STANBUL MARINDAK TARH ESER KAYBININ TARH VE TURZM AÇISINDAN NCELENMES: KARAKÖY-KABATA BÖLGES

Transkript

1 ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Aratırmaları Dergisi Issn: Cilt: 2 Sayı: 4 Aralık 2011 STANBUL MARINDAK TARH ESER KAYBININ TARH VE TURZM AÇISINDAN NCELENMES: KARAKÖY-KABATA BÖLGES ASSESSMENT OF THE LOSS OF HISTORICAL ARTIFACTS DURING STANBUL RECONSTRUCTION WORK IN TERMS OF HISTORY AND TOURISM: KARAKÖY-KABATA REGION Barı ERTEM Mustafa Cevdet ALTUNEL ** Özet 1956 yılında stanbul, bir milyonu aan nüfusuyla yaklaan 1957 seçimleri için büyük bir önem taımaktadır. Aynı yıl, dönemin Babakanı Adnan Menderes in ifadesiyle stanbul u güzelletirmek, yeni meydanlar ina etmek, trafii rahatlatmak için yeni yollar açmak amacıyla stanbul da kapsamlı imar faaliyetlerine balanmıtır yılları arasında stanbul da yapılan imar çalımaları sırasında Karaköy-Kabata bölgesinde bulunan deerli cami, çeme, sebil, kıla gibi eser ve yapıların önemli bir kısmına büyük zarar verildi. Bu yapı ve eserlerin bazıları tamamen yıkılmı, bazıları kısmen zarar görmü, bazıları sökülerek doal yerlerine uygun olmayan yerlere nakledilmitir. Bu nedenle, turizm literatüründe geçen adıyla destinasyon olarak deerlendirilebilecek bu bölgedeki eser ve yapıların çou Uzman, stanbul Teknik Üniversitesi. ** Ar. Gör. stanbul Ticaret Üniversitesi.

2 kaybedilmitir. Bu eser ve yapı kaybı, bölgenin tarihi dokusuna ve turizm potansiyeline çok büyük bir zarar vermitir. Anahtar Kelimeler: stanbul imarı, tarihi eser kaybı, Turizm, destinasyon, Demokrat Parti (Türkiye) Dönemi. Abstract Istanbul, at 1956, was of vital importance for the 1957 election with his population over 1 million. Within the same year, according to Prime Minister Adnan Menderes to landscape Istanbul, to build new squares and new roads wide construction movement in Istanbul begun. Some of this buildings and artifacts are totally destroyed, some are partially damaged and some are transported to unsuitable places. Hence, most of the artifacts and buildings are lost in the region that could be used as a destination. This lost of artifacts and buildings damaged to the historical nature and tourism potential of the region. Key Words: Reconstruction Work in stanbul, Loss of Historical Artifact, Tourism, Destination, Democrat Party (Turkey) Period. GR Bileik ürün olarak ifade edilen turistik ürün genel anlamda bir turistin ülkeye geliinden kendi ülkesine dönene kadar edindii deneyimlerin toplamıdır. Destinasyon teriminden daha büyük bir kavramı ifade eden turistik ürünün kapsamında irili ufaklı pek çok turistik ürün bulunmaktadır. Dolayısıyla destinasyon, bu genel anlamdaki turistik ürünün bir parçası olarak deerlendirilmektedir. 1 Pazarlama faaliyetlerinin baarıya ulaması için üst düzeyde dikkat gösterilmesi gereken pazarlama karmasının en önemli öelerinden bir tanesi de ürün dür. Müterilerin istek ve ihtiyaçlarını tatmin etmeyen bir ürünün uzun vadede baarılı tanıtım faaliyetleriyle dahi olsa piyasada tutunma ansı bulunmamaktadır. Bu durum ülke turizminin gelimesi açısından ele alındıında da benzer sonuçlar göstermektedir. Çeitli sebeplerle zarar görmü bir destinasyonun müteri istek ve ihtiyaçlarını karılama ansı düüktür. stanbul da önemli bir destinasyon olarak deerlendirilebilecek bölgelerden bir tanesi de, Osmanlı bakenti stanbul un sosyal, askeri ve idari merkezlerinden sayılabilecek Karaköy- 1 Jafar Jafari (Ed.) (2000). Encyclopedia of Tourism, London: Routledge, s.145.

3 Kabata arasında kalan bölgedir. Dolmabahçe Sarayı bata olmak üzere, Tophane-i Amire ve içerisinde Mimar Sinan ın da eserlerinin bulunduu pek çok yapı bu bölge sınırları içerisinde bulunmaktadır. Bu yapılar, 1950 li yıllara kadar çok küçük deiikliklerle varlıklarını korumulardır. Daha önce stanbul marı için hazırlanmı olan Prost Planı kinci Dünya Savaı nedeniyle hayata geçirilemediinden bu bölgelerde ve genel olarak stanbul da herhangi önemli bir çalıma yapılmamıtır. Demokrat Parti nin 1950 yılında iktidara gelmesinden sonra da bu durum bir süre deimemitir. Ancak, 1955 yılından itibaren balayan ekonomik ve sosyal sıkıntıların dönemin hükümetinin oylarını olumsuz etkilemesi, gözlerin 1 milyonu aan nüfusuyla büyük bir oy potansiyeli bulunan stanbul a çevrilmesine neden olmutur. Hükümet, stanbul seçmeninin dikkatini, dier çalımalarıyla birlikte, büyük imar çalımalarıyla da çekmeye karar vermitir yılında Bavekil Adnan Menderes in basın toplantısıyla balayan stanbul marı, stanbul un dokusunu geri döndürülemez biçimde deitirmitir. Yaklaık 10 bin ev istimlak edilerek yıkılmıtır. Dar yaya yolları ve çevreleri genellikle plansızca yıkılarak metre geniliinde caddelere dönütürülmütür. Tüm bu çalımalar sırasında, yukarıda sözü edilen Karaköy-Kabata bölgesindeki birçok önemli tarihi eser yıkılmı, hasar görmü, tralanmı ya da yerinden taınmıtır. Dolayısıyla bu bölgede, büyük bir tarihi eser kaybı yaanmıtır. DEMOKRAT PART NN KTDARA GEL kinci Dünya Savaı nın sonunda, tüm dünyada olduu gibi Türkiye de de ekonomik, sosyal ve politik alanlarda büyük deiimlerin yaanması kaçınılmaz olmutur. Savaı demokratik rejimlerle yönetilen ülkelerin kazanmı olması, dünyanın birçok ülkesinde demokratik hareketlerin hızlanmasına, demokratik yönetimlerin güçlenmesine neden olmutur. Çok geçmeden, savatan galip çıkan ve çıkarları çatıan iki güç olan Amerika Birleik Devletleri ve Sovyetler Birlii nin oluturduu kutuplar çevresinde ikiye bölünen dünya, yaklaık 40 yıl sürecek olan Souk Sava ın içine sürüklenmitir. Dünyanın en önemli noktalarından birisinde bulunan Türkiye nin, dünyadaki bu gelimelerden etkilenmemesi mümkün olmamıtır. Türkiye, Souk Sava ın balamasıyla birlikte çeitli diplomatik kaygılar ve nedenlerle Sovyetler Birlii ve dou bloundan uzaklaarak batıyla, özellikle de Amerika Birleik Devletleri yle yakınlamıtır. Amerika

4 Birleik Devletleri de, Sovyetler Birlii nin Avrupa ya yayılmasını engellemek amacıyla aynı yıllarda Türkiye ye ekonomik ve askeri yardımda bulunmaya balamıtır yılında Truman Doktrini kapsamında Türkiye ye 100 Milyon $ askeri yardım yapan Amerika Birleik Devletleri, kısa süre sonra Türkiye yi Marshall Planı kapsamına da alarak ekonomik yardımda bulunmutur. 2 Amerika Birleik Devletleri yle yakınlamaya balayan Türkiye nin politik sistemi de aynı kalamamıtır. Türkiye nin yaklaık 25 yıldır devam etmekte olan tek partili rejimi, Amerika Birleik Devletleri nin ilkelerine uygun deildir. Türkiye nin Amerika Birleik Devletleri ne daha fazla yakınlaabilmesi ve daha fazla yardım alabilmesi için çok partili sisteme geçmesi gerekmitir. Bu dı etkenle birlikte, Türkiye de de özellikle sava yıllarında yava yava güçlenmeye balayan ve Amerika Birleik Devletleri taraftarı bir burjuva sınıfı olumutur. Bu sınıf, Cumhuriyet Halk Partisi nin devletçi iktisat politikasından tedirgin olmakta ve kendini güvende hissetmemektedir. Öte yandan, II. Dünya Savaı sona erdiinde halkın çounluu sefalet içindedir. Sava yılları aynı zamanda büyük bir kıtlık dönemi olmutur. Köylüler jandarma baskısından ikâyetçidir. Sabit gelirli bir grup olan memurlar, sava içinde fiyatların dört misline fırlamı olması nedeniyle iktisaden son derece kötü bir duruma dümülerdir. Bu nedenle, halkın büyük kesiminde Cumhuriyet Halk Partisi ve tek parti yönetimine duyulan tepki artmıtır. 3 Tüm bu iç ve dı etkenlerin sonucunda, Cumhuriyet Halk Partisi nden kopan küçük bir muhalif grup, 7 Ocak 1946 da Celal Bayar ve Adnan Menderes liderliinde Demokrat Parti yi kurmutur. Aynı yıl, 21 Temmuz da yapılan ve Demokrat Parti nin de katıldıı genel seçimler, Türkiye Cumhuriyeti nin ilk çok partili genel seçimleri olmutur. Seçim sonucunda; CHP 402, DP 54, baımsız adaylar ise 8 üyelik kazanmılardır. 4 Meclise girmi olmalarına karın, Demokrat Partililer, birçok kez seçimlerde usulsüzlük yapıldıını iddia etmilerdir. Böylece, Demokrat Parti nin 1950 yılına kadar sürecek olan muhalefet yılları balamıtır. Muhalefet yıllarında Demokrat Parti nin en çok vurgu yaptıı konuların baında devletçilik gelmitir. ktidara gelmesi durumunda, devletçilik uygulamalarını yumuatarak özel sektör ve giriimler önündeki engelleri kaldıracaktır daki parti tüzüünün 17. maddesi "Devletçilii, 2 Truman Doktrini ve Marshall Planı için bkz. Barı Ertem (2009). Türkiye-ABD likilerinde Truman Doktrini ve Marshall Planı, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.12 No.21, Haziran, s Cem Eroul (2003). Demokrat Parti: Tarihi ve deolojisi, Ankara: mge (4.bsk), s Bülent Tanör (1995). Osmanlı-Türk Anayasal Gelimeler, stanbul: Der, s.282.

5 ekonomik alanda uzun zamandan beri devam eden boluu bir an önce doldurmak, i hacmini genileterek yurttaların geçim ve refah düzeyini yükseltmek için, devletin gerek dorudan doruya ekonomik faaliyetlere girimesi, gerekse tevik ve yardım yolları ile özel teebbüs ve sermayenin genel yararlara en uygun ekilde ve hızla gelimesinde görev alması anlamında anlıyoruz. Özel teebbüs menfaatleri genel menfaatin te'lifi ve korunması zaruretinden ileri gelmektedir. demektedir. 5 Bu tutumu, özellikle sava döneminde büyük bir birikime sahip olmu bulunan sava zengini kitlenin desteini salamıtır. Bu destee, tek parti yönetiminden bunalmı olan kitleler ve dı etkenler de eklenince Demokrat Parti muhalefeti kısa zamanda büyük bir güç kazanmıtır. Ayrıca, Demokrat Parti, muhalefette olduu dönem boyunca demokrasi kelimesini çok sık ve etkili kullanmıtır. Halkın yaadıı ekonomik sıkıntılardan dı tehditlere kadar tüm sorunların çözümü demokrasiye, dolayısıyla Demokrat Parti nin iktidara gelmesine balanmıtır. 6 Sonunda, 14 Mayıs 1950 tarihinde yapılan genel seçimleri %53 gibi oldukça yüksek bir oy oranıyla kazanan Demokrat Parti iktidara gelmitir. 7 Celal Bayar Türkiye nin yeni cumhurbakanı, Adnan Menderes ise yeni babakanı olmutur. ktidara geldii 1950 yılından, 2 Mayıs 1954 genel seçimlerine kadar geçen 4 yıllık dönem, Demokrat Parti nin altın yılları olmutur. Bu dönemdeki en büyük baarı ekonomi alanında gerçeklemitir. %13 lük ekonomik büyüme salanmıtır. 8 Ekonomideki bu baarının esas kaynaı tarım alanı olmutur. Tarım alanlarının geniletilmesi, devlet elindeki toprakların bir kısmının köylüye daıtılması, bo toprakların iletmeye açılması ve tarımda yaygın makinelemeye gidilmesi ile tarımda büyük bir gelime salanmıtır. Bu dönemde traktör sayısı yaklaık on kat artmıtır. 9 GSMH artıı ise %3.5 olmutur. 10 Bunların dıında temel yapı yatırımları da yapılmıtır. Karayolu ve köprü inaatlarına önem verilmitir. Böylece köyleri piyasa ekonomisine çok daha büyük ölçüde balayabilmek mümkün olmutur. Madencilik, çimento ve dokuma gibi sanayi 5 DP Tüzük ve Programı (1946). stanbul, s Cem Eroul, a.g.e., s hsan Ezherli, TBMM: , (1986), Ankara: TBMM Basımevi, s Feroz Ahmad (1995). Modern Türkiye nin Oluumu, stanbul: Sarmal, s Cem Eroul, a.g.e., s Daha ayrıntılı istatistikler için bkz Yılı Bütçe Kanunu Tasarısı ve Bütçe Komisyonu Raporu, Ankara: 1953, s.4.

6 alanlarında da yatırımlar gerçekletirilmitir. Özellikle bakır ve demir cevheri üretimi artmıtır Mayıs 1954 deki genel seçimlere bu olumlu gelimelerle giren Demokrat Parti, %58 oy oranıyla tekrar iktidar partisi olarak seçilmitir. Ancak, 1955 yılı Demokrat Parti için oldukça zor bir yıl olmutur. Öncelikle Kore Savaı nın bitmesiyle gıda maddelerinin fiyatlarının azalması, sava süresince gıda maddesi satarak büyük gelir elde eden Türkiye nin gelirinde ciddi bir azalmaya ve ekonomik sıkıntıların balamasına neden olmutur. 12 Ayrıca, yaanan kuraklık da tarım üretimini azaltmıtır. Dı politikada ise Kıbrıs ta gerilimin tırmanması sıkıntı yaratmıtır. Yine Kıbrıs gerilimiyle balantılı olarak, talihsiz 6-7 Eylül Olayları da bu yıl içerisinde gerçeklemitir. Bütçedeki sıkıntılar nedeniyle ithalat kısıtlanmı, döviz sıkıntısı balamı ve sonunda 1958 de istikrar tedbirleri alınmıtır. Türkiye nin dı ticaret payında büyük düü yaanmıtır yılında da ekonomik sorunlar devam etmitir. Hatta ekonomideki sıkıntıyı aabilmek amacıyla ABD li ekonomist Max Tromburg a bir rapor hazırlatılmıtır. Ancak, bu rapor da duruma çözüm getirmeye yardımcı olamamıtır. Ekonomik bunalımla birlikte sayısı artan stokçularla mücadele edebilmek için, 6 Haziran 1956 da Milli Korunma Kanunu nun bazı maddeleri deitirilmitir. 13 Ekonomideki bu kötü gidi, geçim sıkıntısı ve ekonomik bunalım, doal olarak kamuoyunun hükümete olan desteini de azaltmaya balamıtır. Toplum içindeki honutsuzluklar da giderek artmıtır. 14 STANBUL MARI NIN BALAMASI Demokrat Parti Hükümeti nin, yüzünü nüfusu 1 milyonu amı olan stanbul a çevirmesi ve stanbul marı na ya da stanbul mar Hareketleri ne balaması da, kamuoyunun Demokrat Parti ye olan desteinin azalmaya baladıı 1956 yılına rastlamaktadır. Nüfusu 1 milyondan fazla olan stanbul, 1957 de yapılacak olan genel seçimler öncesi önemli bir oy potansiyeli oluturmaktadır. Türkiye nin yetitirdii önemli mimarlardan olan Doan Kuban da, bir makalesinde, gerek Cumhuriyet in ilk yıllarında, gerekse 50 li yılların baında el dememi olan stanbul da 11 Cem Eroul, a.g.e., s Serdar Turgut (1991). Demokrat Parti Dönemi nde Türkiye Ekonomisi: Ekonomik Kalkınma Süreçleri Üzerine Bir Deneme, Ankara, s sayılı Milli Korunma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Tadiline Dair Kanun için bkz. T.C. Resmi Gazete, no.9329, 11 Haziran Metin Toker (1996). smet Paa le On Yıl, Cilt I, Ankara: Akis, s.13.

7 imar çalımalarına 1956 yılında balanmı olmasını, stanbul un oy potansiyeline balamı ve olaya yalnızca politik açıdan yaklaıldıını ifade etmitir. 15 Aydın Boysan da, bir yazısında Menderes marı ile ilgili benzer ifadeler kullanmıtır: stanbul da Adnan Menderes dönemi imar etkinliklerinin balaması, 1956 yılına rastlıyor. Rastlantı bouna deil. Balangıç yılı, ehir için yapılmı herhangi bir planlamanın ya da bütçenin hesabından domuyor. Nedeni, yalnız ve yalnız iktidar partisinin ülke içi genel seçim hesaplarından kaynaklanıyor de yapılacak olan genel seçimlerle birlikte, stanbul imarına karar veren Bavekil Adnan Menderes in kafasındaki modern-batılı stanbul fikri de bu giriimindeki önemli bir etkendir lerde; geni caddeler, bulvarlar, meydanlar ve onları dolduran otomobiller, Amerikan kentlerinin görünümüyle de bütünleerek doulunun kalbini fetheden çada dünya imgelerinin baında yer almaktadır. Savatan galip çıkanların dünyası; motor, otomobil, otoyol, bulvar ve gökdelen imgeleriyle kurulmutur. stanbul u imar etmeye karar veren Adnan Menderes ve çevresindekiler için çada kent, yol-meydan-otomobil üçgeninde tanımlanmıtır. stanbul imarındaki büyük yıkımlara neden olan ise, bu yol uygulamalarının eski kent dokusu içinde gerçekletirilmek istenmi olmasıdır. 17 Anlaılıyor ki, kinci Dünya Savaı nın sonuna kadar bir yaya kenti olan, 1950 li yılların ortalarında bile motorlu araç sayısının parmakla sayılabilecek kadar az olduu ve iyi çalıan bir tramvay ve deniz iletmesi bulunan stanbul; Bavekil Adnan Menderes in kafasındaki çada kent stanbul deildir. Yollar geniletilmeli, caddeler açılmalı ve otomobillerle dolmalıdır. stanbul marı nın yasal çerçevesini oluturacak olan 6785 sayılı mar Kanunu, 9 Temmuz 1956 tarihinde kabul edilmitir. 18 Ardından, 31 Austos 1956 tarihinde, imar çalımaları sırasında yapılacak istimlâk ilemlerini düzenleyen 6830 sayılı stimlâk Kanunu çıkartılmıtır. 19 Gerekli hazırlıkların tamamlanmasından sonra, Bavekil Adnan Menderes in 24 Eylül 1956 tarihli basın toplantısıyla, stanbul marı 15 Doan Kuban (1995). Menderes ve stanbul, Dünden Bugüne stanbul Ansiklopedisi, stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, Cilt 5, s Aydın Boysan (2004). Adnan Menderes Belediyecilii mar Hareketi Uygulama ve Sonuçları, Mimar.ist, stanbul: TMMOB Mimarlar Odası stanbul Büyükkent ubesi, Yıl 4, Sayı 13, s Doan Kuban, a.g.e., s sayılı mar Kanunu nun metni için bkz. T.C. Resmi Gazete, no. 9359, 16 Temmuz sayılı stimlak Kanunu nun metni için bkz. T.C. Resmi Gazete, no. 9402, 8 Eylül 1956.

8 balatılmıtır. Adnan Menderes e göre, stanbul un imarı bir memleket meselesidir YILLARINDA STANBUL DA YAPILAN MAR ÇALIMALARI yılları arasında gerçekleen stanbul imar çalımalarının, 1957 seçimlerinin yaklaıyor olması dıında, stanbul u güzelletirmek, trafii rahatlatmak için yeni yollar açmak, yeni meydanlar yapmak ve tarihi-dini eserleri onarmak amacıyla balatıldıı söylenebilir. 21 Bu çalımalar arasında, denizin doldurulmasıyla kazanılan alanda Sirkeci- Florya Sahil Yolu, Vatan ve Millet Caddeleri, Eminönü-Unkapanı Yolu, Atatürk Bulvarı nın geniletilmesi, Belediye Sarayı nın yapılması, Barbaros Bulvarı nın açılması, Maslak güzergâhından geçen Levent-Sarıyer Asfaltı, Perembe Pazarı ndaki Karaköy-Azapkapı balantısı, Karaköy-Tophane arasındaki Kemeraltı Caddesi, Tophane den Bebek e kadar uzanan sahil yolunun geniletilmesi, Eyüp Meydanı nın düzenlenmesi, Üsküdar skele Meydanı nın açılması, Salıpazarı ve Haydarpaa liman tesisleri yer almıtır. Aydın Boysan, stanbul imarında yapılanları u ekilde ifade etmektedir: Eski stanbul sanki dilimlendi. Yeni caddeler-meydanlar ebekesi aı, suriçi eski stanbul un üstüne çöktürüldü. Her açılan bulvar, ehrin barında yüzlerce metre genilikte ehir eritlerini kazıdı-kaldırdı. Arada kalan yerlerdeki arazi parçalarına, yüksek katlı bitiik nizam yapı ruhsatları verildi. Nüfus yıılması, düüncesizce tevik edildi. stanbul Üniversitesi, hatta Belediyenin kendisi gibi kurulular, vahi kitleli binalarla ehrin eski mahallelerine ve tarihi bölgelerine yayıldı. Eski stanbul un üzerine yeni bir stanbul çöktü ve eskisini tarihe gömdü. Eski stanbul dan hâlâ gözle görülebilenler, gömülen tarihi ehrin sanki mezar talarıdır. 22 stanbul daki bu imar hareketleri sırasında, Karaköy-Kabata arasında kalan bölgede yapılan yol geniletme çalımalarında zarar gören ya da yok olan tarihi eserler ve önemleri aaıda incelenmitir: II. Abdülhamid Çemesi II. Abdülhamid tarafından 1319 (1901) yılında talyan mimar Raimondo d Aronco ya yaptırılmıtır. Tamamı mermerden ina edilmi olan dört yüzlü, ufak boyutlu bir meydan çemesidir. Üzerinde kâgir, kenarları dilimli, iki kademeli, kurun kaplı geni bir saçak vardır. Osmanlı 20 Cumhuriyet, 25 Eylül lhan Tekeli (1991). Kent Planlaması Konumaları, Ankara: TMMOB, s Aydın Boysan, a.g.m., s

9 mimarisinde barok üslubun çoktan terk edilmi olduu 20. yüzyıl balarında ina edilmesine ramen, önünde yer alması düünülen Nusretiye Camii ile uyum salaması için bu üslupta tasarlandıı anlaılmaktadır. Ancak, aynı yerde muhafazası mümkün iken 23 önce Dolmabahçe Stadı nın karısına yerletirilmek istenmi, daha sonra da Maçka da TÜ Maden Fakültesi nin karısındaki parka nakledilmitir. 24 Nusretiye Camii ve Sebili II. Mahmud tarafından yaptırılan Nusretiye Camii nin inasına 1238 (1823) yılında balanmı, 1241 (1826) yılında tamamlanmıtır. Padiahın katıldıı büyük bir törenle açılmıtır. 25 Mimarı Krikor Amira Balyan dır yılındaki imar çalımalarında üzerinde dökme demir parmaklıın bulunduu alçak duvarı yıkılmı, avlusundan geriye yalnızca giriin solundaki küçük ta avlu kalmıtır yılında yapılan imar çalımalarında ise önünden geçen yolun seviyesinin indirilmesi nedeniyle cami ve sebilin önüne mimarisine basamak eklenmi, cami avlusu daraltılmı, adırvan avlusundaki musluklar ve tuvalet sökülmütür. 26 Ayrıca, yukarıda da belirtildii gibi caminin mimarisi ve dı süslemesine uygun bir biçimde yapılmı olan Abdülhamid II Çemesi de sökülerek Maçka ya taınmıtır. Karaba Hamamı Beyazıt Devri ne varan bir eserdi. mar çalımaları sırasında Kemeraltı Caddesi açılırken asfaltın kenarında kaldı. Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu nun muhafaza kararına ramen yıktırıldı. Yerine belediye bahçesi yapıldı. 27 Kılıç Ali Paa Camii ve Dükkânları Mimar Sinan ın yaptıı caminin deki imar çalımaları sırasında bazı duvarları yıkılarak yeniden yapılmı, yapım sırasında yükseklik ve seviyeleri tutturulamamıtır. Ayrıca dükkânları da kaldırılmıtır Behçet Ünsal, stanbul un marı ve Eski Eser Kaybı, Türk Sanat Tarihi Aratırma ve ncelemeleri Dergisi, Cilt 2, s Affan Egemen (1993). stanbul un Çeme ve Sebilleri, stanbul: Arıtan, s stanbul Abideleri (1940). Yenigün Neriyat, s Behçet Ünsal, a.g.m., s a.g.m., s stanbul Abideleri, s Behçet Ünsal, a.g.m., s.46.

10 Müirlik Dairesi 1864 yangınından sonra Topçu Mektebi arsası üzerine yapılmıtır. Son yapı, Abdülaziz Dönemi ne aittir. mar çalımaları sırasında yol yapımı nedeniyle önce por çıkıntısı, sonra da 1958 yılında tamamı yıkılmıtır. 30 Sanayi Kılası Askeri mimarimizin örnek eserlerinden birisidir. XIX. yüzyıldan kalmadır yılında yol hizası için yıktırılmıtır. 31 Süheyl Bey Camii Cepheleri kesme ta eritleri arasında tula kuaklar ile renkli bir görünüe sahiptir. Sade bir mimarisi vardır. Korunması mümkünken, 1957 yılında yol yapımı nedeniyle, çemesiyle birlikte yıktırılmıtır. 32 Hekimolu Ali Paa Çemesi Günümüzde Kabata skele Meydanı nda yer alır. Eskiden setin üzerinde bulunan bu çemeye basamaklı bir merdivenle çıkılırdı. Meclis-i Mebusan Caddesi nin 1957 yılındaki yeniden düzenlenmesi sırasında merdivenler kaldırılarak önüne duvar örülmü ve sonrasında günümüzdeki yerine nakledilmitir. Kesme tatan yapılmı dört yüzlü bir meydan çemesi olan bu eserin cadde ve denize bakan kısımlarında aheser denilebilecek kabartmalar bulunmaktadır. Çeme set üstünde bulunduu sırada üzeri parmaklıkla çevrilmi bir teras eklindeydi. Nakil sonrası ise teras kaldırılmı geni saçaklı çatıyla örtülmütür. 33 Yahya Efendi (Silahdar) Çemesi 1957 yılında yol düzenlemesi sırasında bu çeme Kabata ta set üstünde bulunmaktaydı. slam Ansiklopedisi nde talarının Feriköy Sular daresi deposunda muhafaza edildii söylenmektedir. Çemeyi yaptıran Yahya Efendi II. Abdülhamid in silahdarıdır a.g.m., s a.g.m., s a.g.m., s Affan Egemen, a.g.e., s a.g.e., s.817.

11 Yusuf Paa (Koca) Çeme ve Sebili Günümüzde Kabata ta Meclis i Mebusan Caddesi üzerinde bulunan sebil geçen asırda esas yerinden taınarak Fındıklı Molla Çelebi Camii son cemaat yeri cephesine nakledilmitir yılında caminin bahçesi istimlâk edilince ehir planlamasına kurban edilmi ve buradan kaldırılarak bugünkü yerine getirilmitir. nasında benzeri olmayan bir düzenlemeye gidilmi, ortaya çeme, iki yanına ise ikier pencere sebili yerletirilmitir. 35 Fındıklı Hamamı Fındıklı Hamamı (tarihi adıyla Molla Çelebi Hamamı) camii ve mektebiyle bir küldü. Çifte bir hamam olup cadde üzerinde bulunmaktaydı. Mimar Sinan ın yaptıı hamamlara benzer bir ekildedir. Hamamın planı mimar Sinan ın bir eseri olan Ayasofya Hamamı nın küçük bir örneiydi. Hamam 1957 yılında mercilerine haber verilmeden yıkılmıtır. 36 Esad Mehmed Efendi Çemesi Kabata Seddi altında bulunmaktaydı. Klasik kemerli kesme tatan güzel bir duvar çemesi olmakla birlikte süslemesi olmadıından dolayı mimari deeri de yok sayılarak 1957 de kaldırılmıtır. 37 Saadettin Efendi Çemesi Kabata Seddi merdivenlerinin alt baında bulunmaktaydı. Arapça olan kitabesindeki tarihte (1629) 1309 H. yazılıydı. Cadde seviyesine göre yere gömülü kalmıtı. Kesme ta yapılı sade bir mimarisi vardı. Kenarları fistolu kemer taları zarif ve benzersizdi. Yeni istinat duvarlarına gömülü kaldıı sanılmaktadır. Emin Aa Sebili Dolmabahçe Camii karısında bulunan bu sebil 1957 yılında yol kavaı varyantı için sökülmü 1964 yılında ise daha geriye yeniden monte edilmitir. Ancak eski ifadesini kaybetmitir a.g.e., s Behçet Ünsal, a.g.m., s a.g.m., s a.g.m., s.57.

12 Karaköy Mescidi veya Camii yılında yapılan bu eser Arnuvo stilini 39 taımakta ve Moresk 40 bir camiye benzemekte idi. Emsali olmayan bir son dönem eseri olan bu cami meydan açılırken yıkılmıtır. 41 stanbul da yılları arasında gerçekletirilen bu imar çalımaları sonucunda, stanbul un görüntüsü geri döndürülemez ekilde deimitir. Binlerce yıllık bir yaya kenti olan stanbul, 4 yıllık kesintisiz yıkım faaliyetleriyle açılan geni yollarla parçalara bölünmü, dilimlenmitir. Binlerce ev, bina ve yapı yıkılmıtır yılında, istimlâk ilemleri için ayrılan kaynakların yetersiz kalması nedeniyle büyük istimlâk ilemlerinin durdurulmasına karar verilmesi 43, imar ve yıkım faaliyetlerinin büyüklüünü göstermeye yeterlidir. Yüksek istimlâk harcamaları nedeniyle, büyük tarihi deere sahip olan surların restorasyonu için de kaynak bulunamamıtır yılları arasında, istimlâk ilemleri için 536 Milyon Lira harcanmıtır. 45 Kentin ulaım sistemi tamamen deimi, geni yolların açılmasının bir sonucu olarak otomobillerin ve dier motorlu taıtların sayıları hızla artmıtır. 20. yüzyılın bir gerei olarak giriilmesi kaçınılmaz olan stanbul marı, yeterli plan ve hazırlık yapılmadan balatıldıı için kentin doal ve tarihi dokusuna büyük zarar vermitir. Karaköy-Kabata bölgesinde gerçekleen tahribat, stanbul marı nın bu bölgeye düen payı olmutur. Tüm bu sonuçlarla birlikte, zarar gören eser ve bölgelerin turistik deerleri nedeniyle, imar çalımalarının turizm açısından da önemli sonuçları olmutur. mar çalımalarının turizm açısından sonuçları mar çalımalarının turizm açısından yarattıı sonuçların en önemlisi, bölgenin destinasyon özelliinin yitirilmesidir. Destinasyon, turistlerin evlerinden uzakta zamanlarını geçirme eiliminde oldukları yer 39 Art Nouveau, 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl baında Avrupa ve Amerika da etkili olmu bir sanat akımıdır. Bu Yeni Sanat akımında zarif dekoratif süslemeler, bitkisel desenler ve kıvrımlar sıklıkla kullanılmıtır. Türkiye de 1900 Sanatı olarak da anılmıtır. Bu akımın balangıcı, ngiltere kökenli Arts and Crafts Akımı na kadar dayandırılmaktadır. Osmanlı da yaygın olarak kullanılması ise talyan mimar Raimondo d Aronco nun 1893 yılında II.Abdülhamid tarafından stanbul a davet edilmesi ve saray mimarı olmasıyla balamıtır. 40 Moresque, 8 ile 15. yüzyıllar arasında Kuzeybatı Afrika da etkili olan Müslüman Marip mimarisidir. 19. yüzyılda Batı da da etkili olmutur. Osmanlı da fazla yaygın deildir. stanbul daki önemli Moresk yapılardan birisi ise, Alman mimar Jachmund un 1889 da yaptıı Sirkeci Garı dır. 41 Behçet Ünsal, a.g.m., s lhan Tekeli, yıkılan bina sayısını 7289 olarak vermitir. lhan Tekeli, a.g.e., s Cumhuriyet, 16 Ekim Cumhuriyet, 26 Eylül lhan Tekeli-lber Ortaylı (1978). Türkiye de Belediyeciliin Evrimi, Ankara: Türk dareciler Dernei, s

13 anlamında kullanılır. Bu corafi birim, bir köy, kasaba, ehir ya da bir ada olabilecei gibi tek bir lokasyon ya da bir tur kapsamındaki pek çok destinasyonun bileimi de olabilmektedir. Turizm literatüründe destinasyon, bazı yazarlar tarafından turistik ürünün bir parçası olarak görülebilmekte, bazı yazarlarca ise içerisinde çok çeitli ürünlerin satın alınabildii ya da deneyimlenebildii bir corafi birim olarak tanımlanabilmektedir. 46 Destinasyon kavramı ister turistik ürünün bir parçası olarak deerlendirilsin, isterse çok çeitli ürünlerin satın alınabildii ya da deneyimlenebildii bir corafi birim olarak düünülsün, turistleri çekebilmek için bir takım özelliklere sahip olması gerekmektedir. Bu özellikler, turistler ve turizm faaliyetleri açısından büyük önem arz etmektedirler. Turistik ürünün ilk bileeni olan destinasyonun çekicilikleri ve çevresi, potansiyel müterilerin tercihlerini ve motivasyonunu geni oranda etkileyen bir bileen olarak doal çekicilikleri (plajlar, deniz, iklim, flora ve fauna vb.), ina edilmi çekicilikleri (tarihi ve modern mimari, yapılar, park ve bahçeler vb.), kültürel çekicilikleri (tarih ve folklor, din ve sanat vb. ), sosyal çekicilikleri (yaam biçimi, yöre halkının dili vb.) kapsamaktadır. kinci bileen olan destinasyon olanakları ve hizmetleri, turistlerin çekiciliklerden daha rahat ve mutlu bir ekilde faydalanmasını salayan unsurlardır. Konaklama ünitelerini (otel, hostel, tatil köyü vb.), restoran, bar ve kafeleri, destinasyondaki ulaım imkânlarını (taksi, bisiklet ve araba kiralama vb.), spor aktiviteleri (kayak okulları, golf kulüpleri vb.), dier imkanlar (dil okulları, salık kulüpleri vb.), perakende dükkanlarını (alıveri dükkanları, seyahat acenteleri vb.) ve dier hizmetleri (bilgi hizmetleri, turizm polisi vb.) içermektedir. Üçüncü bileen olan destinasyonun ulaılabilirlii, müterinin yaadıı yerden çıkarak seçtii destinasyona ulamasını salayacak altyapı (kara, hava, demir ve su yolları vb.), ekipman (toplu taıma araçlarının hızı ve sıklıı), operasyonel faktörler ve hükümet düzenlemelerini kapsamaktadır. Dördüncü bileen destinasyonun imajı ve algılanmasıdır. Satın alma kararı yalnızca ürünün deneyimlenmesiyle olumamakta, destinasyonun algılanan imajı da ziyaretçi motivasyonunun olumasında etkili olmaktadır. Turistik ürünün beinci ve nihai bileeni olarak müteriye mal olan fiyat ise turistik ürünün ve 46 Jafar Jafari, a.g.e., s.145.

14 destinasyonun farklı özelliklere sahip olmasından ötürü deiik turist ve turist gruplarının farklı fiyatlar ödemesine göndermede bulunmaktadır. 47 Doal, tarihi, kültürel vs. çekicilii olmayan bir yerin nasıl ki destinasyon olarak kabul edilmesi mümkün deilse, bu çekiciliklere sahip olan bir yerin de ulatırma imkansızlıından ötürü turist çekmesi ve destinasyon olarak deerlendirilmesi mümkün olmayacaktır. Dolayısıyla, yol, cadde gibi ulaıma dönük çalımaların yapılması sırasında çevresindeki tarihi eserlerin zarar görmemesi salanmalıdır. mar çalımaları sırasında, Osmanlı Dönemi nin önemli yaam ve idare merkezlerinden olan Karaköy-Beikta arasındaki bölgenin tam ortasından geni bir cadde geçirilerek ve yol açma çalımaları sırasında pek çok tarihi ve kültürel eser yıkılarak ya da yeri deitirilerek destinasyon çekiciliklerine büyük zarar verilmitir. Dolayısıyla; camileri, çemeleri, medreseleri, sanayi kılası vs. gibi pek çok turistik ürünüyle bu bölge, bir bütün halinde o dönemin yaayıını anlatabilmekten uzak kalmı, düzensiz, uyumsuz, daınık, parçalı bir hale dönümütür. Bu durum neticesinde, özellikli bir turistik ürün ya da destinasyon niteliini kaybederek, nadiren ziyaret edilen ya da sadece önünden geçilen sıradan bir bölge durumuna dümütür. Öyle ki, bölgenin içinde bulunan Salıpazarı Kruvaziyer Limanı ndan inen pek çok turist, acente rehberleri tarafından stanbul un dier çekiciliklerine taınmaktadır. Burada bulunan çekicilikler ise bir bütün halindeki turistik ürün ya da destinasyon özelliklerini yitirdikleri için ihmal edilmektedir. SONUÇ 1950 yılında iktidara gelen Demokrat Parti, özellikle tarım alanında getirdii yenilikler ve ekonomik alanda gerçekletirdii ilerlemeler sonucunda son derece baarılı bir dört yıl yaamıtır. Bu baarının neticesinde, 1954 yılında %58 lik bir oy oranıyla iktidarını korumutur. Ancak, 1955 yılından sonra çeitli sorunlarla karılaması, Demokrat Parti yi 1957 yılında yapılacak genel seçimlerde kamuoyu desteini ve oyunu korumak için daha fazla çalımaya zorlamıtır. Bir milyonu aan nüfusuyla ciddi bir oy potansiyeli olan stanbul da imar faaliyetlerinin balamasının, seçimin bir yıl öncesi olan 1956 yılına denk gelmesi rastlantı deildir. 47 Victor T. Middleton (2001). Marketing in Travel and Tourism, Jordan Hill, Oxford: Butterworth-Heinemann, s

15 stanbul da o dönem yapılan imar çalımalarına Vatan ve Millet Caddeleri, Eminönü-Unkapanı Yolu, Atatürk Bulvarı nın geniletilmesi, Belediye Sarayı nın yapılması, Barbaros Bulvarı nın açılması, Maslak güzergahından geçen Levent-Sarıyer Asfaltı gibi örnekler verilebilir. Karaköy-Kabata arasından geçen sahil yolunun geniletilme çalımaları da yine bu döneme denk dümektedir. Bu geniletme çalımaları sırasında; içinde çeme, hamam, sebil, kıla, cami bulunan pek çok tarihi, kültürel ve turistik eser yıkılarak ya da taınarak orijinal deerlerini kaybetmilerdir. Karaköy-Kabata arasında yıkılan çeme, hamam, sebil, cami gibi Osmanlı mimarisinin seçkin örnekleri, süslemeleri ve benzersiz mimari yapılarıyla kültürel geçmiimizin zenginlikleriydiler. Aynı zamanda, bu eserlerin her biri turistik deere sahip olabilecek yapılar olarak dikkat çekmekteydiler. Bu yapıların hepsinin yürüyü mesafesinde bulunmaları ve bahsi geçen bu çok sayıda nadide eserin bir arada görülebilme imkanı neticesinde, bu bölgenin turistik ürünün bir parçası olarak bir destinasyon haline gelmesi mümkün olabilirdi. Gerek yolun geniletilmesi, gerekse bahsi geçen eserlerin yıkılması ya da yerlerinin deitirilmesi neticesinde, destinasyon olarak turistlerin youn ilgisini çekebilecek bu bölge, bütüncül özelliini kaybetmi ve uyumsuz, parçalı, daınık bir yapıya bürünmütür. Dolayısıyla, bir dönem Osmanlı insanının yaadıı, ibadet ettii, yönetildii ve askeri açıdan da önem taıyan; kısacası toplumsal, idari ve askeri açıdan son derece önemli olan tarihi bir bölgenin izlerini sergilemekten çok uzak kalmıtır. Bölgenin içinde bulunan Salıpazarı Kruvaziyer Limanı yolcuları, rehberleri eliinde bu önemli tarihi bölgeyi ziyaret etmeden, stanbul un dier bölgelerini ve eserlerini ziyaret etmek üzere turlarına balamaktadırlar. Kısacası, stanbul marı sırasında Karaköy-Kabata bölgesinde yapılan tarihi eser tahribatı, son derece önemli ve zengin bir turistik bölgenin kaybedilmesine neden olmutur. Bununla birlikte, Demokrat Parti Dönemi nde ülke turizmine hizmet eden çok önemli adımların atıldıı da bir gerçektir. Bu dönemde, Türkiye Emlak Kredi Bankası 1 milyon liralık Turizm Kredisi Fonu oluturmu ve tevik almaya hak kazanan iletmelere ödenecek tutarın buradan finanse edilmesi kararlatırılmıtır yılında ise, turistik yatırımları tevik etmek için 6086 sayılı Turizm Endüstrisini Tevik Kanunu çıkartılmıtır. 48 Aynı yasayla, ller Bankası nın Turizm Endüstrisi Tevik Fonu adıyla bir kredi kaynaı oluturması salanmıtır. Yasanın çıkarılmasından bir yıl sonra, 1954 yılında ise 6224 Sayılı Yabancı Sermaye tarihinde çıkartılan 6086 sayılı Turizm Endüstrisini Tevik Kanunu nun metni için bkz. T.C. Resmi Gazete, no.8414, 22 Mayıs 1953

16 Yatırımlarını Tevik Kanunu çıkarılmıtır. 49 Birbirini tamamlar özellikteki bu iki kanunla, yabancı sermayenin turizm alanına girii kolaylatırılmıtır. 10 Haziran 1955 tarihinde stanbul Hilton Oteli nin açılıı, bu giriimin ilk sonuçlarından olmutur. 50 Yine 1955 yılında, verilen teviklerin finanse edilmesinde yaanan sorunlar nedeniyle 10 milyon TL sermayeli Türkiye Turizm Bankası A.. kurulmutur. 51 Bu dönemde turizm ile ilgili dier bir gelime ise, 1957 yılında Basın Yayın ve Turizm Genel Müdürlüü nün; Basın, Yayın ve Turizm Vekaleti adıyla Bakanlık haline getirilmesidir. Bu bakanlıın ismi, 1963 yılında Turizm ve Tanıtma Bakanlıı olarak deitirilmitir. Günümüzdeki Kültür ve Turizm Bakanlıı nın temeli bu bakanlıktır. Yine bu dönemde, özel sektör konaklama tesisleri tevik edilerek faaliyete geçmeleri salanmı; yol, liman, hava meydanı gibi altyapı yatırımları hızlanmıtır. Ayrıca, ulatırma ve haberleme sistemleri iyiletirilmitir. 52 Özellikle konaklama tesis yatırımları tevik edilmitir. Bu teviklerin öncelikli nedeni ise, o tarihte sayıları çeitli nedenlerle artan yabancı ziyaretçilere hizmet verebilecek tesislerin kurulması isteidir. 53 Demokrat Parti döneminde, NATO ve dier uluslararası kurulularla salanan yakın ilikiler sayesinde artan yabancı ziyaretçi sayısının ihtiyaçlarını karılamaya yönelik olarak konaklama tesislerinin kurulması tevik edilmitir. Gerçekten de, o dönem için stanbul un yatak kapasitesi, ziyaretçilerin ihtiyaçlarını karılamaktan uzak bir durumdadır. Tablo 1 de, Türkiye de Planlı Dönem öncesinde var olan otel, oda ve yatak sayısı bulunmaktadır. Birinci Be Yıllık Kalkınma Planı nda, geçmi yıllarda belirli bir çaba gösterilmedii halde yüzde 12 oranında artan turist sayısının, ileride yapılacak yatırımlar ve youn tanıtım çalımalarıyla yüzde 20 oranında artabilecei tahmin edilmitir. Tablo 1 de Marmara Bölgesi nin toplam yatak adedi olarak gözükürken, 1967 yılında toplam yatak ihtiyacının aynı bölge için olacaı tahmin edilmitir. 54 Demokrat Parti döneminde bu ihtiyaç fark edilmi ve açıın kapatılması hususunda çalımalar yapılmıtır. Dolayısıyla, verilen tevik kredilerinin ve yatırımların, emekleme dönemindeki Türk turizm endüstrisinin gelimesi açısından büyük bir önem tekil ettii muhakkaktır tarihli kanunun metni için bkz. T.C. Resmi Gazete, no.8615, 23 Ocak Cumhuriyet, 11 Haziran Nazmi Kozak-Meryem A. Kozak-Metin Kozak, (2001), Genel Turizm: lkeler-kavramlar, Ankara: Detay, s Azize Tunç-Firuzan Saç, (1998), Genel Turizm: Geliimi-Gelecei, Ankara: Detay, s Nazmi Kozak, a.g.e., s DPT nin verileri için bkz. adresinde s.426

17 Tablo 1: 1961 yılında Türkiye de Bölgelere Göre Geceleme mkanları 55 Bölge Otel Sayı sı Oda Sayı sı Yatak Sayısı Marmara Ege Antalya Çukurova Hatay ç Anadolu Dou Karadeniz Genel Toplam Ancak, Demokrat Parti Dönemi nde destinasyon olanakları ve hizmetleri ile genel anlamda turizm endüstrisinin tevikiyle yakalanan baarı, ne yazık ki kültür turizmi açısından zenginlik arz eden destinasyon çekicilikleri ve çevresinin imar çalımaları sırasında tahrip edilmesi nedeniyle gölgede kalmıtır. Turizm politikası; para, ulatırma, imar, iç ve dı ticaret, eitim, tarım, endüstri gibi sektörlerin karar mercilerinin davranı, tutum ve politikaları dikkate alınmadan saptanamamaktadır. 56 Halbuki, stanbul marı sırasında turizm açısından zenginlik arz eden bölgelerin düzenlenmesinde konunun uzmanları karar verme sürecine dahil edilmemilerdir. Ayrıca, stanbul da yaayan insanlar da genel olarak bu sürecin dıında tutulmulardır. Gelimi ülkelerde turizme yerel halkın katılımı konularında pek çok çalıma yapılmasına ramen, ülkemizde bu bilincin halen olumadıı görülmektedir. Sonuç olarak; stanbul marı, Bavekil Adnan Menderes tarafından iyi niyetle ve milyonluk nüfusuyla bir 20. Yüzyıl metropolünün, özellikle ulaımla ilgili gereklerini karılamak amacıyla 57 balatılmı olsa da, plansızlıı nedeniyle tarihi ve turistik deerlere zarar vermitir. stanbul 55 Kaynak için bkz. Birinci Be Yıllık Kalkınma Planı ( ), s Hasan Olalı, a.g.e., s stanbul un imarı için hazırlanan ancak gerçekletirilemeyen planlar arasında, Boaz a bir köprü yapılması (Cumhuriyet, 16 Temmuz 1956) ve Beyazıt-Mecidiyeköy hattında çalıacak bir metro (Cumhuriyet, 23 Ekim 1954) gibi ileri görülü ulaım projeleri de bulunmaktaydı.

18 marı çalımaları, 27 Mayıs 1960 Askeri Müdahalesi yle birlikte fiilen sona ermitir. KAYNAKÇA Resmi Kaynaklar T.C. Resmi Gazete, no.8414, 22 Mayıs 1953 T.C. Resmi Gazete, no.8615, 23 Ocak 1954 T.C. Resmi Gazete, no.9329, 11 Haziran 1956 T.C. Resmi Gazete, no. 9359, 16 Temmuz 1956 T.C. Resmi Gazete, no. 9402, 8 Eylül Yılı Bütçe Kanunu Tasarısı ve Bütçe Komisyonu Raporu, Ankara: 1953 Gazeteler Cumhuriyet, 23 Ekim 1954 Cumhuriyet, 11 Haziran 1955 Cumhuriyet, 16 Temmuz 1956 Cumhuriyet, 25 Eylül 1956 Cumhuriyet, 26 Eylül 1958 Cumhuriyet, 16 Ekim 1958 Kitaplar ve Makaleler AHMAD, Feroz (1995). Modern Türkiye nin Oluumu, stanbul: Sarmal. BOYSAN, Aydın (2004). Adnan Menderes Belediyecilii mar Hareketi Uygulama ve Sonuçları, (13), s DP Tüzük ve Programı(1946). stanbul. EGEMEN, Affan (1993). stanbul un Çeme ve Sebilleri, stanbul: Arıtan. EROUL, Cem (2003). Demokrat Parti: Tarihi ve deolojisi, Ankara: mge (4.bsk.). ERTEM, Barı (2009). Türkiye-ABD likilerinde Truman Doktrini ve Marshall Planı, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12, (21), s EZHERL, hsan (1986). TBMM: , Ankara: TBMM Basımevi. stanbul Abideleri (1940). Yedigün Neriyat. JAFARI, Jafar. (Ed.) (2000). Encyclopedia of Tourism, London: Routledge. KOZAK, Nazmi-KOZAK, Meryem A. KOZAK, Metin. (2001) Genel Turizm: lkeler- Kavramlar, Ankara: Detay. MIDDLETON, Victor T. (2001). Marketing in Travel and Tourism, Jordan Hill, Oxford: Butterworth-Heinemann. OLALI, Hasan (1990). Turizm Politikası ve Planlaması, stanbul: letme Fakültesi Yayınları. TANÖR, Bülent (1995). Osmanlı-Türk Anayasal Gelimeleri, stanbul: Der Yayınları. TEKEL, lhan-ortayli, lber (1978). Türkiye de Belediyeciliin Evrimi, Ankara: Türk dareciler Dernei. TEKEL, lhan (1991). Kent Planlaması Konumaları, Ankara: TMMOB. TOKER, Metin (1966). smet Paa le On Yıl, Cilt 1, Ankara: Akis.

19 TUNÇ, Azize, Saç, Firuzan (1998). Genel Turizm: Geliimi-Gelecei, Ankara: Detay. TURGUT, Serdar. (1991). Demokrat Parti Döneminde Türkiye Ekonomisi: Ekonomik Kalkınma Süreçleri Üzerine Bir Deneme, Ankara. ÜNSAL, Behçet stanbul un marı ve Eski Eser Kaybı, Türk Sanat Tarihi Aratırma ve ncelemeleri, Cilt 2, s.6-61.