ÇOCUK EDEBİYATI. Çocuk Gerçekliği ve Çocuğa Görelik. 0-6 Yaş Çocuk Kitaplarında. Yrd. Doç. Dr. Erkan ÇER

Transkript

1 ÇOCUK EDEBİYATI 0-6 Yaş Çocuk Kitaplarında Çocuk Gerçekliği ve Çocuğa Görelik Yrd. Doç. Dr. Erkan ÇER 2016

2 ÇOCUK EDEBİYATI 0-6 Yaş Çocuk Kitaplarında Çocuk Gerçekliği ve Çocuğa Görelik Yrd. Doç. Dr. Erkan ÇER ISBN Copyright 2016, Eğiten Kitap Yayıncılık Org. Tic. Ltd. Şti. Bu kitabın basım, yayın, satış hakları Eğiten Kitap Yayın Organizasyon Ltd. Şti. ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri fotokopi yoluyla, mekanik, elektronik, manyetik ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Genel Yayın Yönetmeni, Aydın TEKIN Yayın Koordinatörü, Özgür DOĞAN Sayfa Düzeni, Yeter KARAÇAM Kapak Tasarımı, Serap DELİORMAN Baskı, ATALAY MATBAACILIK Ankara, 2016 Yayınevi Sertifika No, Matbaa Sertifika No, Eğiten Kitap Tınaztepe Mah. Bülbülderesi Cad. No: 38/A K. Esat - Çankaya / Ankara T: (pbx) F: bilgi@egitenkitap.com egitenkitap@gmail.com

3 Özgü ve Deniz e

4

5 ÖNSÖZ Bu çalışma, Prof. Dr. Sedat SEVER in danışmanlığında yürütülen Edebiyatta Çocuk Gerçekliği ve Çocuğa Görelik İlkelerinin İncelenmesi adlı doktora tezinin kitap biçimine dönüştürülmesiyle oluşturulmuştur. Çocuk kitaplarının, çocuğun yaşamında önemli bir uyaran olabilmesi için öncelikle çocuğa göre olması gerekir. Farklı bir anlatımla, çocuğa göre kitaplar elde edilebilmesi için kitaplara çocuk gerçekliğinin, yazınsal ölçütlerin ve sanatçı duyarlığının yansıtılması gerekir. Özellikle doğumdan altı yaşına yönelik çocuk kitaplarının böyle bir yaklaşımla hazırlanması, bu yaş döneminde bulunan çocukların kitapla arkadaş olmasına, görsel okuryazarlık becerisi kazanmasına, düşsel ve düşünsel sorumluluk almasına, insana, yaşama ve doğaya yönelik duyarlık edinmesine katkı sağlayabilir. Bu çalışma, iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, çocuk gerçekliği; çocuğun doğası, gereksinmeleri, ilgisi, bakış açısı, dil ve anlam evreni kaynakların tanıklığında açıklanmıştır. İkinci bölümdeyse, çocuğu görelik kavramı tüm değişkenleriyle ortaya çıkartılmıştır. Bu bölüm içerisinde, çocuk edebiyatı yapıtlarının tasarım, içerik ve eğitsel özelliklerinin çocuğa göre olabilmesi için hem çocuk gerçekliğiyle hem yazınsal ölçütlerle hem de sanatçı duyarlığıyla örtüştürülmeye çalışılmıştır. Bu çalışmayla, ailelerin ve öğretmenlerin çocuk gerçekliği ve çocuğa görelik ilkelerini göz önünde bulundurarak 0-6 yaş düzeyinde bulunan çocukların düzeyine uygun kitap seçmelerinde onlara katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bununla birlikte, çocuk edebiyatı yazar ve çizerleri, yapıtlarını oluştururken bu çalışmada yer alan çocuk gerçekliğine yönelik ipuçlarından yararlanabilirler. Çocuk kitapları üzerinde çalışan yayınevleriyse, yapıtlarını oluştururken bu çalışmada yer alan çocuğa görelik ilkeleri onlara yol gösterebilir. Bu çalışma oluşturulurken gönderme yapılan çocuk kitapları, tanıtım için yapılan kısa alıntılar dışında hiçbir biçimde bu kitapta kullanılmamıştır. Bu çalışmanın oluşmasında ve kitaba dönüşmesinde öneri ve katkıları için hocam Prof. Dr. Cahit KAVCAR a, Prof. Dr. Sedat SEVER e, Prof. Dr. Selahattin DİLİDÜZGÜN e, Doç. Dr. Canan ASLAN a; eşim ÖZGÜ YALÇIN ÇER e ve kitabın basımında emeği geçen çalışanlara içten teşekkür ederim. Yrd. Doç. Dr. Erkan ÇER Amasya, Şubat, 2016 v

6

7 SUNUŞ Çocukların erken dönemden başlayarak düşünme yetisi edinmeleri; yaşama, insana, doğaya yönelik bir duyarlık kazanmaları, duygu ve düşüncelerinin bilinçlenmesiyle olanaklıdır. Bunun için de çocukların gelişim süreçlerine katkı sağlayacak, onların duyu algılarını devindirecek, kavramsal gelişimlerini destekleyecek nitelikli uyaranlarla buluşturulması gerekir. Bilinmelidir ki ilk yıllarda, çocukların duyu algılarını devindirme çabalarına koşut olarak onların anlama ve anlatma becerileri de gelişecektir. Edebiyat, yaşam ve insan gerçekliğinin, sanatçının öznel dünyasında kurgulanarak dilin yaratıcı anlatım olanaklarıyla biçimlendirilmesi eylemidir. İnsanı, yaşamı, doğayı anlamaya, duyumsamaya yönelik sezinletici dönütler sunar. Bu eylemin ürünleri olan edebiyat yapıtlarıyla kurulan her etkileşim okuru insana ve yaşam gerçekliğine yaklaştırır; nice yaşam durumlarıyla öbür insanlara ulaştırır. Okurlara, hiç tanımadığı, tanıyamayacağı insanların yaşam kapılarını aralar. Sanatçılar tarafından dil ve anlam evrenlerine uygun, dilin anlatım olanaklarıyla kurgulanmış her kitap çocukların dilsel, bilişsel, kişilik ve toplumsal gelişimi için doğal bir öğrenme ortamı yaratır. Renk, çizgi ve sözcüklerin anlatım gücünü sezdiren estetik birer uyaran olur. Görme, işitme, dokunma duyularını öğrenme sürecine katarak çocukları okuma eyleminde özneleştirir. Bu durum, çocukların düşsel ve düşünsel yetilerini devindiren, bilinçlendiren; onların düşünen duyarlı bireyler olarak yetişmelerine önemli fırsatlar yaratan bir etkileşim ortamı yaratır. Sanatsal duyarlıklar ve gelişim özellikleri öncelenerek yapılandırılmış yazınsal ve öğretici yapıtların, çocukların, yetişkinler dünyasına okuma kültürü edinmiş bireyler olarak katılabilmelerinde belirleyici birer etken olduğu bilinmektedir. Çizginin, sözcüklerin anlatım gücünden yoksun, dil ve anlam evrenlerine seslenmeyen, yaş ve gereksinmelerine uygun olmayan kitapların, çocukları yazılı kültür ürünlerinden uzaklaştırdıkları bilinmektedir. Bu nedenle, kitapların, çocukların gelişim süreçlerine ve okuma kültürü edinmelerine istenilen katkıyı sağlayabilmesi için çocuk gerçekliğine uygun ve çocuğa göre olması gerekir. Dr. Erkan ÇER, Çocuk Edebiyatı: 0-6 Yaş Çocuk Kitaplarında Çocuk Gerçekliği ve Çocuğa Görelik adlı çalışmasında, çocuk edebiyatı yapıtlarının niteliğini belirleyen iki temel değişkeni inceleme konusu yapmıştır. İki bölümde yapılandırılan çalışmada, Çocuk Gerçekliği başlığı altında; çocuk doğası, çocuğun gereksinmeleri, çocuğun ilgisi, çocuğun dil ve anlam evreni, çocuğun bakış açısı, 0-2, 2-4 ve 4-6 yaş çocuklarının gelişim özellikleri de göz önünde bulundurularak bilimsel bir biçemle çerçevelenmiş; vii

8 Çocuğa Görelik başlığı altında ise kitapların tasarım özellikleri ve kitapların içerik özellikleri, 0-2, 2-4 ve 4-6 yaş çocuklarının doğası, ilgisi, gereksinimleri, bakış açısı, dil ve anlam evrenleri de öncelenerek incelenmiştir. Dr. Erkan ÇER in doktora tezine dayandırılmış bu çalışmasında, okuma kültürünün temellerinin atıldığı okulöncesi dönemde, öncelikle çocuk gerçekliği betimlenmiş; ardından, çocuk gerçekliğine uygun, çocukların gelişimini destekleyecek kitapların hangi özellikler taşıması gerektiği açıklanmıştır. Dr. Erkan ÇER in çalışması, çocuk ve kitap gibi, okuma kültürünün iki temel öğesini bilimsel bir yaklaşımla inceleme ve tartışma konusu kılması; ülkemizin en önemli eğitim çıkmazlarından biri olan kitap okuma sorununa dönütler sunması açısından güncel ve önemlidir. Kitap ve okuma sorununa yönelik bilimsel çabaların, gelişmiş birçok ülkede olduğu gibi ülkemizde de çocuk ve gençlik edebiyatının akademik bir çalışma alanı olarak gelişip kökleşmesine katkılar sağlayacağı açıktır. Dr. Erkan ÇER in çalışmasının, çocuklarını okur kılmak isteyen anne babalara, öğrencilerini nitelikli kitaplarla buluşturmak isteyen öğretmenlere, ilgili araştırmacılara kılavuz olacağını düşünüyor; okuma kültürü edinmiş bireylerin oluşturduğu bir toplum olma özlemiyle sevgili öğrencim ve meslektaşım Dr. Erkan ÇER i içtenlikle kutluyorum. Prof. Dr. Sedat SEVER Ankara, Şubat, 2016 viii ÇOCUK EDEBIYATI

9 I. BÖLÜM ÇOCUK GERÇEKLİĞİ 1 Çocuk 5 Çocuğun Doğası 6 Merak 7 Keşfetme 11 Düş Gücü 15 Devingenlik 18 Heyecan 20 İçtenlik 22 Öğüt ve Emrin Olmaması 23 Çocuğun Gereksinmeleri 25 Sevgi Gereksinmesi 30 Çocuğun Güven ve İnanma Gereksinmesi 32 Önemsenme ve Onaylanma Gereksinmesi 34 Yeni Deneyim ve Yaşantı Gereksinmesi 36 Özerklik ve Sorumluluk Gereksinmesi 38 Sanat ve Estetik Gereksinmesi 40 Yaratıcılık Gereksinmesi 46 Çocuğun İlgisi 49 Çocuğun Yaş ve Gelişimsel Özelliklerine Göre Değişen İlgisi Yaş Döneminde Bulunan Çocukların İlgisi Yaş Döneminde Bulunan Çocukların İlgisi Yaş Döneminde Bulunan Çocukların İlgisi 61 Uyaranın Nitelikleri 63 Sıradışı ve Olağanüstü Öğeler 65 Çocuğun İlk Kez Karşılaştığı Yaşantılar 66 Farklı Bir Çevre, Olay ve Durum 67 Bilinmeyenin Dikkat Çekiciliği 67 Çocuğun Dil ve Anlam Evreni Yaş Döneminde Çocuğun Dil ve Anlam Evreni Yaş Döneminde Çocuğun Dil ve Anlam Evreni Yaş Döneminde Çocuğun Dil ve Anlam Evreni 73 Çocuğun Bakış Açısı Yaş Döneminde Çocuğun Bakış Açısı Yaş Döneminde Çocuğun Bakış Açısı Yaş Döneminde Çocuğun Bakış Açısı 81 İÇİNDEKİLER ix

10 II. BÖLÜM ÇOCUĞA GÖRELİK 83 Kitapların Tasarım Özellikleri 87 Kağıt 88 Kapak 91 Ciltleme 94 Harf Karakteri ve Büyüklüğü 95 Boyut 98 Sayfa Düzeni 99 Resim Yaş Döneminde Kitapların Tasarım Özellikleri 108 Kağıt 108 Kapak 110 Ciltleme 111 Harf Karakteri ve Büyüklüğü 112 Boyut 113 Sayfa düzeni 114 Resimler Yaş Döneminde Kitapların Tasarım Özellikleri 117 Kağıt 117 Kapak 119 Ciltleme 119 Harf Karakteri ve Büyüklüğü 121 Boyut 122 Sayfa düzeni Yaş Döneminde Kitapların Biçimsel Özellikleri 126 Kağıt 126 Kapak 127 Ciltleme 129 Harf Karakteri ve Büyüklüğü 129 Boyut 131 Sayfa düzeni 132 Resimler 133 Kitapların İçerik Özellikleri 135 Karakter 136 Karakter Geliştirme 140 Fiziksel Olarak Karakterin Geliştirilmesi 141 Yazarın ve Diğer Karakterlerin Yorumlarıyla Geliştirilmesi 142 Karakterin Eylem ve Davranışlarıyla Geliştirilmesi 143 Karakterin Konuşma Yoluyla Geliştirilmesi 144 Konu 145 x ÇOCUK EDEBIYATI

11 Dil ve Anlatım 148 İleti Yaş Döneminde Kitapların İçerik Özellikleri 154 Karakter 154 Konu 155 Dil ve Anlatım 155 İleti Yaş Döneminde Kitapların İçerik Özellikleri 156 Karakter 157 Konu 159 Dil ve Anlatım 160 İleti Yaş Döneminde Kitapların İçerik Özellikleri 161 Karakter 161 Konu 163 Dil ve Anlatım 163 İleti 164 Kitabın Eğitsel Özellikleri (Kitapta Olmaması ve Başa Çıkılması Gereken Durumlar) 165 Öğretme ve Belletme 166 Öğüt ve Emir 167 Korku ve Kaygı 168 İdeolojik Söylemler 170 Cinsiyet Ayrımcılığı 171 Tozpembe Bir Dünya 171 Geleneksel Değerler, Yaptırımcı Yargılar ve Kurallar 172 Tek ve Değişmez Doğrular 173 Abartılmış Merak ve Aşırı Duygusal Öğeler 173 Şiddet 174 KAYNAKÇA 175 GÖNDERME YAPILAN ÇOCUK KİTAPLARI 194 ÇOCUK EDEBIYATI xi