, - Hayvan genetik kaynaklarının yerinde korunması ve geliştirilmesi amacıyla Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nca uygulanan proje kapsamına alınan yetiştiricilere koruma ve geliştirme sürüleri için küçükbaş hayvanlarda hayvan başına 70 TL ödeme yapılması karar altına alınmıştır. Diğer taraftan, T.C. Ziraat bankası tarafından küçükbaş hayvan yetiştiriciliğine % 6.5 faiz oranlı kredi üst limiti TL olmak üzere, küçükbaş hayvan besiciliğine ise % 6.5 faiz oranlı üst limiti TL olmak üzere işletme-yatırım kredisi vermektedir. Ayrıca Saanen, Kilis ve Ankara si yetiştiriciliğinde en az 25 baş kapasite ile üretim yapan, en az bu kapasiteler ile yeni tarımsal işletme kurmak ya da mevcut hayvan sayılarını bu kapasitelere yükseltmek isteyen üreticilere; hayvan alımı, süt sağım ünitesi, süt soğutma tankı ve yem hazırlama ünitesi giderlerinin finansmanı amacıyla azami 5 yıl vadeli yatırım kredisi, işletme giderlerinin finansmanı amacıyla ise azami 18 ay vadeli işletme kredisi verilmektedir hayvancılık desteklerine göre faiz indirimli kredi uygulamalarında küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinde ve besiciliğinde % 50 indirim uygulanmaktadır ( Görüleceği üzere, keçi yetiştiricilerine verilen destekler, son yıllara aittir. Geçmiş yıllarda gözden çıkarılmış bir alan olarak algılanmıştır. Bu nedene bağlı olarak, keçi sayısında çok hızlı bir düşüş yaşanmıştır ve bu süreç devam etmektedir. 4.3 Pazarlama ve Fiyat yetiştiriciliğinde ürünlerin pazarlanmasında üreticiler, tek yanlı olarak alıcılara tam bağımlıdır. Bunun en önemli nedeni örgütlenme bölümünde belirtileceği üzere üreticilerin örgütsüzlüğü yanında, devletin bu kesime yönelik herhangi bir desteğinin genellikle olmamasıdır. Türkiye de halen keçilerden elde edilen sütün büyük bölümü işletme içinde tüketilmektedir. Geri kalanı ise mandıralara çiğ olarak pazarlanmakta, ya da peynire işlenerek yerel pazarlarda ve tüccarlara satılarak değerlendirilmektedir. sütü ayrıca beyaz peynir üretiminde inek ya da inek ve koyun sütü ile birlikte işlenmektedir Tarımsal İşletme Hayvansal Üretim Araştırması Sonuçlarına göre; araştırma döneminde tarımsal işletmelerde üretilen toplam süt miktarının % 3.3 ü keçi sütüdür ve üretilen keçi sütünün % 42.4 ü mandıralara satılmaktadır ( GAP Bölgesinde koyun ve keçicilik işletmeleri üzerine yapılan bir araştırmada, işletmelerin % 7.6 sında üretilen sütün sadece aile içinde tüketildiği, % 92.4 ünün de üretilen sütün ise aile içinde tüketimi dışında pazarlandığı saptanmıştır. İşletmelerin % 29.3 ü sütü kendi pazarlamakta, % 66.4 ü aracıya satmakta, % 4.3 ü de kooperatif kanalıyla pazarlamaktadır. Ayrıca işletmelerin % 82.9 u sütü peynir olarak pazarlarken, % 50.6 sı yoğurt, % 20.9 u tereyağı, % 28.7 si de çiğ süt olarak pazara arz etmektedir (Dellal ve ark., 2002). Kahramanmaraş ta yapılan bir araştırmaya göre; keçi yetiştiriciliği yapan işletmelerde elde edilen sütün pazarlanma oranı % dir. lerden elde edilen sütün % ü peynir, % si içme sütü % si yoğurt, % 3.81 i tereyağı olarak pazara arz edilmektedir. sütünü çiğ olarak pazarlayan işletmelerin % si keçi sütünü köyde, % ü ilçe veya il merkezinde pazarlarda satmaktadır. Köy dışında pazarlayan işletmelerin % si keçi sütünü toplayıcı tüccara, % si fabrikaya (dondurma fabrikası), % si mandıraya, % 5.56 sı da toplayıcıya vermektedir (Paksoy, 2007). Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporuna göre; döneminde Türkiye de kişi başına keçi sütü talebi 3.91 kg dan 4.50 kg a çıkabilecektir (DPT, 2007). 8

9 Türkiye de döneminde üretici eline geçen keçi sütü fiyatları Çizelge 8 de verilmiştir. Yıldan yıla fiyatlarda artışlar görülmekle birlikte artış hızı oldukça düşüktür. Diğer taraftan, tiftik keçilerinden elde edilen sütün daha yüksek fiyattan satıldığı dikkati çekmektedir. Çizelge 8: Türkiye Yetiştiriciliğinde Üretici Eline Geçen Ortalama Fiyatlar Yıllar Canlı Hayvan Fiyatı (TL/Baş) Süt Fiyatı (TL/kg) Et Fiyatı (TL/kg) Deri Fiyatı (TL/Adet) Kıl-Tiftik Fiyatı (TL/kg) Kıl si Tiftik si Kıl si Kaynak: TÜİK ( Tiftik si Kıl si Tiftik si Kıl si Tiftik si Kıl Tiftik sütü ve ürünlerinin lezzeti, aroma ve kalitesiyle ekonomik açıdan giderek önem kazandığını, kırsal kesimde geleneksel olarak birçok ailenin tükettiği keçi peynirinin günümüzde kentsel yoğunlaşma ve turizmin gelişmesiyle giderek aranır olduğunu söylemek mümkündür (Kaymakçı ve ark., 2000). Nitekim son yıllarda bazı firmalar (Bolona-Bolu, Kay-Balıkesir) tarafından keçi sütü marketlerde satışa sunulmaktadır. Pastörize ve karton kutularda tüketicilere sunulan 1 kg lık sütün fiyatı TL arasında değişmektedir. Bununla birlikte, son dönemde bazı firmaların (Çanakkale Şengören, Tahsildaroğlu, Longos Saanen Çiftliği, Altınkılıç, Trakya Çiftliği, Golden Goat, Bonus Gürme Gıda) keçi peyniri üreterek pazarladıkları da görülmektedir. peyniri 150, 220, 250, 500 ve 1000 gramlık vakumlu plastik ambalajlar içerisinde marketlerde satışa sunulmaktadır. Peynir kalitesi ve ambalaj tipine göre keçi peynirinin kg perakende fiyatı TL arasında değişmektedir. Son dönemde keçi sütü dondurma yapımında da kullanılmaya başlamıştır. 1 kg dondurma üretimi için kullanılan süt miktarı kg arasında değişmekte olup, ortalama 0.87 kg dır (Paksoy, 2007). Dondurma üreticisi firmalardan biri (Mado), Kahramanmaraş ın Türkoğlu ilçesine bağlı Kılılı beldesinde 12 milyon $ lık yatırımla 600 dekarlık alan üzerinde keçi işletmesi kurmuş ve keçiye ulaşmayı hedeflemiştir. Firma ilk olarak Saanen keçisi ile Halep keçisini melezleştirerek Madobeyazı üretimini gerçekleştirmiştir. Melezleştirme çalışmalarını başarı ile uygulayan bu firma, bölgede yaşayan dar gelirli aileler için sözleşmeli üreticilik projesini hayata geçirmiştir. Firma işletmede ürettiği keçileri uygulama kapsamında 4 aileye 25`şer keçi olarak dağıtmış ve keçi ailelerine 5 yıl süt alım garantisi vermiştir. eti ise çoğunlukla orman içi ve çevresi köylerde tüketilmektedir. İç pazara sunulan keçi eti oldukça düşük düzeydedir. Üreticiler süt, erkeç ve oğlakları değerinin altında pazarlamak zorunda kalmaktadır. Türkiye de kırmızı et tüketimi kişi başına yaklaşık kg'dır. Bunun kg' ı sığır, kg'ı koyun, keçi ve manda etidir (Vural ve Fidan, 2007). Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporuna göre; döneminde Türkiye de kişi başına keçi eti talebi 0.59 kg dan 0.64 kg a çıkabilecektir. eti talebinin gelir esnekliğinin ise 0.4 olacağı tahmin edilmektedir (DPT, 2007). Kahramanmaraş ta yapılan bir araştırmaya göre; keçi yetiştiriciliği yapan işletmelerin % 6.3 ü besiye aldıkları hayvanları keserek pazarlarken, % 91.1 i canlı olarak pazarlamakta, % 1.6 sı da Et ve Balık Kurumu Kombinasına satmaktadır (Paksoy, 2007). Türkiye de döneminde üretici eline geçen canlı hayvan ve keçi eti fiyatları Çizelge 8 de verilmiştir. Yıldan yıla fiyatlarda artışlar görülmekle birlikte artış hızı oldukça düşüktür. Diğer taraftan, bazı yıllar dışında canlı hayvan ve et fiyatlarının kıl keçi lehine geliştiği dikkati çekmektedir. 9

10 Son dönemlerde özellikle oğlak eti büyük şehirlerdeki tüketiciler için aranır hale gelmiştir. Tüketiciler kasaplardan oğlak etini perakende fiyattan satın alabilmektedir. Oğlak etinin satış fiyatı TL/kg arasında değişmektedir. derisi ise iç ve dış piyasalarda farklı amaçlarla değerlendirilebilmektedir. Türkiye de döneminde üretici eline geçen keçi derisi fiyatları Çizelge 8 de verilmiştir. Fiyatlar incelendiğinde oldukça düşük düzeyde kaldığı görülmektedir. lifleri de iç ve dış pazarda değerlendirilmektedir. Ancak tiftik ve kıl çağdaş teknolojilere göre işlenememektedir. Kahramanmaraş ta yapılan bir araştırmaya göre, işletmelerin % 92.1 i keçi kılını ekonomik olarak değerlendirememekte, % 7.9 u da aile içinde kullanmaktadır (Paksoy, 2007). Türkiye de döneminde üretici eline geçen keçi kılı ve tiftik fiyatları Çizelge 8 de verilmiştir. Yıldan yıla fiyatlarda artışlar görülmekle birlikte artış hızı oldukça düşüktür. Ancak yakın dönemde tiftik fiyatındaki sıçrama dikkati çekmektedir. yetiştiriciliğinin ürünlerinden biri de gübredir. gübresi bitkisel üretimde destekleyici olarak kullanılmaktadır ve bazen talep edenlere pazarlanabilmektedir. Kahramanmaraş ta yapılan bir araştırmaya göre, işletmelerin % 93.2 si keçi gübresini bitkisel üretim amacıyla değerlendirmekte, % 0.8 i aracılar vasıtasıyla pazarlamakta, % 6 sı da ekonomik olarak değerlendirememektedir (Paksoy, 2007). Türkiye bazı dönemlerde canlı hayvan ve keçi ürünleri ihracatı ve ithalatı da gerçekleştirmektedir. Bu yöndeki veriler Çizelge 9 ve 10 da verilmiştir. Çizelge 9 incelendiğinde Türkiye nin bazı yıllarda canlı hayvan dışında, keçi eti, keçi kılı ve deri ihracatı gerçekleştirdiği görülmektedir. Çizelge 9:Türkiye nin Ürünleri İhracatındaki Değişimler İhracat Miktar Değer (1000$) Yıllar Tuzlu Tuzlu Tuzlu Tuzlu Yaş Kuru Kalın İnce Yaş Kuru Kalın İnce Eti (ton) Derisi (ton) Derisi (ton) Kılı (ton) Kılı (ton) Canlı Hayvan (baş) Eti Derisi Derisi Kılı Kılı Canlı Hayvan Kaynak: FAO, Agricultural Trade Statistics ( Türkiye daha çok Orta Doğu ülkelerine canlı koyun ve keçi ile koyun ve keçi eti pazarlamaktadır. Bu açıdan bakıldığında en önemli ülkelerin; Lübnan, Suudi Arabistan ve Suriye ye olduğu görülmektedir (Demirbaş ve ark., 2009). Esasen Türkiye AB ülkelerine de canlı hayvan ve keçi eti pazarlayabilecektir. AB ülkelerinde, kişi başına düşen et tüketimi sadece sığır eti olarak kg'dır. Koyun, keçi ve domuz eti ile birlikte bu rakam 76 kg'a kadar ulaşmaktadır. İrlanda ve İzlanda dışında tüm ülkeler az da olsa toplam yıllık küçükbaş et tüketimlerinin bir kısmını ithalatla karşılamaktadırlar. Birliğe sonradan katılan Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Polonya bu alanda ihracat için avantajlı ülkeler konumundadırlar (Gürsoy, 2009). Türkiye için 200 tonluk (karkas eşdeğeri) koyun-keçi eti kotası sağlanmıştır. Ancak, Türkiye hayvan sağlığı ile ilgili koşulları sağlayamadığı ve gerekli standartlara uyamadığı için AB ye dışsatım yapamamaktadır (Kaymakçı ve ark., 2005b). AB Gıda ve Veteriner Ofisi (FVO) tarafından üçüncü ülkelere yönelik o ülkelerin çiftlik ve tesis şartları, resmi kontrol ve denetim prosedürleri, kalıntı izleme çalışmaları yönünden denetimleri yapılmakta, ülkenin geneli hakkında raporlar hazırlanmaktadır. Koyun ve keçi etlerinde onaylanmış üçüncü ülkeler ve üçüncü ülke tesislerinin listeleri 97/232/EC sayılı Komisyon Tüzüğü ile tespit edilmektedir. Bununla birlikte, AB nin sığır eti ve koyun-keçi eti Ortak Piyasa Düzenleri (OPD) kapsamındaki ürünlerin Birliğe ithalatı Ortak Gümrük Tarifesi nde belirtilen oranlarda gümrük vergisine tabidir. AB nin damızlık hayvanlardaki gümrük vergi koruması koyun ve keçiler için % 3.2 dir. Damızlık olmayan koyun ve keçilerde ise yalnızca % 80.5 oranında spesifik vergi uygulanmaktadır. Sığır, koyun ve keçi etine uygulanan ortalama koruma oranları % 12.8 ad valorem vergi oranı ve ton başına 1768 dur. İşlenmiş sığır, koyun ve keçi etinde, bazı istisnalar dışında % 16.6 oranında ad valorem vergi söz konusudur. Türkiye ile AB arasında et ve et ürünlerinin serbest dolaşımının sağlanması için, AB nin bu ürünlerdeki OPD nin Türkiye de tesisine ilave olarak, her iki tarafın da 10

11 birbirlerine uygulamakta oldukları gümrük vergileri, eş etkili vergiler ve miktar kısıtlamalarını kaldırmalarının yanı sıra, AB nin Ortak Gümrük Tarifesinin de Türkiye tarafından üstlenilmesi gerekecektir (TKB, 2005a). Türkiye nin bazı yıllarda keçi kılı ve deri ithalatı da gerçekleştirdiği görülmektedir (Çizelge 10). Türkiye nin koyun ve keçi derisi ithal ettiği ülkelerin başında İngiltere ve Fransa gelmektedir (Demirbaş ve ark., 2009). Canlı hayvan ithalatı ise bu dönemde sadece 2000 yılında gerçekleştirilmiştir. Türkiye canlı koyun ve keçi ithalatında % 135 oranında gümrük vergisi uygulamaktadır (DPT, 2007). Çizelge 10:Türkiye nin Ürünleri İthalatındaki Değişimler İthalat Miktar Değer (1000$) Yıllar Tuzlu Yaş Tuzlu Kuru Kalın İnce Tuzlu Yaş Tuzlu Kuru Kalın İnce Derisi (ton) Derisi (ton) Kılı (ton) Kılı (ton) Canlı Hayvan (baş) Derisi Derisi Kılı Kılı Canlı Hayvan Kaynak: FAO, Agricultural Trade Statistics ( 4.4 Örgütlenme yetiştiriciliğinde örgütlenmenin tarihi oldukça yenidir. Son on yıl içinde örgütlenmenin varlığı gözlemlenmektedir. Bunların en önde geleni 4631 sayılı Hayvan Islahı Kanunu na göre kurulmuş Damızlık Koyun- Yetiştiricileri Birliği dir yılında yürürlüğe giren sözleşme ile ilk kez İzmir de kurulmaya başlayan birlikler bugün 70 i geçmiştir Birlik sözleşmesinde temel amacın, birlik üyeleri arasında eşgüdümü sağlayarak yüksek verimli hayvanların yetiştirilmesi için her türlü ıslah programı olduğu belirtilmektedir. Bu bağlamda çalışmalarına başlayan birlikler, günümüzde kulak numaralama etkinliklerini sürdürmektedirler. Henüz ön soy kütüğü ve soy kütüğü işlemleri başlamamıştır. Kimi birlikler kulak numaralama etkinliği dışında eğitim ve sağlık-koruma hizmet çalışmaları da yapmaktadır. Birlik sözleşmesinde birliklere pazarlama ve üretim konularında da görevler verilmiş bulunmaktadır. Bir başka deyişle ıslah konularıyla ekonomik konular bir arada ele alınmıştır. Bu doğrultuda, kimi birlikler iyi niyetli pazarlama çalışmaları da yapmaktadır. Kanımızca birliklerin ıslah örgütlenmesini başarıyla yerine getirebilmesi için ekonomik konuların dışında tutulmaları gerekmektedir. Her iki alanın birlikte yürütülmesi, ıslah çalışmalarını zaafa uğratabilir. Bu bağlamda, birlik sözleşmelerinin yeniden düzenlenmesine de gereksinme vardır. Bunlarla ilgili önermeler bildirinin son bölümünde verilecektir. yetiştiricilerinin ıslahın örgütlenmesinin yanında, belki de şimdilik daha önemlisi, ürünlerini pazarlama aşamasında ortaya çıkan ekonomik örgütsüzlüğüdür. Hayvansal üretim alanında en örgütsüz kesim koyunla birlikte keçi yetiştiricileridir. Kasaplık erkeç, oğlak ve keçi pazarlamasında üretici ile tüketici arsında tüccar, celep, besici ve kasap gibi aracılar vardır. Sütün pazarlamasında durum daha can yakıcıdır. Koyun ve keçi sütü pazarlamasında yetiştiriciler doğrudan mandıracılara bağlıdırlar. Üreticiler, bir yıl önceden avans almak zorunda kaldıkları için sütün fiyatını belirleyemezler. Genel olarak kırsak kesimde kısmen var olan tarımsal amaçlı kooperatifler de inek sütü toplama ve işlemeye yönelmiştir. Koyun ve keçi sütü genellikle işlemezler. Kılın ve tiftiğin pazarlanmasında da benzer durum söz konusudur. Yapağı ve Tiftik AŞ nin kapatılması tiftik keçisi yetiştiricilerini olumsuz olarak etkilemiş ve bu yetiştiricilik alanı neredeyse ortadan kalkma aşamasına getirilmiştir. Özetle, koyun ve keçi yetiştiriciliğinde herhangi bir ekonomik örgütlenme yoktur ve fiyatlar alıcılar tarafından üreticiler aleyhine belirlenmektedir (Kaymakçı ve ark, 2005a,b). Çok gecikerek de olsa koyun ve keçi yetiştiricilerine 2010 yılında verilmesi taahhüt edilen primler geleceğe ait bir umut penceresi açmıştır. 11

12 5.TÜRKİYE KEÇİ YETİŞTİRİCİLİĞİ NİN GELİŞTİRİLMESİNE YÖNELİK TEKNİK-EKONOMİK- POLİTİKA ÖNERİLERİ 5.1.Teknik Öneriler Genetik Islah Önerileri Yüksek Verimli Kültür Irkların Dışalımı ve Saf Yetiştirilmesi Yüksek genetik yapılı ırkların dışalımı, canlı hayvan şeklinde olabildiği gibi, embriyo ve dondurulmuş sperma şeklinde de olabilir (Kaymakçı ve Taşkın, 2006b;Kaymakçı ve Güney, 2006c). Türkiye nin uzun süredir canlı hayvan dışalımına koyduğu sınırlamalar nedeni ile çekirdek damızlıkçı işletmelerin oluşturulması kısa dönemde embriyo ve dondurulmuş sperma şeklinde gerçekleşebilecektir. Canlı hayvan dışalımına getirilen sınırlamalar kalktığında, kültür ırkları farklı ülkelerden temin edilmelidir. Fransa gibi ülkelerden dışalım söz konusu olduğunda test edilmiş tekeler üzerinde durulmalıdır. Ayrıca Türkiye de sıcak ve nemli iklim bölgelerinde de keçi yetiştiriciliğinin yapıldığı dikkate alınarak gerek populasyon bazında gerekse bireysel bazda söz konusu koşullara uygun genotipler seçilmelidir. Dış alımı yapılan kültür ırkı keçilerden oluşan çekirdek damızlıkçı işletmeler, çok iyi koşullara sahip çiftliklerden seçilmelidir. Bu işletmeler, özel ya da kamu olabilir. Melez Süt si Yetiştiriciliği Türkiye nin farklı ekolojik koşullarına uyum göstermiş egemen ırkı, Kıl keçileridir. Bu ırk üzerinde yapılan çalışmalardan seleksiyonla genetiksel yön-den iyileştirilme için yeterli bir potansiyelin olmadığı anlaşılmıştır. Bu durumda Kıl keçilerinin genetiksel iyileştirilmeleri konusunda en önemli seçenek melezleme yapmak ve onları melez süt keçilerine dönüştürmekten geçmektedir. Bu amaçla aşağıda özetlenen uygulamalar yapılabilir; 1. Damızlıkçı işletmelerde süt verimini arttırmak amacıyla Kıl keçiler ile kültür ırkları arasında yapılacak uygun melezleme programları hazırlanmalıdır. Bu programlar, çevre koşullarına bağlı olarak yeni bir ırkın oluşumunu amaçlayan çevirme melezlemesi ya da birleştirme (kombinasyon) melezlemesi şeklinde gerçekleşebilir. 2. Damızlıkçı işletmelerde elde edilen melez tekeler ile var olan çevre koşullarında Kıl keçi varlığının genetiksel ıslahı olasıdır ve bu uygulama ekstansif üretimden yarı entansif sisteme geçiş için bir köprü olabilir. Ancak çağdaş süt keçiciliği olarak adlandırılan sistemin böyle bir uygulama ile ger-çekleşmesi kolay olmayacaktır. Damızlıkçı işletmelerden elde edilecek melez keçi ve tekelerle, uygun seleksiyon programları planlanacaktır 3. Damızlıkçı işletmelerden üretim işletmelerine (hedef yetiştiriciler) damızlık akımı, ağırlıklı olarak erkek damızlık bazında olmalıdır. Erkek materyal, koşullara bağlı olarak test edilmiş teke ya da dondurulmuş sperma şeklinde aktarılmalıdır Türkiye de Saanen ve diğer kültür ırklarında yararlanarak elde edilen melez keçiler, bilgili bir seleksiyon ve çiftleştirme ile zaman süreci içerisinde sütçü tiplere ve ırklara dönüştürülmelidir. Bu doğrultuda Türkiye de kimi çalışmalar da yapılmıştır. Akkeçi, Toros, Çukurova ve Bornova keçi tipleri, bunlara örnek olarak verilebilir (Eker ve ark., 1976; Güney ve ark.,1990; Şengonca ve ark., 2000; Kaymakçı ve ark., 2005a). Diğer yandan, Batı Anadolu da son otuz yıldır yapılan Saanen x Kıl melezleme çalışmaları ile elde edilen melez keçilerin başarıyla yetiştirildiği ve sayılarının giderek arttığı gözlemlenmektedir. Renkleri süt beyazından krem rengine kadar değişen, değişik kan dereceli Saanen x Kıl melezi keçilerin Türk Saanen i olarak adlandırılması da söz konusudur (Kaymakçı, 2000). Diğer taraftan Çukurova bölgesinde yapılan Alman Alaca (German Fawn) ırkından yararlanarak Kıl keçilerini ıslah çalışmalarından olumlu sonuçlar alınmıştır (Darcan ve Güney, 2002). Kimi Yerli Sütçü Irkların Seleksiyonla Islahı Türkiye de seleksiyon yolu ile süt veriminin ıslahında başlıca iki ırk vardır. Bunlar Kilis keçisi ile kaybolmak üzere olduğu belirtilen Malta keçileridir (Kaymakçı ve ark., 2005a). Geçmiş yıllarda bu ırklar üzerinde de yapılan çalışmalar, üniversiteler dışına taşamamıştır. Yapılması gereken ıslah organizasyonları, rasyonel ve kapsamlı örgütlenmeler yerine, bölgesel girişimlerden öteye gidememiştir Merkezi Kilis ve Gaziantep olmak üzere Türkiye nin Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yetiştirilen Kilis keçileri üzerinde herhangi bir seleksiyon çalışması yapılmamıştır. Kilisler üzerinde uygulanacak yavru testleri ile ırkın süt ve döl veriminin yüksek düzeylere eriştirilmesi mümkün olacaktır. Diğer yandan, Batı Anadolu kıyı bölgelerinde bağ bahçe tarımı yapılan yerlerde ve büyük kent yerleşim merkezleri civarında az da olsa Malta ve melezleri yetiştirilmektedir. Bunlar oğlak verimi ve süt verimi yüksek genotiplerdir. Ancak, belirtildiği üzere kaybolma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bu genotipin, gen kaynağı olarak 12