Editörler Prof. Dr. Kenan KAYNAŞ Dr. Mustafa SAKALDAŞ

Transkript

1 Editörler Prof. Dr. Kenan KAYNAŞ Dr. Mustafa SAKALDAŞ

2 Editörler Prof. Dr. Kenan KAYNAŞ Dr. Mustafa SAKALDAŞ

3 Birinci Baskı: Mart 2013 Editörlerin İletişim Adresi: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü Terzioğlu Yerleşkesi ÇANAKKALE Tel : /1269 Faks : k_kaynas@comu.edu.tr msakaldas@yahoo.com Kapak Tasarımı: Prof. Dr. Kenan KAYNAŞ ISBN: Basım Yeri:

4 BAYRAMİÇ ELMASININ COĞRAFİ İŞARET TESCİLİ VE PAZARLAMA BAŞARISI PROJESİ KAPSAMINDA GERÇEKLEŞTİRİLEN EĞİTİM PROGRAMINDA SUNULAN KONULARI İÇERMEKTEDİR. Bayramiç Ziraat Odası Başkanlığı Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanlığı Güney Marmara Kalkınma Ajansı T.C. Kalkınma Bakanlığı Bu kitap Bayramiç Ziraat Odası Başkanlığı ve Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölüm Başkanlığı işbirliği ile hazırlanan ve Güney Marmara Kalkınma Ajansı (GMKA) tarafından desteklenen TR22/12/DFD 0016 nolu Bayramiç Elmasının Coğrafi İşaret Tescili Ve Pazarlama Başarısı Projesi kapsamında hazırlanmıştır. Bu kitabın yayın hakkı Bayramiç Ziraat Odası Başkanlığı ve Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanlığına aittir ve tüm yayın hakları saklıdır. Kaynak göstermek suretiyle alıntı yapılabilir, kopya edilmesi ve çoğaltılması yayın hakkı olan kuruluşlardan alınacak izine bağlıdır.

5 ÖNSÖZ Elma, ülkemiz için en büyük potansiyele sahip meyve türlerinden bir tanesidir. Türkiye dünya üzerinde de önemli bir elma üreticisi konumundadır. FAO verilerine göre dünya elma üretimi yaklaşık 41 milyon tondur. Ülkemizde yaklaşık 2.5 milyon ton elma üretilmekte ve bu miktarla Türkiye Dünya da üçüncü sırada yer almaktadı. İlk iki sırayı ise 17.2 milyon ton ile Çin ve 4.7 milyon ton ile ABD almaktadır. Ülkemizde yetiştiriciliğin en yoğun yapıldığı iller; Isparta, Karaman, Denizli, Niğde, Antalya, Çanakkale ve Bursa dır. Çanakkale, bahçe bitkileri tarımının son derecede önemli olduğu bir il olup çok eski tarihlere kadar giden bir meyvecilik kültürü bulunmaktadır. Elma yetiştiriciliği kapsamında Çanakkale, Marmara bölgesinin en önemli üretim merkezidir. Üretim değerleri yönünden Çanakkale ili yıllık ortalama ton üretimi ile Türkiye nin en fazla elma üreten illeri sıralamasında 4.sırada yer almaktadır. Çanakkale ilinde elma yetiştiriciliği başta Bayramiç ilçesi olmak üzere, Lâpseki, Merkez, Biga ve Yenice ilçelerinde yoğunlaşmaktadır. Bölgede yıllık elma üretim miktarı tonun üzerinde olup Starking Delicious, Golden Delicious, Jonagold, Red Chief, Starkrimson Delicious ve Granny Smith çeşitleri en çok yetiştirilen çeşitlerdir. Diğer yandan yörede özellikle Bayramiç ilçesinde eski elma bahçelerinde çöğür anaçları ile tesis edilmiş bahçeler yer almaktadır. Son yıllarda bodur ve yarı bodur anaçlarla tesis edilen bahçe sayısı gittikçe artmaktadır. Yeni tesis edilen bahçelerde bodur ve yarı bodur anaç kullanımı yanında pazarda talebi gittikçe artan yeni elma çeşitlerinden Gala, Fuji, Summer Red, Golden Reinders, Pink Lady, Jeromino ve Jersey Mac gibi çeşitlere ağırlık verilmektedir. Uzun yıllardır devam eden elma yetiştiriciliği ve özellikle Kaz Dağı ekolojisi nedeniyle yörede hakim olan yüksek nem nedeniyle hastalık ve zararlılarla mücadele, beslenme, muhafaza ve pazarlama konularında sorunlar yaşanmaktadır. Bayramiç ilçesinin içinde bulunduğu Kaz Dağı ekolojisi nedeniyle üretimi yapılan elmalar kabuk ve meyve kalitesi yüksek olduğu için bugüne kadar özellikle İstanbul, İzmir ve Bursa gibi büyük pazarlarda tüketiciler tarafından tercih edilmektedir. Bölgede yetiştirilen elma meyvelerinde ekoloji özelliklerin yarattığı bu kazanımı Bayramiç Elması adı altında coğrafi işaret tescili yaptırılarak marka oluşumu gerçekleştirmek ve bunun sonucunda ürün değerlendirmesinde ek katma değer yaratılması amacıyla hazırlanan proje kapsamında üretici eğitimi programında yer alan bazı yetiştiricilik konularını içeren bu kitapçığın tüm üreticilerimiz için yararlı olması dileğiyle saygılar sunarım. Prof. Dr. Kenan KAYNAŞ

6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ELMA BAHÇESİ KURULUMU VE ÇEŞİT SEÇİMİ 1 ELMA AĞAÇLARINDA BUDAMA, MEYVE SEYRELTME, 13 TOPRAK İŞLEME VE TOZLAYICI ÇEŞİTLER ELMADA GÜBRELEME 20 ELMADA SULAMA VE DAMLA SULAMA YÖNTEMİ 27 ELMADA HASTALIK VE ZARARLILAR 34 ELMA YETİŞTİRİCİLİĞİNDE İYİ TARIM UYGULAMALARI 65 GLOBALGAP ELMADA HASAT, MUHAFAZA VE KALİBRASYON 79 ELMADA PAZARLAMA VE SATIŞ 91

7 ELMA BAHÇESİ KURULUMU VE ÇEŞİT SEÇİMİ Prof. Dr. Kenan Kaynaş Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Çanakkale 1. ELMA BAHÇESİ KURULUMUNDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR Son yıllarda ekonomik koşullar ve pazar isteklerinin değişmesi nedeniyle modern meyveciliğin yapılması gerekmektedir. Bu ise ancak bodur elma bahçesi tesisi veya yarı bodur elma bahçesi tesisi ile olmaktadır. Modern meyvecilikte birim alandan daha çok ve yüksek kalitede ürün elde etmek esastır. Elma yetiştiriciliğinde ülkemizde dekara ortalama ton ürün alınırken; gelişmiş ülkelerde dekara ortalama ton ürün alınmaktadır. Bunun nedeni ise bu ülkelerde klasik meyvecilik yerine modern meyveciliğin yapılıyor olmasıdır. Elma bahçesi kurulumunda dikkat edilmesi gereken noktalar şu şekildedir. a. Yer ve Yöney: Elma bahçesi tesis edilecek arazinin ilkbahar veya sonbaharda soğuk hava akışını sağlayacak şekilde hafif eğimli (%4-8) olması avantaj sağlar. Güneş ışığından iyi düzeyde faydalanmak için sıraların kuzey-güney doğrultusunda düzenlenmesi gerekir. Bahçe tesis edilecek arazinin toprak yapısı amaca uygun ve drenajı iyi olmalıdır. Özellikle MM 106 gibi kök çürüklüğüne çok hassas anaçlı elma bahçelerinde büyük zararlar meydana gelir. b. Anaç-Çeşit Seçimi: Gelişme kuvveti ve ağaç büyüklüğü bakımından elma çeşitleri arasında önemli farklılıklar vardır. Bazı çeşitler, doğal olarak zayıf gelişirken (Spur çeşitler); bazı çeşitler kuvvetli gelişim gösterirler. Bir çeşidin doğal gelişme kuvveti ve karakterinin belirlenmesi en uygun anaç seçiminin yanında uygulanacak dikim mesafelerinin belirlenmesi bakımından da faydalıdır. Gelişme kuvvetine göre bazı önemli çeşitler şunlardır; Zayıf gelişen çeşitler: Starkrimson Delicous, Scarlett Spur, Red Chief. Kuvvetli gelişen çeşitler: Fuji, Granny Smith, Gala, Golden Delicious, Red Delicious, Starking Delicious, Pink Lady. c. Fidan kalitesi: Elma yetiştiriciliğinde dallı ve kamçı olmak üzere 2 tip fidan kullanılır. Kamçı fidan kullanımında, yan dallanma sağlayabilmek için tepe kesimi yapılır. Bu işlem kuvvetli büyümeye neden olduğu için verime yatma süresi gecikir. Dallı fidanlarda ise ağaçlar daha erken meyveye yatar ve alınan 1

8 ürün miktarı daha fazladır (Mika ve ark., 2003). Yan dal sayısı ile 2. ve 3. yıllarda alınan verim miktarı arasında pozitif bir ilişki bulunmaktadır (Ferree ve Rhodus, 1987; Sadowski ve ark., 2007). Günümüzde erken ve yüksek verim için dallı fidan kullanımı yaygınlaşmıştır (Hoying ve Robinson, 2005). d. Dikim sıklığı: Dikim mesafesi, meyve bahçesi tesisinde dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan birisidir, verimi ve meyve kalitesini doğrudan etkileyen bir etmendir (Weber, 2000). Dikim sıklığının, fidan kalitesi ile birlikte meyve bahçesinin özellikle ilk 5 yılında verimi belirleyen tek faktör (Csiagi ve Hrotko, 2007), toplam verim bakımından ise en etkili faktördür (Robinson, 2005). 2. ELMADA ANAÇ VE ÇEŞİT SEÇİMİ a. Klonal Elma Anaçları M9 Anacı - İngiltere de East Malling Enstitüsünde geliştirilen tam bodur elma klon anacıdır. Üzerideki meyveyi erken verime yatırması ve meyve iriliğini arttırması yönünden mükemmel olması nedeniyle en yaygın kullanılan klon anacıdır. - Kış soğuklarına ve ağır bünyeli toprak şartlarına dayanıklı olmakla birlikte taban suyu yüksek, durgun su bulunan topraklara hassastır. - Standart çöğür anacının oluşturduğu ağacın %25-30 u kadar ağaç hacmi oluşturur. - Çöğür anacına göre çeşitleri 1 hafta erken olgunlaştırır. - Fransa da geliştirilen M 9 anacıyla benzer özellikleri gösteren Pajam 1 anacı M9 dan daha zayıf, Pajam 2 ise M9 göre % 10 daha kuvvetli gelişir, Mark 9, NAK-B 337, EMLA- 9, Budavgosky 9, M9 T 339 gibi anaçlar M9 anacı ile benzer özellikleri taşır. - Tam verime yattığında bu anaç üzerinde bir elma ağacı 2.5m-3.0m yüksekliğinde taç oluşturur. - Kök sisteminin çok hassas ve kırılgan olması nedeniyle mutlaka destek sistemine ihtiyaç duyar. Destek sistemi, 10-15m aralıklarla beton yada, emprenye edilmiş ağaç, toprak altında cm, toprak üzerinde ise m yükseklikte olmalıdır. Yerden 50 cm yükseklikte ilk tel ve her 50 cm de bir tel olmak üzere 4 ya da 5 tel geçirilerek ağaçlara destek sistemi oluşturulur. 2

9 - Bu anaç üzerinde dikim mesafeleri; 4 x 1m yada 4 x 1.2 m olarak dikilebileceği gibi sıra üzeri mesafe 60cm ye, toprak çok kuvvetli değilse sıralar arası mesafe 3.5m ye düşürülebilir. - M9 anaçlı bahçe tesisinde dekara 120 ile 400 arasında fidan gerekli olup damla sulama sistemi mutlaka kurulmalıdır. - Bu anaç üzerinde 2-3 yaşlarda dekara kg, 5-6 yaşlarda 5-6 ton, tam verim çağı olan 7-8 yaşlarda ise ton ürün almak mümkündür. - Phtoptphora ya dayanıklı, ateş yanıklığı bakteriyel hastalığına ise hassastır. - M9 anacına aşılı Granny Smith ve Golden Delicious gibi çeşitlerde güneş yanıklığı görüldüğü için özellikle güneşlenmenin yoğun olduğu bölgelerde gölgeleme materyali kullanılmasında yarar vardır. - Scarlet Spur. Redchief, Spur Golden gibi zayıf gelişen elma çeşitleri M9 anacı üzerinde çok zayıf gelişeceği için bu anaç üzerine aşılanmamalıdır. MM 106 Anacı -Ülkemizde en çok kullanılan yarı bodur elma klon anacıdır. M7 anacı ile benzer gelişme kuvvetinde olup elma standart çöğür anacının %50-60 ı kadar gelişme gösterir. - Phtophora ya (kök çöküklüğüne) hassas, pamuklu bite ve ateş yanıklığına dayanıklıdır. - Ağır bünyeli iyi drene edilmeyen topraklarda kesinlikle kullanılmamalıdır. -Üzerimdeki çeşidi erken verime yatırır. - Spur özelliği gösteren (zayıf gelişen çeşitler) için iyi bir anaçtır. - M9 anacına göre üzerindeki çeşit birkaç gün geç olgunlaşır. -Kök sistemi M9 anacına göre daha iyi geliştiği için destek sistemlerine gerek duymaz. - Bu anaçla kurulan bahçelerde sıra üzeri mesafeler m, sıralar arası ise m olup, dekara gerekli fidan sayısı arasında değişir. - Bu anaç üzerinde spur (yarı bodur) çeşitlerle daha sık bahçelerde kurulabilir. - Fazla dip sürgünü oluşturmaz. 3

10 MM 111Anacı - Kuvvetli gelişen anaçlardan olup standart çöğür anacının % 75 i kadar taç hacmi oluşturur. - Pamuklu bite dayanıklı olup, kısıtlı sulama şartlarında ve kumlu tınlı özellikteki topraklar için ideal bir anaçtır. - Yeni çeşitlerden Fuji, Gala, Pink Lady gibi çeşitlerle uyuşması mükemmeldir. - Güçlü kök sistemi geliştirdiği için destek sistemine gerek duymaz. - Bu anaç üzerinde spur çeşitler sıra üzeri m, sıralar arası 4m standart çeşitler ise sıra üzeri m sıralar arası 5m olarak dikilebilir. - Son yıllarda bazı ülkelerde MM 111 anacı üzerine M9 anacı ara aşı olarak aşılanmakta, böylelikle MM111 den daha bodur, güçlü kök sistemine sahip ağaçlar elde edilirken her iki anacında üstün özellikleri kombine edilmektedir. M 26 Anacı - Üzerindeki çeşidi erken meyveye yatırır. - Standart çöğür anacını % 35 i kadar ağaç tacı oluşturur. - Yarı bodur spur çeşitler bu anaca aşılanabilir. - İyi drene edilen topraklara önerilmekte olup soğuklarına dayanıklıdır. - Destek sistemi gereklidir. Çizelge 1. Farklı klonal anaçların bazı koşullara tolarans seviyeleri ANAÇLAR AĞAÇ GELİŞME KUVVETİ KİRECE DAYANIM TABAN SUYUNA DAYANIM M9 X XX XXX X EM 26 XX XX XX XX MM106 XXX XXX XXX XXX M7 XXX XXX XXXX XXXX MM111 XXxX XXX XXX XXXxx KURAĞA FİDAN DİKİM MESAFELERİ MUKAVEMET 3,5 m x 1,0 m Spur Çeşitler 3,5 m x 2,0 m Standart Çeşitler 3,5 m x 1,2 m Spur Çeşitler 3,5 m x 2,0 m Standart Çeşitler 3,5 m x 1,5 m Spur Çeşitler 3,8 m x 2,2 m Standart Çeşitler 4,0 m x 2,0 m Spur Çeşitler 4,0 m x 3,5 m Standart Çeşitler 4,0 m x 2,0 m Spur Çeşitler 4,0 m x 3,5 m Standart Çeşitler 4

11 b. Bayramiç Bölgesi İçin Önerilebilecek Yeni Çeşitler Pink Lady: Avustralya da Lady Williams X Golden Delicious melezi olarak Cripps Pink ismi ile tescil ettirilmiştir (Cripps ve ark., 1993). Ağacı kuvvetli ve yarı dik gelişir. Tozlayısı olarak Granny Smith, Gala ve Fuji çeşitleri önerilebilir (Akgül ve ark., 2005). Meyvesi orta iri ve konik şekillidir. Meyve kabuğu pembe renktedir, meyve eti ise krem renkte olup tatlı, sulu ve aroması yüksektir (Cripps ve ark., 1993; Akgül ve ark., 2005; Corrigan ve ark., 1997). Tam çiçeklenme ile hasat arasındaki süre gün olup (Hepaksoy ve Eroğul, 2008) geçci bir çeşittir (Şekil 1). Günümüzde en çok kullanılan klonları Cripps Pink ve Rosy Glow olmaktadır. Şekil 1. Pink Lady elma çeşidine ait meyvelerin görünümü. Fuji: Japonya da Ralls Janet X Delicious melezinden elde edilmiştir (Hampson ve Kemp, 2003). Ağacı kuvvetli ve yarı dik gelişir ve verimlidir. Periyodisite eğilimi gösterir. Tozlayıcı olarak Golden Delicious, Gala ve Granny Smith çeşitleri çeşitleri önerilebilir. Meyvesi orta iri, yuvarlak ve kutuplardan basıktır (Şekil 2). Tam çiçeklenme ile hasat arasında geçen süre gündür (Özongun ve ark., 2004; Akgül ve ark., 2005; Kaplan ve ark., 2002; Özkan, 1995). Günümüzde kullanılan en popüler klonları; Fuji Zhen Aztec, Fuji Kiku-8 ve Fuji Kiku Fubrax olmaktadır. 5

12 Şekil 2. Fuji Kiku Fubrax (solda) ve Fuji Zhen Aztec (sağda) elma çeşidine ait meyvelerin görünümü. Golden Reinders: Golden Delicious klonudur, orta- geç mevsim elmasıdır, paslanmaya karşı dayanıklı ve lentisel sayısı azdır. Parlak bir zemin rengine sahiptir (Şekil 3). Starking Delicious, Gala, Granny Smith ve Fuji tarafından rahatlıkla tozlanabilir. Özellikle Fuji, Red Delicious ve Starking Delicious için iyi bir tozlayıcıdır. Dağlık bölgelerde çok iyi bir aroma ve tat oluşumu meydana gelir. Karalekeye hassastır. Meyve büyüklüğü ortalama mm civarındadır. Güneş yanıklığına hassastır (Anonymous, 2013 a). Şekil 3. Golden Reinders elma çeşidine ait meyvenin görünümü. 6

13 Granny Smith Challenger: Günümüzdeki en popüler Granny Smith klonudur. Orta geçci bir çeşittir. Kuvvetli büyüme yapısına sahiptir. Idared, Braeburn, Fuji, Gala ve Golden Delicious tarafından tozlanır. Braeburn ve Idared çeşitleri için ise iyi bir tozlayıcıdır. Özellikle büyük beyaz lentisel benekleri ile pazarlama başarısı yüksek bir çeşittir (Şekil 4). Karalekeye karşı hassastır (Anonymous, 2013 b) Şekil 4. Granny Smith Challenger çeşidine ait meyvenin görünümü. Jeromine: Çok popüler bir Red Delicious klonudur. Golden Delicious çeşidinden birkaç gün önce hasat edilir. Verimli bir çeşittir. Koyu kırmızı zemin renkli (Şekil 5), beyaz et renkli, sert, gevrek, sulu ve asitli bir tadı vardır. Karalekeye karşı hassas bir çeşittir (Anonymous, 2013 c) 7

14 Şekil 5. Jeromine çeşidine ait meyvelerin görünümü. Cooper: ABD de yürütülen çalışmalarla karalekeye karşı dayanıklı bir çeşit olarak geliştirilmiştir (Crosby ve ark., 1992). Ağacı zayıf- orta kuvvetlidir. Verimli bir çeşittir. Tozlayıcı olarak Fuji, Granny Smith, Golden Delicious ve Gala çeşitleri önerilebilir. Meyveleri orta irilikte, basık küre şeklindedir. Meyve eti krem renktedir, tatlı, sık dokulu ve sert bir et yapısı vardır (Şekil 6). Tam çiçeklenme ile hasat tarihi arasındaki süre gündür (Özongun ve ark., 2006). Günümüzde en çok kullanılan klonları; Juliet ve Crimson Crisp olmaktadır. Şekil 6. Cooper elma çeşidine ait meyvelerin görünümü. 8

15 3. BODUR ELMA BAHÇE TESİSİ-YARI BODUR ELMA BAHÇE TESİSİ Fidan dikimi yapılmadan önce dikim noktaları kazıklarla işaretlenir. Bu amaçla uzun bir ipin arazinin üst başına gerilmesi ile dikim sıraları; sağ ya da sol başına gerilmesi ile de ilk sıranın fidan yerleri belirlenir. Bu aşamadan sonra her sıraya gerilen ip doğrultusu boyunca şerit metre yardımı ile sıra üzeri fidan yerleri tek tek ve kontrollü olarak belirlenir ve kazıklarla işaretlenir. Güneş ışığından iyi yararlanmak için dikim sıraları Kuzey-Güney istikametinde olmalıdır. Tozlayıcı çeşit sırası 30 m yi geçmemelidir. Bu amaçla her 5-6 sırada bir tozlayıcı sırası dikilmelidir. Fidan yerlerini belirlemede ve fidan dikimi esnasında dikim tahtası kullanılmalıdır. Modern meyve yetiştiriciliğinde bodur anaçlar (M9, M26) kullanıldığında; ağaçların yıkılmasını önlemek, dalları eğmek ve meyve yükünü taşımak amacıyla her ağaca bir direk veya telli terbiye sistemi gereklidir. Bu amaç için sanayi borusu, ağaç direk veya beton direkler kullanılmaktadır. Direk dikim işleminin fidan dikiminden önce yapılması tavsiye edilir. Telli terbiye sisteminde her metreye bir direk dikilmesi, 3 metre boyundaki direklerin 60 cm sinin toprağa gömülüp betonlanması, 3 veya 4 sıra tel çekilmesi gereklidir. 3 mm lik galvenizli tel kullanılması tavsiye edilir. 4.KLASİK YETİŞTİRİCİLİK İLE MODERN YETİŞTİRİCİLİĞİN KARŞILAŞTIRILMASI Bodur Meyve Yetiştiriciliğinin Avantajları Birim alanda daha çok ağaç kullanılarak daha fazla ürün alınır. Bodur meyve ağaçları erken yaşta meyveye yatar. Budama, seyreltme, gübreleme gibi bahçe işleri daha kolay ve ekonomik olarak yapılabilir. Hastalık ve zararlılarla mücadele daha az ve etkili biçimde kontrol edilir. Hasat ve elden geçirmenin kolaylığı nedeniyle insan işgücü ve üretim giderleri azaltılır. Meyve iriliği ve renk yönünden daha kaliteli ve bir örnek ürünün elde edilmesi sonucu pazarlanabilen meyve oranının artırılması söz konusudur. Tohum anacı üzerine aşılanan çeşitlerde bahçeye dönüme adet elma fidanı dikilirken; M9 anacı üzerine aşılı çeşitlerle dönüme adet fidan dikilebilmektedir. Klasik elma bahçelerinden dönüme ortalama 1-2 ton ürün alınırken; modern sistemde 6-8 ton ürün alınabilmektedir. M9 anacı üzerine 9

16 aşılı çeşitler tam ve ekonomik anlamdaki verime 3. ve 4. yaşında geçerken; çöğür üzerine aşılı aynı çeşitler yılda geçebilmektedir. Bu nedenle bodur anaç kullanılarak yapılan yetiştiricilikte yaptığımız yatırım masrafları erken yıllarda bize geri dönmektedir. 5. BAYRAMİÇ YÖRESİNDE ÇEŞİT SEÇİMİ, SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Yöredeki en büyük sorunların başında ağaç yaşı gelmektedir. Yöre kapsamında özellikle Evciler, Çırpılar, Yeşilköy gibi önemli üretim alanlarını kapsayan Derekolu mevkiinde kapama elma bahçelerinde ortalama ağaç yaşı civarındadır. Bu durum özellikle meyve kalitesini direkt olarak etkilemektedir. Yörede mevcut bir diğer sorun, modern meyve yetiştiriciliğinde günümüzde yeri kalmamış olan çöğür anaç kullanımıdır. Özellikle bazı bölgelerdeki su sorunu nedeniyle bu tür anaç kullanımı yaygın haldedir. Bu nedenle kaliteli ve standard ürün elde etmede sorunlar olmaktadır. Buna karşın; mevcut çeşitleri koruyarak tam bodur anaç kullanımı olmasa da su kısıtına dayanıklı M111 gibi yarı bodur klonal anaçlar kullanılmalıdır. Bu şekilde birim alandan daha çok ürün alınabilecek, daha homojen meyve üretimi sağlanacak ve meyve kalitesinde artış sağlanacaktır. Bölgede Starking Delicious ve Golden Delicious gibi büyük önem arz eden çeşitlerin yeni klonlarının kullanımına da yer verilmesi gerekmektedir. Özellikle Starking Delicious çeşitlerinin zemin renginin, Golden Delicious çeşidinde ise pas probleminin olduğu bölgelerde Jeromine ve Scarlett Spur gibi koyu zemin renkli kırmızı çeşitler ile Golden Reinders ve Golden Smoothee gibi pasa toleranslı sarı zemin rengi olan çeşitlerin kullanımı, ürün kalitesi ve pazarlanabilirlik açısından önem taşımaktadır. Bunun yanında Cooper gibi kara lekeye toleranslı çeşitlerin aşırı nemli bazı bölgelerde yetiştiriciliği daha uygun olacaktır. KAYNAKLAR Akgül, H., Dolunay, E.M., Özongun, Ş., Özyiğit, S., Atasay, A., Demirtaş, İ., Pektaş, M., Öztürk, G., Karamürsel, Ö.F., Sesli, Y., Göktaş, A., Gür, İ., Sansu, H.C. ve Karaaslan, Z., Meyve Çeşit Kataloğu, Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Yayın No: 12, ISBN: Corrigan, V.K., Hurst, P.L., Boulton, G., Sensory characterics and consumer acceptability of Pink Lady and other late-season apple 10

17 cultivars. New Zealand Journal of Crop and Horticulture Science, 25: Cripps, J.E.L., Rishards, L.A., Mairata, A.M., Pink Lady apple. Hortscience. 28: Crosby, J.A., Janick, J., Pecknold, P.C., Korban, S.S., O Conner, P.A., Ries, S.M., Goffreda, J., Voordeckers, A., Fruit Var. J. 46: Csigai, K. and Hrotko, K., Effect of rootstock and spacing on growth and yield in early bearing Jonia and Gala Must apple trees. Actahort 732: Ferree, D.C. and Rhodus, W.T., Early performance and economic value of feathered apple trees onsemi Standard rootstocks. J. Amer. Soc. Hort. Sci., 112: Hampson, R.C., Kemp, H., Characteristics of Importnant Commercial Apple Cultivars. In Apples, p: CABI Publishing, Cambridge, USA, ISBN Hepaksoy, S., Eroğul, D., Önemli Meyve Çeşitleri, Genel Meyvecilik, Nobel Yayın Dağıtım Ltd. Şti., s. Hoying, S.A. and Robinson T.L., Tree quality- An importnant part of succesfull plantings, in Apple Orchard System Book, The compact fruit tree. Specila issue, 36: Kaplan, N., Özcan, M., Çelik, M., Amasya Elmasında Klon Seleksiyonu, OMÜ Ziraat Fakültesi Dergisi, 17 (1): Mika, A., Buler, Z. And Krawiec, A., Effects of various methods of pruning apple trees after planting. Journal of Fruit and Ornamental Plant Research, 11: Özkan, Y Ilıman İklim Meyveleri, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Ders Notu, Tokat. Özongun, Ş., Dolunay, E.M., Öztürk, G., Karakuş, A., Kankaya, A., Pektaş, M., Elma Çeşit Adaptasyon Denemesi II (Sonuç raporu). Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretimi Geliştirme Genel Müdürlüğü, Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Eğirdir. Özongun, Ş., Dolunay, E.M., Öztürk, G., Karakuş, A., Kankaya, A., Küden, A., Elma Çeşit Adaptasyon Denemesi I (Sonuç raporu). Tarım ve 11

18 Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretimi Geliştirme Genel Müdürlüğü, Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Eğirdir. Öztürk, G., Karamürsel, Ö.F., Sesli, Y., Göktaş, A., Gür, İ., Sansu, H.C. ve Karaaslan, Z., Meyve Çeşit Kataloğu. Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü. Yayın No: 12. ISBN: Robinson, T.L., Achieving a Balance Between Vegetative Growth and Cropping in Apple Orchards Systems Book. The Compact Fruit Tree. Special Issue, 36: Sadowski, A., Mackiewicz, M and Dziuban, R Growth and Early Bearing of Apple Tress as Affected by the Type of Nursery Trees Used for Planting. ActaHort., 732: Weber, M.S., Optimizing Tree Density in Apple Orchards. The Compact Fruit Tree, 33 (4):

19 ELMA AĞAÇLARINDA BUDAMA, MEYVE SEYRELTME, TOPRAK İŞLEME VE TOZLAYICI ÇEŞİTLER Doç. Dr. Hakan ENGİN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Çanakkale, 1. BUDAMA Günümüz modern ve klasik elma yetiştiriciliğinde kalite ve yüksek verim için budama gereklidir. Budama, bitki organlarına uygulanan kesme, bükme, tomurcuk, sürgün ve yaprak alma gibi işlemlerdir. Elma bahçelerinde uygulanan budama, geniş kapsamlı bir iştir. Ağaçların yaşına, verim dönemlerine ve gelişme durumlarına göre farklı şekillerde uygulanır. Elma ağaçlarında yapılan budamayla, ağaçları en kısa sürede ürüne yatırmak ve uzun süre ürün alınmasını sağlamak; ağaçların kök ve dalları arasında dengeli bir gelişme sağlamak; meyvelerin hasadında, ağaçların hastalık ve zararlılarıyla mücadele işlemlerinde, toprak işlemede kolaylık sağlayarak verimin ve kalitenin artırılması amaçlanmaktadır. Elma yetiştiriciliğinde şekil budaması, verim budaması ve gençleştirme budaması olmak üzere ağaçların farklı gelişim dönemlerinde uygulanan budamalar farklı adlarla isimlendirilir. Şekil budaması, elma bahçesi kurulduktan sonra fidan dikiminden başlayarak 3-4 yıl süreyle devam eden budamadır. Verim budaması, şekil budaması yapılan ağaçlarda oluşan fizyolojik dengenin uzun süreli olması için yapılan budamadır. Gençleştirme budaması ise yaşlanan ağaçlarda yeniden kuvvetli sürgünler oluşturmak amacıyla yapılır (Engin,2005). Elma yetiştiriciliğinde ağaçlarda bilinen şekillerin (goble, piramit vs.) dışında, farklı şekiller geliştirilmiştir. Elma ağaçlarına verilecek şekil, iklim koşullarına ve yetiştirme sistemlerine göre değişir. Yağışlı bölgelerde ağaçlara ortası açık şekiller, kurak bölgelerde ise ortası kapalı şekiller tercih edilmelidir. Serbest Merkezi Lider Sistemi (Free standing central leader) her iki bölgede kullanılabilecek sık dikim yöntemlerinden birisidir. Ağaçlara bu yetiştirme tipine uygun budama şekilleri verilir. Bu yöntemde, dalların daha çok sıra üzerine doğru gelişmesi sağlanır ve ağaçların fazla yükselmesine izin verilmez. Serbest Merkezi Lider Sistemi (Free standing central leader) tip bir budama şeklini anacı, MM111, MM106, gibi kuvvetli veya yarı bodur gelişen anaçlar 13

20 üzerinde aşılı olan elma çeşitlerinde uygulamak mümkündür. Bunlar değişik sıklıkta dikilmiş olabilir. 5x5, 6x6, 4x3, 4x2 m aralıklarında dikilebilir. Genç elma ağaçları için en kolay terbiye sistemi merkezi lider sistemidir. Yarı bodur anaçlar üzerindeki ağaçlar veya Red Delicious un spur tiplerinin kuvvetli anaçlar üzerindeki ağaçları için geliştirilmiştir. Kuzey Amerika nın Pasifik bölgesi ile Yeni Zelanda da yaygın olarak kullanılmaktadır. Sistemin en büyük özelliği, tacın bütün kısımlarına eşit düzeyde ışık dağılımının sağlanması, yüksek verim ve iyi renklenmiş meyve elde edilmesidir. Verim çağında bulunan yetişkin ağaçlara uygulanan budama, genç ağaçlardakinden farklıdır. Ağaçlar budanırken, verim ve gelişme miktarı dikkate alınmalıdır. Çok kuvvetli büyüyenlerde hafif bir budama, zayıf büyüyenlerde ise şiddetli bir budama yapılarak, sürgün oluşumu teşvik edilir. Verim budaması ile hastalıklı ve kırılmış dallar, eğer ağacın taç şeklini bozmayacaksa dipten kesilir. Aksi durumda ise sorunlu kısmın hemen altından, fakat sağlam dokunun bulunduğu yerden kesilir. Birbiri üzerine binen veya birbirine rakip olarak gelişen dallardan birisi mutlaka çıkartılmalıdır. Ağaç fazla yükselmişse, uzun dallar ana dalla birleştiği yerden kesilir. Elmalarda, sert bir budama yapılmaz. Daha çok tacın iç kısmının iyi havalanmasını ve ışık almasını sağlayacak şekilde bir aralama budaması yapılır. Ağaçlarda az sayıda dal kesimi yapmak ve büyük yaralar oluşturmamak için, her yıl düzenli olarak budama yapmak gerekir. Budama, ağaçların yapraklarını döküşünden, ilkbaharda dinlenmenin sona erdiği tarihe kadar geçen dönem içerisinde yapılır. Ülkemizde de M9, M26, M7 ve MM106 gibi bodur ve yarı bodur anaçlara aşılı elma fidanları ile sık dikim (sıra arası 3 4 m, sıra üzeri m) bahçe tesisi yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu gibi bahçe tesislerinde, ağaçlara ilk yıllardan itibaren şekil verme ve sonraki yıllarda da verim budaması çok daha önem taşımaktadır. Düşey eksenli terbiye sistemi olarak adlandırılan Vertical-axis, orta yoğunluktaki ağaçların budama ve terbiyesi için gerekli olan işgücü gereksinimini en az düzeye indirmek, eşit bir ışık dağılımını gerçekleştirmek ve yüksek kalitede meyve elde etmek amacıyla geliştirilmiştir. Bu sistemde güçlü tepesi vurulmamış lider yerden m büyüyünceye kadar uzamasına izin verilir. Bu merkezi eksen etrafına meyve yüklü dalın dar bir silindir formunu alması şeklidir. Merkezden dışa açılarak oluşan dalların çapı ağacın üst kısmına doğru azalmalıdır. Yan dallar kalınlığı daima gövde kalınlığından az olmalı, aşağıdaki dallar uzun, üstteki biraz kısa, daha üstteki daha kısa şeklinde silindir- 14

21 konik bir şekil oluşmalıdır. Bu sistemde çok az bağlama, eğme vardır. İlk 3 yıl boyunca budama işlemi yapılır. Budamada iki yaşlı ve daha yaşlı dallar kesilerek yan dallar yenilenir. M 9 anacı tavsiye edilmektedir. Genelde M9, M26 anaçları ve spur tipler için M7, MM 106 anaçları bu terbiye metoduna uygundur. M 9 anacıyla m sıra üzeri ve m sıra arası mesafede dikilebilir. Bu şekillerin oluşturulmasında ve daha sonraki yıllarda da verim budamasına dikkat edilmelidir. Aksi takdirde, sık dikimden beklenen verim düşecek ve karlılık azalacaktır. Şekil 1. Elma ağaçlarında budama uygulamalarına ait bazı örnekler. 15

22 2. MEYVE SEYRELTME İklim ve toprak özelliklerinin uygun olduğu bölgelerde iyi döllenme koşulları altında, elma ağaçlarındaki meyve tutumu istenilenden fazladır. Bu durum meyve kalitesinin düşmesine neden olur. Elma ağaçlarında, açan çiçeklerin %9 unun meyve bağlaması, normal bir ürün için yeterli olmaktadır. Seyreltme ile çeşide özgü nitelikte, büyüklük açısından birbirine benzer, daha iyi renklenen ve kaliteli meyveler elde edilir. Elma ağaçlarında meyve seyreltmesi, budama ve çiçeklerin bir kısmının uzaklaştırılması şeklinde de yapılabilir. Elma ağaçlarına uygulanan budama, bir kısım çiçek tomurcuklarının uzaklaştırılmasını sağlar. Ancak bu, pratikte seyreltme için yeterli olmamaktadır. Ayrıca çiçek veya genç meyve seyreltmesi ile takviye edilmesi gerekir. Seyreltme genellikle elle ve kimyasal maddelerle yapılabilir. El ile seyreltme, meyvelerin elle koparılıp atılmasıdır. Bu seyretme yönteminde, her çiçek hüzmesinde genellikle bir meyve bırakılır. Daha çok hüzmedeki doruk çiçekten meydana gelen meyve bırakılır. Dallar üzerinde her cm de bir meyve bulunacak şekilde meyveler seyreltilir. Genellikle daha iyi gelişmiş, duruş pozisyonu ve yeri iyi olan meyveler bırakılır. Elle seyreltme, haziran dökümünden sonra yapılır. Bu zamana kadar dökülecek meyveler kendiliğinden dökülür. Eğer ağaçta kalan meyve fazla ise, seyreltmeye gerek duyulur. Elle meyve seyreltmesi masraflı bir iştir. İşçiliğin pahalı olduğu ülkelerde elmalar, bu yönteme göre daha ucuz olan kimyasal maddelerle de seyreltilebilmektedir. Bu amaçla dinitro bileşikleri (DNOC), naftalen asetik asit (NAA), naftalen asetamid (NAd) ve Carbaryl gibi kimyasal maddeler kullanılır. Dinitro bileşikleri, %75-90 çiçeklenme döneminde ağaçlara uygulanır. Kullanılacak kimyasal maddenin miktarı, ağacın meyve tutum oranına göre değişir. Meyve tutumu yüksek olan çeşitlerde, daha yüksek dozlarda çözelti uygulanır. Kimyasal meyve seyreltmesi, az masraflı ve az zaman alan bir uygulamadır. Ancak bu yöntemle her yıl istenen sonucu almak mümkün değildir. Bazı yıllar, gereğinden fazla meyve dökümüne neden olur. Bazen de istenilenden fazla meyve ağaçta kalabilir. Ağaçta kalan meyvelerin dağılımı homojen olmaz. Bu nedenle elle seyreltme ile tamamlanması gerekebilir (Özçağıran ve ark., 2004). 16

23 3. ELMADA TOPRAK İŞLEME Elma bahçelerinde uygulanan toprak işleme açık toprak işleme ve örtülü toprak işleme yöntemleri olarak iki şekildedir. Açık toprak işleme yöntemi, yıllık yağış toplamının elmanın doğal olarak yetişmesine yeterli olmadığı bölgelerde uygulanır. Toprağı kabartmak, havalandırmak ve yabancı otları yok etmek için, çeşitli toprak işleme aletleriyle toprağı işleyerek temiz tutmaktır. Açık toprak işlemesi, su veya rüzgârın etkisiyle erozyonun meydana geldiği yerlerde uygulanamaz. Elma bahçelerinde bir yıl içerisinde; sonbahar başında, ilkbahar başında, ilkbahar sonunda ve yaz aylarında olmak üzere 4 farklı dönemde, toprak sürülür. İlkbahar ve yaz mevsimlerinde yapılan sürümlerden sonra, ağaçların dipleri bel veya çapa ile işlenir. Böylece, bahçelerde yabancı otların gelişmesine izin verilmez. İlkbahar ve yaz dönemi sürümleri, sadece yabancı otların öldürülmesine yönelik olup, derin yapılmamalıdır. Örtülü toprak işleme yönteminde, toprağın yüzeyi örtü bitkileriyle örtülü tutulur. Örtü bitkilerinin devamlılık durumuna göre Daimi ve Geçici örtülü şekilde uygulanır. Geçici örtülüde, örtü bitkileri sonbahar başında ekilir. Toprağın yüzeyi sonbahar ve kış ayları boyunca örtülü kalır. İlkbahar başında toprak tava geldiği zaman, diskaro geçirilerek ve toprak sürülerek örtü bitkisi toprağa gömülür. Bundan sonraki dönemde, açık toprak işlemede olduğu gibi, toprak işlenerek, toprağın yüzeyi temiz tutulur. Elma ağaçlarının kökleri, toprak içerisinde yüzeysel geliştiği için, sürme derinliği cm yi geçmemelidir. Daimi örtülüde, toprak yüzeyi bir örtü bitkisi ile devamlı olarak örtülü bulundurulur. En fazla uygulanan, çayır bitkilerinin bahçelerde örtü bitkisi olarak kullanılmasıdır. Ancak, su durumunun uygun olması gerekir. Bu yöntem oransal nemi yüksek ve yağışlı bölgelerde uygulanabilir. Gerek geçici örtülü ve gerekse açık toprak işleme yönteminde, bahçeler sulandıkları için, yaz aylarında otlanır. Böyle bahçelerin sürülmesi halinde, sulama kanalları veya sistemi bozulur. Bu kanalların yeniden açılması veya sulama borularının döşenmesi bakım masrafını arttırır. Bu nedenle yazın toprağı sürme yerine, yabancı otların biçilmesi daha uygun olabilir. Özellikle sıralar arasındaki yabancı otların yok edilmesinde, seçici özellikli yabancı ot öldürücü ilaçlar (herbisitler) da kullanılabilir (Özçağıran ve ark., 2004). 17

24 4.TOZLAYICI ÇEŞİTLER Farklı nedenlerden dolayı elma çeşitleri genel olarak kendine verimli değildir. Birçok çeşit kendi çiçektozu ile tozlandığı zaman, çok az meyve bağlamaktadır. Elma çiçeklerinde tozlanmada arılar ve özellikle de bal arıları önemli rol oynar. Tozlanmanın yeterli olabilmesi için, çiçeklenme zamanında her 5 dekar bahçede, bir arı kovanının bulundurulması gerekir. Çiçeklenme zamanında hava sıcaklığının 14 o C nin üzerinde olmasının arı faaliyeti, tozlanma ve döllenme üzerinde olumludur. Elma bahçelerinde biri ana çeşit, diğeri tozlayıcı olmak üzere iki çeşit dikilecekse ve tozlayıcı çeşit ana çeşit kadar üstün kaliteli değilse, bahçedeki her üçüncü sıranın üçüncü ağacı tozlayıcı olmalıdır. Bu durumda tozlayıcı çeşidin, toplam ağaç sayısına oranı 1/9 olur. Bu sayı, tozlayıcı çeşidin bulunması gereken en az sayısıdır. Bu oran daha da yükseltilebilir. Bahçeye eğer aynı ekonomik değerde iki çeşit dikilecekse, çeşitler bahçe içerisinde 4, 3 veya 2 sıralı bloklar halinde dönüşümlü olarak yer almalıdır. Bahçeye birbirine yakın ekonomik değerde, ikiden fazla çeşit dikilecekse, birbirinin tozlayıcısı olanlar, yan yana bulunacak şekilde, 4, 3veya 2 sıralı bloklar halinde dönüşümlü olarak dikilmelidir (Özçağıran ve ark., 2004). Çizelge 1. Bazı elma çeşitleri ve tozlayıcıları. Çeşitler Tozlayıcılar Çeşitler Tozlayıcılar Amasya Red Delicious Kaba Misket Red Delicious Starking Delicious Golden Delicious Golden Delicious Granny Smith Golden Delicious McIntosh Red Delicious Topred Delicious Granny Smith Red Delicious Jonathan Granny Smith Red Delicious Golden Delicious Melrose Jersey Mac Red Delicious Golden Delicious Granny Smith Gala Red Delicious Granny Smith Jonagold Red delicious Granny Smith 18

25 Elma bahçelerinde çeşitlerin yerleşme düzeni, tozlanmanın etkinliği bakımından önem taşımaktadır. Bu nedenle, tozlayıcı çeşidin, esas çeşit ile aynı sıra üzerinde yer alması daha uygun görünmektedir. Elma bahçelerine konacak arı kovanlarının ağızlarının, sıraların başlangıç kısımlarına dik olarak yerleştirilmesi ve bunların ağaçlardaki çiçeklerin yaklaşık % 20 si açtıktan sonra bahçeye getirilmesi önerilmektedir. KAYNAKLAR Engin, H., Meyve Ağaçlarında Aşı ve Budama, Bahçıvanlık El Kitabı, Çanakkale Özçağıran, R., Ünal, A., Özeker, E. ve M. İsfendiyaroğlu, Ilıman İklim Meyve Türleri (Yumuşak Çekirdekli Meyveler Cilt-II. Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları No:

26 ELMADA GÜBRELEME Doç. Dr. M. Kemal GÜL K+S Gübre ve Endüstri Ürünleri San. ve Tic. LTD Şti., İstanbul 1. GİRİŞ İklim, toprak, sulama, budama, bitki koruma ve bitki besleme gibi faktörler meyve ağaçlarının gelişimini ve verimini etkiler. Bu faktörlerin bazıları yetiştiriciler tarafın kontrol edilebilirken bazıları kontrol edilemez. Bitki besleme, başarılı bir meyvecilik için gerekli uygulamalardan biridir ve kontrol edilen faktörler arasında yer alır. Elma ağaçları topraktan önemli miktarlarda besin elementi kaldırırlar (Çizelge 1). Bu besin elementleri ikame edilemez ise ağaçlarda bir takım beslenme bozuklukları ve verim düşüşleri görülür. Bu durumun önlenebilmesi için gerekli besin elementlerinden yeteri kadar takviye yapılmalıdır. Çizelge 1. Elma ağaçlarının genel anlamda topraktan kaldırdıkları ve toplam kullandıkları besin elementi miktarı (kg/da). Kaldırılan elementi Topraktan alınan elementi besin toplam besin N P 2 O 5 K 2 O Ca Mg S 3,5-6 3, ,9-1,5 0,6-0,9 1, , ,5-3,5 2,5-3,5 2. Azot N gübrelemesinde ilkbahar uygulamaları sonbahar uygulamalarına göre daha etkilidir. Çiçek tomurcuğu oluşumu, meyve tutumu ve hızlı yaprak gelişimi gibi fizyolojik olayları teşvik etmek için vejetasyonun ilk dönemlerinde verilecek N miktarı yüksek tutulmalı; sonraki zamanlarda ise ağaçların kış soğuklarından zarar görmemesi ve renk oluşumunun engellenmemesi için verilecek miktar kademeli olarak azaltılmalıdır. 20

27 Elma bahçelerinde verilecek N miktarı, birçok faktöre bağlı olduğundan her bir parsel için toprak analizlerinin yapılıp verilecek gübre miktarının konu uzmanlarınca belirlenmesi uygun olacaktır. Genel bir yaklaşım olarak yaşlarına göre çöğür anaçlı elma bahçelerine verilecek N miktarları için Çizelge 2 den yararlanılabilir. M9 veya MM106 gibi bodur ve yarı bodur gelişen anaçlar için ise tam verim çağında 8-14 kg/da N verilmesi tavsiye edilebilir. N eğer topraktan uygulanacaksa, toplam miktar en az 3 eşit parçaya bölünerek verilmeli ve uygulamalar erken ilkbaharda başlamalıdır. En son uygulama ise Temmuz ayı ortasını geçmemelidir. Şiddetli ilkbahar yağmurlarından önce N verilmemelidir. Ancak uygulamanın sulamadan veya normal şiddette bir yağıştan önce yapılması, gübrelemenin etkinliği açısından önemlidir. Azotlu gübreler, ağaç gövdesine yaklaşmayacak şekilde, ağacın taç izdüşümüne veya banda verilmelidir. Gübre verildikten sonra sulama yapılmayacaksa, gübrenin toprakla karıştırılması tavsiye edilir. Zira özellikle üre, kısmen de amonyum nitrat toprak yüzeyine uygulandıklarında amonyak formunda önemli azot kayıpları meydana gelir. Çizelge 2. Çöğür anaçlı elma bahçeleri için N önerileri. Yaş (Yıl) g / Ağaç Kg / dekar , yaş üzeri Fosfor Fosfor gübrelemesinde dikkat edilmesi gereken en önemli husus, toprak çözeltisindeki elverişli fosfor konsantrasyonunun artırılmasıdır. Bunun için kullanılacak gübre çeşit ve miktarı kadar, uygulama yöntem ve zamanı da önemlidir. Gübrenin toprakla temas yüzeyinin artması ve süresinin uzaması, toprakta fosfor fiksasyonunun artmasına yol açacağından, fosforlu gübreler mümkün olduğunca bitkinin alacağı zamana yakın dönemde verilmelidir. Pratikte gübrelemenin fertigasyon ile yapılmadığı bahçelerde fosforlu gübreler, tomurcuk patlamasından gün önce verilmelidir. Fosfor, toprakta oldukça 21

28 hareketsiz olduğundan fosforlu gübrelerin bitki kök bölgesine yakın verilmesi, gübreleme etkinliğini artırır. Ayrıca gübre kesinlikle serpilerek dağıtılmamalı, taç izdüşümüne veya bant şeklinde açılan çukurlara toplu olarak verilmelidir. Elma bahçelerinde toprağın organik madde miktarını yükseltmek ve kök bölgesi ph sını 6-7 aralığında tutacak kültürel uygulamalar yapmak fosforlu gübrelerin etkinliğini artırır. Elma bahçelerine verilecek fosfor miktarının belirlenmesinde mutlaka toprak analizlerinden faydalanılmalıdır. Eğer bahçe yeni tesis ediliyorsa fidanların güçlü bir kök sistemi oluşturmaları için birim alana daha fazla P uygulanmalıdır. Çizelge 3 de toprakta mevcut P miktarına göre yaklaşık olarak verilmesi gereken P 2 O 5 miktarları verilmiştir. Çizelge 3. Genel olarak elma bahçelerinde uygulanması gereken P 2 O 5 miktarı. Toprak analizlerine göre P seviyesi Uygulanacak P 2 O 5 miktarı (g/ağaç) Düşük Orta Yüksek Çok yüksek (0-10 ppm) (10-20 ppm) (20-30 ppm) 30 ppm< Yeni dikilen bahçelerde önerilen gübre miktarı Tam verimdeki bahçelerde önerilen gübre miktarı M <8 Çöğür <8 M Çöğür Potasyum (K) Elma ağaçlarının K gübrelemesine tepkisi yüksektir. Diğer gübrelerde olduğu gibi potasyumda da verilecek gübre miktarı çok sayıda faktöre bağlıdır ve mutlaka toprak analizi sonucuna göre belirlenmelidir. Toprak analizi sonuçlarına göre tam verimdeki elma ağaçlarına yaklaşık olarak verilmesi gereken K 2 O miktarları Çizelge 4 te verilmiştir. 22

29 Çizelge 4. Elma ağaçlarında uygulanması gereken potasyum miktarı Uygulanacak K 2 O miktarı (g/ağaç) Toprak analizlerine göre P seviyesi Düşük (0-75 ppm) Orta ( ppm) Yüksek ( ppm) Çok yüksek 225 ppm< M Çöğür Kalsiyum (Ca) Kalsiyum toprakta ve bitki bünyesinde hareketsiz bir besin elementidir. Bu yüzden yapraktan gübreleme yapılır. Özellikle elma da acı benek olarak bilinen ve önemli ekonomik kayıplara neden olan bozukluğun nedeni Ca eksikliğidir. Ca nın hareketsizliği yapraktan yapılan gübrelemenin etkinliğini de azaltır. Bu yüzden özellikle elma ağaçlarında yapraktan gübrelemenin mümkün olduğunca homojen yapılması, büyüme sezonu boyunca eksiklik derecesine göre 3-8 kez tekrarlanması veya hasattan sonra meyveye doğrudan verilmesi yararlı olur. Kalsiyum gübrelemesi için Çizelge 5 ten yaralanılabilir. 6. Magnezyum (Mg) Bitkiler normal şartlarda Mg gübrelemesine nadiren ihtiyaç duyarlar. Ancak günümüzde azotlu ve potasyumlu gübrelerin fazla kullanılması sebebiyle magnezyum gübrelemesi bir ihtiyaç halini almıştır. Özellikle yıkanmanın fazla olduğu topraklarda Mg gübrelemesi daha da önemlidir. Mg lu gübreler yapraktan uygulanabildiği gibi topraktan da uygulanabilir. Mg eksikliğini kalıcı olarak gidermek için topraktan uygulama gerekir. Toprak uygulamaları için erken ilkbahar tercih edilmelidir. Diğer birçok gübrelerde olduğu Mg gübrelerinin de birkaç defada verilmesi etkinliğini artırır. Mg gübrelemesinde topraktaki K/Mg oranının 1,5 dan fazla olmamasına dikkat edilmelidir. Fazla 23

30 Mg uygulanması özellikle tamponlama kapasitesi düşük olan kumlu topraklarda acı benek oluşturabilir. Çizelge 5. Elma ağaçlarında Kalsiyum gübrelemesi. Uygulama dönemi Uygulama formu Uyg.dozu(1 ton) Notlar Haziran-Ağustos Hasattan 15 gün önce Hasattan sonra Kalsiyum Klorür, Kuru (%34-36 Ca) Kalsiyum Klorür, Sıvı (%12 Ca) Kalsiyum Nitrat, Sıvı (%6-11Ca) Kalsiyum Klorür, Sıvı (%12 Ca) Kalsiyum Klorür, Kuru (%34-36 Ca) Kalsiyum Klorür, Sıvı (%12 Ca) 1,8-2,4 kg Bütün ürünler haziran başı ile ağustos sonu arasında 5-8 kez 2,5 l uygulanmalıdır. Kırmızı çeşitlerde renklenme 2,5 l döneminde kalsiyum nitrat kullanılması önerilmez. 5-7 l Yapraklarda kısmi deformasyon oluşturabilir. 3-5 kg 5-7 l Oluşturulan solüsyon havuzuna meyveler batırılarak veya duşlama sistemiyle meyveler yıkanarak uygulanır. 7. Demir (Fe) Fe gübrelemesi, yapraktan veya topraktan yapılabilir. İnorganik demir tuzlarının (örneğin demir sülfat) yapraktan % 0,05 ve % 1 arasındaki konsantrasyonlarda verilmesi faydalı olabilir. Ancak tuz içerikli gübreler, yapraklarda yanmalara neden olabileceğinden uygulama zamanı ve konsantrasyon iyi ayarlanmalıdır. 24

31 Fe gübrelemesinde şelatlı gübrelerin kullanılması daha iyi sonuç verir. Piyasada farklı şelatların kullanıldığı (EDDHA, EDTA, DTPA gibi) Fe gübreleri bulunur ve bunlar yapraktan veya topraktan başarı ile uygulanabilir. Toprak uygulamalarında, özellikle ph sı yüksek topraklarda Fe-EDDHA iyi sonuç verir. Demir şelatlarının toprağa verilmesi, yaprağa verilmelerinden daha etkilidir. Ancak bu durumda kullanılacak miktar çok fazla olduğundan maliyet artar. Şiddetli noksanlık durumunda ise topraktan uygulama zorunludur. Toprağa uygulandıklarında, elma bahçelerinde ağaç başına gr gübre yeterlidir. Bununla beraber şiddetli noksanlık durumunda bu miktar 500 gr a kadar çıkarılabilir. 8. Çinko (Zn) Zn, bitki fizyolojisi açısından son derece önemli bir elementtir. Bitkilerde; bazı enzimlerin yapı elementi olarak ve diğer bazı enzimlerin aktive edilmesinde, protein sentezinde, karbonhidrat metabolizmasında ve IAA (indol asetik asit) sentezinde görev alır. Zn, bitkilerin gelişimini teşvik eden IAA sentezinde gerekli olması nedeniyle gelişimi teşvik eden element olarak değerlendirilir. Ayrıca Zn, Ca un ağaç içerisindeki hareketinde etkili olmasının yanında K ile birlikte odun dokularının ve çiçeklerin soğuktan zarar görmelerini de azaltır. Elma bahçelerinde optimum verim ve kalitenin elde edilebilmesi için rutin olarak yapraktan Zn uygulaması yapılmalıdır. Uygulamalar; dormant dönemde (çinko sülfat uygulaması), gelişme dönemi içinde ve hasat sonrasında (şelatlı Zn, Çinko sülfat veya diğer Zn içeren yaprak gübreleri) olmak üzere 3 dönemde yapılabilir. Bu konu Yaprak Gübrelemesi bölümünde daha ayrıntılı anlatılmıştır. Şiddetli Zn eksiliği varsa yaprak uygulamalarına ilave olarak topraktan da Zn verilmesi gerekir. Bu amaçla eksiklik şiddetine göre dekara 0,4-2,5 kg Zn uygulanabilir. 9. Bor (B) B, lignin sentezini ve hücre duvarlarının lignifikasyonunu olumlu etkiler. Sürgün uçları, çiçek, meyve ve köklerde yeni dokuların normal olarak gelişmesi ile çiçek tozu kalitesi, çiçek tozu çim borusu gelişimi, tozlanma ve meyve tutumu için gerekli bir elementtir. Meyvede B eksikliğinin oluşmasını önlemek için yaprak B seviyelerinin yeterli düzeyde tutulması gerekir. Bu 25

32 amaçla, taç yapraklar döküldükten 7-10 gün ve 30 gün sonra yapraktan B uygulaması yapılabilir, çiçeklenmeden sonra yapılan uygulamaların meyvelerin; ağırlığını, depo dayanımını ve fizyolojik bozukluklara dirençlerini azalttığını belirtmişlerdir. B un floemde taşınımı az olduğundan köklerin ihtiyacı olan B un sağlanmasında yaprak gübrelemesi etkili değildir. Eğer toprakta yeterli B bulunmuyorsa köklerin B ihtiyacının karşılanması için her yıl topraktan B uygulanması gerekir. Topraktan uygulanacak B miktarı toprak tekstürüne göre değişir. İnce tekstürlü topraklar kaba tekstürlü topraklara göre daha yüksek tamponlama kapasitesine sahip olduklarından böyle topraklarda daha fazla B uygulamasına ihtiyaç vardır. Analiz sonuçlarına göre g/da arasında hatta killi topraklarda 500 g/da B gübrelemesi gerekebilir. B suda çözünebildiğinden fertigasyonla etkili bir şekilde uygulanabilir. B gübrelemesi yapılırken B un oldukça toksik bir element olduğu unutulmamalıdır. 26

33 ELMADA SULAMA VE DAMLA SULAMA YÖNTEMİ Yrd. Doç. Dr. Murat TEKİNER Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü, Çanakkale, 1. GİRİŞ Yağışın yetersiz ve/veya ihtiyaç duyulan zamanda olmadığı durumlarda gereksinim duyulan su, sulama yoluyla sağlanır. Sulama, bitki gelişimi için gerekli olan, ancak doğal yollarla karşılanamayan suyun, çevre sorunu oluşturmadan çeşitli biçimlerde bitki kök bölgesine verilmesi işlemidir. Sulama, bitki gelişimi için gerekli nemi sağlamanın yanında kısa süreli kuraklıklara karşı ürünü sigorta etmek, taban taşını yumuşatmak, toprakta bulunan tuzu kök bölgesinden uzaklaştırmak gibi yararları da vardır. Başarılı bir sulamanın yapılabilmesi için, amaca ve koşullara uygun bir sulama programının (Sulama Zaman Planlaması) hazırlanması ve yorumlanması gerekir. Sulama zamanının planlanma çalışmaları, suyun doğru zamanda ve doğru miktarda uygulanmasını kapsar. Yani kaç gün arayla kaç saat sulama yapacağımızı belirleyen bir mühendislik uygulamasıdır. Doğru bir sulama zaman planlaması ile sağlanabilecek yararları kısaca şöyle özetleyebiliriz: Aşırı veya yetersiz su uygulamasının ortaya çıkaracağı verim ve kalite düşmesi önlenir, Topraktaki bitki besin maddelerinin yıkanması önlenir veya azaltılır ve buna bağlı olarak da gübreleme giderleri azalır, Suyun göllenmesi ve oluşması muhtemel tuzluluk problemleri doğru işletme tekniğiyle azaltılır veya ortadan kaldırılır, Hastalık ve yabancı ot problemleri azalır, Yüzey akış veya derine sızma ile oluşan su kayıpları en aza indirilir, Yağıştan daha fazla yararlanılarak yağış etkinliği artırılır, Suyun paydaşlar arasında adil dağıtımına büyük katkılar sağlar, Yeterli su koşullarında bitkinin ihtiyacı olan suyun karşılanmasından dolayı verim ve kalite beklenilen düzeyde gerçekleşir, Kısıtlı sulama suyu koşullarında bitkilerin su-verim ilişkileri göz önüne alınarak mevcut suyla daha fazla alan sulanabilir ve daha yüksek oranda gelir sağlanabilir, Sulamanın etkinliği artar, Ekonomik yönden üreticilere önemli katkılar sağlanabilir. 27

34 Meyve bahçeleri için oluşturulacak sulama programları, yetiştirildiği bölgeye, kullanılan anaca, ağaçların yaşına, verim durumuna ve toprak bünyesine bağlı olarak değişiklik gösterir. Sulama programı hazırlamak için, öncelikle meyve yetiştiriciliğinde kullanılan anaçların kuraklığa dayanıklılık derecelerinin bilinmesi gerekir. Aynı zamanda farklı taç genişliklerine sahip anaçların kök sistemlerinin ve gelişimlerinin de (etkili kök derinliği vb.) farklı olduğu bilinmelidir. Bilinçsiz sulamanın yapılması, sulamadan beklenen faydalar yanında bir takım zararlara da yol açacaktır. Fazla su, yüksek verim anlamına gelmemektedir. Bitkinin istediği miktardan daha fazla verilen su, ya drenaj problemi olmayan bir arazide derine sızıp gereksiz harcanmış olacak ya da drenaj problemi olan arazide taban suyunu yükselterek hem bitkinin yaşamsal faaliyetlerini etkileyerek verim ve kalitede düşüşe neden olacak hem de su kalitesine bağlı olarak olumsuz çevre koşullarının oluşmasına (bataklık, tuzluluk, alkalilik vb.) sebep olacaktır. Meyve ağaçlarında, toprakta yeter miktarda nem olduğunda sürgün gelişmesi düzenli ve kuvvetli olurken, yetersiz nem koşullarında ise sürgün gelişmesi zayıf olur, ağaçlar tepe tomurcuklarını daha erken oluşturarak gelişimlerini durdururlar. Yetersiz ve eksik miktarda sulama suyu uygulamaları ağaçlarda yaprak alanının küçülmesine, meyve dökümüne, sürgünlerin kurumasına, güneş yanıklıklarının artmasına yol açar. Tomurcukların oluşum sürecinde herhangi bir şekilde su stresi meydana gelirse, tomurcuklar zayıf kalırlar ve takip eden ilkbaharda iyi gelişim gösteremezler. Aşırı su uygulanması halinde, tek yıllık sürgünler yeterince pişkinleşmez, ağaçlar donlardan daha fazla zarar görür ve yüksek neme bağlı olarak mantari hastalıklar daha çok görülür. Fazla su ayrıca, ağaçların daha fazla dal ve yaprak oluşturmasına neden olur ve bu durum aşırı gölgelenme meydana getirdiğinden meyvelerin yeterince renklenmemesine yol açabilir. 2. DAMLA SULAMA YÖNTEMİ Günümüzde küresel ısınma ve iklim değişikliği gibi senaryoların temel konularından biri su kaynaklarının optimum kullanımı ile ilgilidir. Su kaynaklarını kullanan sektörlerin hepsinde talep her geçen gün giderek 28

35 artmaktadır. Bu da dünyamızda kıt kaynak olarak bulunan sudan optimum faydayı sağlama yöntemlerini kullanmayı zorunlu hale getirmektedir. Kullanılabilir su potansiyelinin yaklaşık %70 gibi büyük bir kısmını kullanan tarım, bu zorunluluğu hisseden en önemli sektördür. Bu nedenle suyu yönetenlerin, sulamada kullanılan sudan tasarruf edip bir yandan daha fazla alanın sulanmasını sağlayarak artan nüfusu doyurabilmeleri bir yandan da suyu kullanan diğer sektörlerin artan talebinin bir kısmını karşılayabilmeleri gerekmektedir. Tarımda su tasarrufunu gerçekleştirebileceğimiz en etkili sulama yönteminin damla sulama yöntemi olacağı rahatlıkla söylenebilir. Damla sulama yönteminde temel ilke, bitkide nem eksikliğinden kaynaklanan bir gerilim yaratmadan, her defasında az miktarda sulama suyunu sık aralıklarla yalnızca bitki köklerinin geliştiği ortama vermektir. Damla sulama sisteminde sulama suyu kuyudan veya yerüstü su kaynağından alınıp motopompla düşük basınçla kontrol ünitesindeki filtrelere ve ana boru hattına ulaştırılır. Sulama suyu, lateral boru hattı üzerindeki damlatıcılardan çok düşük basınçla dışarıya çıkar ve damlalar halinde toprak yüzeyine ulaşır. Su damlası toprak yüzeyine düştükten sonra sadece aşağı doğru değil yanlara doğru da hareket ettiğinden, toprak altında gözle görünmeyen kısımda toprak yüzeyinde ıslanan alandan daha geniş bir alan ıslanmakta ve bitki kökleri yeterli nemi alabilmektedir. Damla sulama yönteminin amacı, toprakta ıslak bir şerit oluşturmaktır (Şekil 1). Bu şerit yalnızca bitki kök bölgesinin izdüşüm alanıdır. Şekil 1. Damla sulama yönteminde ıslatma alanı ve nem dağılımı Damla sulamanın en önemli özelliği yukarıda da bahsedildiği gibi, toprak yüzeyinin tamamının değil sadece damlatıcının etrafındaki küçük bir alanın 29

36 ıslatılması buna karşın toprak altında ıslanan alanların birbirini örtmesidir. Ancak bu durum bazı çiftçilerde bitkinin yeterli su alamayacağı, suya doyamayacağı gibi yanlış bir anlamaya neden olmakta ve çiftçilerin damla sulama ile toprak üstünde ıslatılan küçük alanların birbirini örtene kadar uzun süre su vermelerine neden olmakta ve damla sulamadan beklenen fayda sağlanamamaktadır. 3. DAMLA SULAMA YÖNTEMİNİN GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLERİ Damla sulama yönteminin diğer sulama yöntemlerine göre üstünlüklerini şu şekilde sıralayabiliriz: Birim alan sulama suyu ihtiyacı azdır, Derine sızma veya yüzey akışı ile su kaybı olmaz, Bitki su tüketimi düşüktür, Verim ve kalite yüksektir, Etkin bir gübreleme sağlanır, Tuzlu toprak ve tuzlu su koşullarında bitki yetiştiriciliği yapılabilir, Su uygulama randımanı yüksektir, Sulama işçiliği düşüktür, Tarımsal savaş daha kolaydır, Sulama sırasında bazı tarımsal işlemler yapılabilir, Yöntemin uygulanmasını toprak ve topografya koşulları sınırlamaz, Enerji giderleri yağmurlama sulama yönteminden düşüktür. Birçok üstünlüklerine karşın yüksek sistem maliyeti, damlatıcıların tıkanması ve tuz birikimi gibi yöntemin uygulanmasını kısıtlayan etmenler de mevcuttur. Ancak damlatıcıların tıkanması, uygun filtre sisteminin kullanılmasıyla, tuz birikimi ise uygun bir yıkama programı ile önlenebilmektedir. Tüm bunların yanında damla sulama yöntemini zorunlu kılan durumlarda vardır: Arazinin eğimi yüksek olduğunda, Arazi dalgalı bir topografyaya sahip olduğunda, Arazi toprak erozyonuna uygun ise, Toprak hafif bünyeli olduğunda, Toprak derinliği az olduğunda, Taban suyu yüzeye yakın olduğunda, Toprak tuzlu veya taşlı olduğunda, Bitki yüzlek köklü olduğunda, 30

37 Örtüaltı yetiştiriciliği yapıldığında veya ürünün piyasa değeri yüksek olduğunda, Organik tarım veya EUREPGAP gibi standartlara uygun üretim yapıldığında, Sulama suyu kuyudan pompajla alındığında, Su kaynağının debisi düşük olduğunda, Su miktarı arazi için yeterli miktarda değilse, Sulama suyu tuzlu ise ve Su pahalıya mal oluyor ise. 4. DAMLA SULAMA SİSTEMİNDE PLANLANMA, PROJELEME, İŞLETME, BAKIM VE ONARIM Damla sulamadan beklenen faydanın sağlanabilmesi için planlama aşamasından bakım-onarıma kadar dikkat edilmesi gereken hususları genel olarak aşağıdaki gibi sıralayabiliriz; Öncelikle damla sulama yönteminin mevcut koşullara uygun olup olmadığı araştırılmalı, Sonra bir kaynak araştırması yapılarak planlama için gerekli veriler toplanmalı (Su kaynağı özellikleri, topoğrafya, iklim, bitki ve toprak özellikleri vb.) Damla sulama sistemi koşullara ve bilimsel esaslara uygun olarak planlanmalı, Sistemin tüm unsurları boyutlandırılmalı (damlatıcı debisi, damlatıcı aralığı, lateral aralığı, lateral debisi, ana boru hattı debisi ve çapı gibi), Sonra damla sulama sistemi planlandığı şekilde araziye kurulmalı, Sistemin nasıl işletileceği (kullanım esasları) belirlenerek çiftçiye bu konuyla birlikte sistemin bakım ve onarımı hakkında arazide eğitim verilmeli, Daha sonra varsa çiftçinin karşılaştığı sorunlar belirlenmeli ve bu sorunların nasıl çözüleceği çiftçiye açıklanmalıdır. Damla sulama sistemlerinin planlama ve projelendirilmesi kesinlikle deneyimli sulama mühendisleri tarafından yapılmalı. Meyve bahçelerinin sulanmasında, özellikle yetiştirilecek bitki özellikleri (meyve çeşidi, anaç tipi, yaşı, gelişme dönemlerinin özellikleri gibi) mutlaka göz önüne alınmalıdır. Ehliyetsiz kişilerin yaptığı planlama ve projelemelerde bitki özellikleri dikkate alınmadığından her bir ağaç sırasına iki lateral yeterli iken ikiden çok lateral planlanarak sistem maliyeti gereğinden daha yüksek çıkmakta, daha fazla su toprağa verilerek aşırı 31

38 sulamanın yarattığı olumsuz etkiler sonucu damla sulamadan beklenen fayda sağlanamamaktadır. Aynı zamanda planlanan ve boyutlandırılan sistem, deneyimli bir teknik eleman tarafından kurulmadığında, bağlantı noktalarında sızma kayıpları oluşabilmekte ve çiftçiler bu durumu genellikle önemsememektedirler. Bu kayıplar sulama randımanının düşmesine, arazide eş su dağılımının bozulmasına neden olmaktadır. Sistemin işletme, bakım ve onarım aşamasında ise en çok karşılaşılan problem sulama suyunun kalitesine uygun filtre sistemi planlanmadığı için hem çok kısa sürede damlatıcılar tıkanmakta hem de filtre sistemine harcanan para boşa gitmektedir. Tıkanmaların önlenmesi için doğru filtre sistemi seçmenin yanında filtre sistemleri ve diğer elemanlar (ana ve yan borular, lateraller vb.) periyodik olarak temizlenmelidir. Sistemde biriken ve tıkanmaya neden olan maddelerin temizlenmesi için fosforik asit, nitrik asit veya benzeri kimyasal çözeltiler kullanılır. Temizlik amaçlı ilk uygulamanın, sulama başladıktan 2 ay sonra, ikincisinin ise son sulamada yapılması tavsiye edilir. Genellikle yılda iki kez yeterli olsa da suyun kirlilik derecesine göre daha sık temizlemeye ihtiyaç duyulabilir. Damla sulama sisteminin unsurları: Su kaynağı, pompa birimi, kontrol birimi, ana boru hattı, manifold (yan) boru hattı, lateral boru hattı ve damlatıcıdan oluşmaktadır (Şekil 2). Pompa Birimi: Suyu kaynaktan alıp kontrol birimine istenilen basınçta ileten kısımdır. Kanal, akarsu ve yüzlek kuyulardan yararlanıldığında, yatay milli santrifüj tipi pompalar, derin kuyulardan yararlanıldığında, derin kuyu pompaları ya da dalgıç tipi pompalar tercih edilmelidir. Su kaynağının yeterince yüksekte olması durumunda pompa birimine ihtiyaç duyulmaz. Kontrol birimi: Sudaki tüm organik ve inorganik materyalin tutulduğu, bitki besin elementlerinin (gübreler) suya karıştırıldığı ve sistem debisi ile sistem giriş basıncının denetlendiği kısımdır. Hidrosiklon filtre (kum ayıracı): Kum gibi iri parçaları tutar. Kum-çakıl filtre tankı: Mil, kil, pas, yosun, ot, çöp, yaprak, tohum, böcek vb. tutar. Gübre tankı: Gübre ve bazı tarım ilaçlarını sisteme sıvı halde gönderir. Elek filtre: Çok küçük parçalar ve gübrenin erimeyen kısımlarını tutar. Basınç regülatörü: Sulama suyunun sisteme sabit basınçla verilmesini sağlar. 32

39 Ana boru hattı: 6 atm işletme basınçlı sert PVC (gömülü) ya da PE (yüzeyde) borulardır. Manifold (yan) boru hattı: 4-6 atm işletme basınçlı, mm çaplı, sert PVC (gömülü) ya da PE (yüzeyde) borulardır. Lateral boru hattı: 4 atm işletme basınçlı, mm çaplı, esnek PE yuvarlak veya yassı damla sulama borularıdır. Damlatıcılar: Suyun enerjisini kırıp damla haline getiren akış yolu boru içerisinde (in-line) ya da boru dışında (on-line) olan ve debileri saatte 2-8 litre arasında değişen parçalardır. Vanalar : Açma-kapama vanaları, basınç düzenleme vanaları, akış düzenleme vanaları, hava çıkış vanaları, vakum ve basınç önleme vanalarıdır. Diğer parçalar : Manometre, debi ölçer yani su sayacı, suyun geri akışını önleyen araçlar, hava boşaltma araçları ve benzeri parçalardır. 5. KAYNAKLAR Tekiner, M., Taş, İ Sulama Suyu Miktarının Belirlenmesi.Tarım Türk Dergisi, Sayı: 34, Mart-Nisan Gübreleme ve Sulama Eki. S Küçükyumuk, C Meyve Bahçelerinde Sulama. Meyvecilik Araştırma İstasyonu Müdürlüğü Yayınları. Yayın No: 44. Kodal, S Sulama Ders Notu. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü. (Basılmamış Ders Notu). Ankara. 33

40 ELMADA HASTALIK VE ZARARLILAR Zir. Müh.Ömer YILDIZ Çanakkale Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Çanakkale, YUMUŞAK ÇEKİRDEKLİ MEYVE AĞAÇLARINDA ATEŞ YANIKLIĞI HASTALIĞI (Erwinia amylovora) Hastalık Belirtisi Ateş yanıklığı hastalığını oluşturan etmen bakteridir. Dallarda ve gövdede bir önceki yıldan kalan kanserlerin kenarlarındaki kabuk dokusunda kışı geçirir. Hastalık etmeni bakteri yağmur, rüzgar, böcekler, kuşlar ve budama aletleriyle ağaçtan ağaca yayılır. İlk belirtiler çiçek ve çiçek demetlerinde görülür. Hastalıklı çiçekler solar, kahverengi veya siyah bir renk alır. Nemli havalarda ve sabahın ilk saatlerinde hastalıklı kısımlardan krem rengi sütümsü bir akıntı çıkar. Bu akıntı havanın ısınmasıyla birlikte kurur ve kahverengi bir renk alır. Taze sürgünler hastalandığında kahverengi siyah bir renge döner. Uç kısmı geriye doğru kıvrılarak çoban değneği şeklini alır. Dallar ve ana gövdede kanserler meydana gelir. Bu kısımlarda kabuk içeri doğru çöker ve kırmızımsı kahverengi bir renk alır. İlkbahar başlangıcında kanserli doku yüzeyi yumuşak, ıslak bir görünüm alır. Bıçakla kabuk kaldırıldığında altında kahverengi renk değişikliği görülür. Elma çiçeğinde krem rengi sütümsü akıntı ve renk değişikliği Elma sürgününde renk değişimi 34

41 Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler Fidan üretiminde sağlıklı çöğür ve gözler kullanılmalıdır. Ağır hasta ağaçlar sökülüp yakılmalıdır. Bu hastalıkla mücadelede her üretici bahçesini özellikle çiçeklenme döneminde sürekli takip etmelidir. Ağaç üzerinde bulunan hastalıklı çiçek demetleri, sürgün ve dallar enfeksiyon noktasının en az cm altından kesilip çıkarılmalıdır. Budamada kullanılan aletler her seferinde % 10 luk çamaşır suyuna daldırılarak dezenfekte edilmelidir. Büyük dallar kesildiğinde budama yerlerine % 10 luk çamaşır suyu sürülmeli ve aşı macunu ile kapatılmalıdır. Hastalıklı bahçelerde arı kovanları varsa kaldırılmalıdır. Yaprak biti, psillia gibi zararlılarda hastalığın yayılmasında etkili olduğundan bunlarla da mücadele mutlaka yapılmalıdır. Hastalığa karşı dayanıklı çeşit ve anaçlar seçilmelidir. Elmalarda en duyarlı klon anaçları M9, M26, M27 ve Mark isimli anaçlardır. M7, Novole ve Robusta 5 isimli elma anaçları ise en dayanıklı elma anaçlarıdır. Kimyasal Mücadele : Ağaçların durgun olduğu dönemde budamadan sonra % 1,5 lik Bordo Bulamacı uygulanmalıdır. Tahmin-uyarı modellerinin uygulandığı alanlarda çiçek dönemi uygulamalarında; kullanılan modele göre enfeksiyon riski uyarısı yapıldığında en geç 24 saat içinde ruhsatlı preparatlardan biri ile ilaçlama yapılmalıdır. Çiçeklenme dönemi içinde ikinci bir uyarı yapıldığı takdirde ilaçlama tekrarlanmalıdır. Tahmin uyarı modellerinin kullanılmadığı alanlarda; çiçeklenme başlangıcından itibaren 7-8 gün aralıklarla en az 3 ilaçlama ruhsatlı ilaçlardan biri kullanılarak yapılmalıdır. Sürgün gelişiminin hızlı olduğu dönemde ağaçlarda yaralanmaya neden olabilecek fırtına ve doludan sonra 24 saat içinde ilaçlama yapılmalıdır. Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili madde adı ve oranı Bakır sülfat %25 Bakır oksiklorür % 37,5+ Maneb % 20 Formülasyonu Doz Son ilaçlama ile Suda çözünen kristal 100 l suya % 2 lik Bordo Bulamacı (2000g Göztaşı g sönmemiş kireç) hasat arasındaki süre (Gün) 21 WP 400 g 21 Fosetyl Al %80 WP/WG 400 g 14 Oxolinic acide % 20 WP 150 g (Armut 90 35

42 KÖK KANSERİ HASTALIĞI (Agrobacterium tumefaciens) Hastalık Etmeni ve Yaşayışı: Kök kanseri hastalığını oluşturan etmen bakteridir ve bir yara parazitidir. Bitkiye köklerdeki yaralardan kolaylıkla girer ve ur (tümör) oluşturur. Bu yaralar böcekler, nematodlar tarafından ya da don zararı, mekanik işlemler sonucu açılmış olabilir. Bakteri toprakta uzun süre canlılığını sürdürebilir ve bulaşık fidan ve toprakla yayılmaktadır. Hastalık Belirtileri: Hastalık etmeni meyve ağaçları ile bazı orman ve park ağaçlarının kök boğazlarında ur oluşturur. Hastalık belirtilerinin esas görüldüğü yer ağaçların kök boğazı olmasına karşın ender olarak kök ve ağacın toprak üstü bölümünde de görülür. İnce ve derinde yer alan köklerde görülmez. Kök boğazında bulunan parankima hücrelerinin aşırı çoğalmasıyla öncelikle küçük, krem rengi urlar oluşur. Bu urların yüzeyi düzgün ve yumuşaktır. Urlar büyüdükçe dış yüzeyleri kurur, esmerleşir ve pürüzlü bir görünüm alır. Hastalığa şiddetli yakalanan fidanlar iyi gelişemezler. Genç ağaçlar kısa sürede kurur ve yaşlı ağaçlarda az ve kalitesiz meyve verirler. Kök boğazında ur Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler: Ağır ve nemli topraklara fidanlık veya meyve bahçesi kurulmamalıdır. Fidanlık veya meyve bahçesi kurarken toprağın bu bakteriyle bulaşık olup olmadığı kontrol edilmelidir. Toprak altı zararlılarıyla mücadele edilmelidir. Bakteri yara yerlerinden bitkiye giriş yaptığından aşı kalem uyumuna dikkat edilmeli ve aşı yerleri macunla kapatılmalıdır. Kanserli ağaçlar sökülerek yok edilmeli ve çukur çevresine 40 cm. derinlik ve 20 cm. genişliğinde tecrit çukuru açılmalı ve içi sönmemiş kireçle doldurulmalıdır. 36

43 Kimyasal Mücadele : Meyve ağaçlarında kök kanserine karşı yazın birer hafta ile yapılacak olan iki uygulamayla urların yayılması bir ölçüde engellenebilecektir. Bunun için urlar bıçakla iyice temizlendikten sonra yara yerine % 5 oranında göztaşı eriyiği ve kuruduktan sonra da nebati katranın fırça ile sürülmesi gerekmektedir. Bu işlem tamamlandıktan sonra kök ve kök boğazı toprakla kapatılmalıdır. Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili madde adı ve oranı Bakır sülfat % 25 Formülasyonu Doz Son ilaçlama ile hasat arasındaki süre (Gün) 100 l suya Suda çözünen 5 kg kristal ELMA MOZAİK VİRUS HASTALIĞI (apple mosaıc ılarvırus) Etmen Elma mozaik virüsü dür. Etmen mekanik olarak ve aşı ile taşınır, polen ve tohum ile taşınmaz. Hastalıkta yapraklarda açık sarı kenarları belirgin lekeler ve mozaikleşme görülür. Yaprak damarlarında renk açılması görülür. Bu lekeler hassas çeşitlerde bütün yapraklarda, tolerant çeşitlerde ise birkaç yaprakta görülür. İlerleyen zamanlarda bu lekeler kahverengine döner. Hassas çeşitlerde olgun yapraklar dökülür. Virusun yapraktaki belirtileri Mücadelesi: Kültürel Önlemler: Yeni kurulacak bahçeler sağlıklı üretim materyalleri ile kurulmalıdır. Fidanlıklar ve bahçe her yıl kontrol edilmelidir. Hastalıklı ağaçlardan üretim materyali alınmamalıdır. 37

44 ELMADA ALTERNARYA MEYVE ÇÜRÜKLÜĞÜ (Alternaria alternata ) Hastalık Belirtisi Hasat öncesi ve sonrası meyve çürümelerine neden olurlar. Elmanın çiçek çukuru etrafında veya orta kısımlarında önceleri renk açılmasına neden olur. Bu lezyonlar kuru olup, kahverenginden siyah renge dönüşür. Elmadaki belirtisi meyve etinden çekirdek evine doğru (40 50 mm.) derinlemesine ilerleyen ve kısmen de yüzeysel olarak çürüyen bölgeler, siyah veya kahverengimsi renkte, yassı ve kenarları belirgin çökük lekeler şeklinde görülür. Meyvelerdeki yumuşama, güneş ve soğuk zararları ile hasat öncesinde oluşan mekanik veya diğer yaralanmaların dokuda oluşturacağı zayıflıklar, etmeninin giriş kapısını oluşturmaktadır. Meyve sapında zayıflamaya da neden olmaktadır. Alternarya meyve çürüklüğü hastalığı, elma kabuğundaki koyu renkli lekeler ile acı benek hastalığına benzemektedir. Elma yapraklarında, önce açık, daha sonra koyulaşan portakal renkte dairesel halka şeklinde yaprak lekelerine neden olur Alternarya meyve çürüklüğünün elma meyveleri ve yapraklardaki belirtileri. 38

45 Bu etmen, hasattan önce veya sonra meyveyi enfekte edebilir. Meyvelerin olgunlaşma döneminde hastalığa karşı hassasiyeti artmakta, olgunlaşma başlangıcında fungus meyveyi enfekte edebilir. Hasada yakın ileri derecedeki çürüklüklerde meyve eti siyaha dönüşür ve süngerimsi bir yapı alır. Mücadelesi: Kültürel Önlemler Meyvelerin elle toplanmasında dikkatli olunmalı, toplama ve paketleme esnasında ezilmemelidir. Hasattan sonra bekletilmeden bir an önce depoya alınmalıdır. Hasat esnasında gerekli titizliğin gösterilmesi depolama ömrünü de uzatacaktır. Depolama atmosferi ve sıcaklığı uygun olmalı, meyvenin muhafazası optimum şartlarda olmalıdır. Toplama yapılacak olan kasa veya sepetin yüzeyi klorin le dezenfekte edilmeli veya meyve kasalara konmadan önce buhardan geçirilmelidir. Kimyasal Mücadele 1. İlaçlama: Meyve tatlanma başlangıcında (yaklaşık ¾ meyve büyüklüğü) 2. İlaçlama: Kullanılan ilacın etki süresi bitiminde, ikinci ilaçlama yapılmalıdır. MEYVE MONİLYASI (MUMYA) (Monilinia fructigena) Hastalık Belirtisi Özellikle meyve zarar yapmakta, ancak çiçek ve yaprak zarara neden olabilmektedir. Meyvedeki zararı genellikle meyvenin olgunlaşmasına yakın dönemde meydana gelir. İlk belirtiler, meyve kabuğunda oluşan kahverengi bir veya birkaç lekedir. Lekelerin etrafında açık kahverenginde bir halka bulunur. Çürüme 1-2 gün içinde genişleyerek meyve yüzeyinin yarıdan fazlasını kaplar. Olgun meyvelerde çürüme daha hızlı olur. Meyvenin çürüyen bu kısmında 1-3 gün sonra sarı-devetüyü renkli konsantrik püstüller meydana gelir. Hastalıklı meyve dokusu hızla su kaybederek buruşur ve mumyalaşarak dalda asılı kalır. Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler Mumyalaşarak ağaç üzerinde kalmış meyve ve çiçekler ile yere dökülmüş meyveler toplanarak imha edilmelidir. 39

46 MEYVE AĞAÇLARINDA ARMİLLARİA KÖK ÇÜRÜKLÜĞÜ HASTALIĞI (Armillaria mellea) Hastalık Belirtisi Hastalık etmeni şapkalı mantardır. Meyve ağaçlarının köklerinde çürüklük yaparak ağaçların ölümüne neden olur. Hastalığa yakalanan ağaçlarda sürgün oluşumu azalır, yapraklar sararır ve dökülür. Sürgün ve dallar kurumaya ve ölmeye başlar, sonunda ağaçlar tamamen kurur. Bu belirtilerin oluşumu ve ağaçların ölümü 4 yıllık süreyi gerektirir ancak şiddetli hastalıklarda bu süre 1 2 yıldır. Hastalığa yakalanmış ağaçların kökleri incelendiğinde ikinci köklerden başlayarak kök boğazına kadar kabuk dokusu ile odun dokusu arasında beyaz bir tabakanın oluştuğu görülür. Hastalığın başlangıcında odun dokusu açık kahverengidir, daha sonra sarımtırak veya beyaz süngerimsi dokuya dönüşür. Kuruyan ağaçlar bahçeden sökülerek imha edilmeli ve yerlerinde kireç söndürülmelidir. Hastalık bahçenin belli kesimlerinde ise hastalığın sağlam ağaçlara bulaşmaması için hasta olan ağaçların etrafına 60 cm derinlik ve 30 cm genişlikte hendekler açılmalıdır. Çevre bahçelerde hastalığın bulunduğu durumlarda sel sularının getireceği hastalıklı parçaların girişini önlemek için bahçenin çevresine cm derinlikte hendekler açılmalıdır. Ağaçlar sağlam ve sağlıklı yetiştirilmeli, bunun için tekniğin gerektirdiği önlemler alınmalıdır. Orman alanlarının kesimiyle elde edilen boş araziye hemen meyve bahçesi kurulmamalı, toprak 2 3 yıl boş bırakılmalıdır. Sonbaharın ilk yağmurlarından sonra oluşan etmenin şapkaları ve oluştukları yerdeki kök parçaları imha edilmelidir. Ağaçlar derin dikilmemeli, aşırı sulanmamalı ve köklerin yaralanmamasına dikkat edilmelidir. Kimyasal Mücadele İlaçlama Zamanı ve İlaçlama Tekniği Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler İlaçlamalara hastalık görüldüğünde başlanır. Hastalık yeni başlamış ise, hasta kökleri kesilip hasta kısımlar kazındıktan sonra bu yerlere %5 lik Bordo bulamacı veya %2 lik Göztaşı ilaçlarından biri fırça ile sürülür, ilaç kuruduktan sonra üzeri aşı macunu veya 750 gram Ardıç katranı+250 gram Göztaşı karışımı ile kapatılmalıdır. Kökler tamamen hasta ise, ince köklere kadar sökülerek kendi çukurunda yakılır, yerine sönmemiş kireç dökülerek kapatılır. Hasta bahçedeki sağlamları korumak için sonbaharda veya ilkbahara girerken 40

47 ağaçların taç izdüşümleri%5 lik Karaboya,%2 likgöztaşı m2 ye 10 litre ilaçlı su ile ilaçlanmalıdır. Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili Madde Adı ve Oranı Bakır Sülfat %25 lik Formülasyonu Suda Çözünen Kristal Doz m2 ye 10 l ilaçlı su %2 lik bordo bulamacı Bordo bulamacı(2000 g göztaşı+1000 g sönmemiş kireç) ELMA KARA LEKE HASTALIĞI (Venturia inaequalis) Hastalık Belirtisi Hastalığın belirtileri yaprak, meyve ve sürgünlerde görülür. Yaprağın alt ve üst yüzünde oluşan lekeler başlangıçta yağımsı görünüştedir. Lekeler giderek zeytin rengini alır sonra da kahverengileşir. Kadifemsi yapıdadır ve zamanla lekeli kısımdaki doku ölür, üzerinde çatlaklar ve delikler oluşur. Ağır hastalıklı yapraklar sararır ve erkenden dökülürler. Meyvedeki lekeler yeşilimtırak olup zamanla kahverengine dönüşür. Küçük lekeler zamanla birleşerek bu kısımda meyvenin gelişmesini durdurur ve şekli bozuk meyveler oluşur. Sürgünde lekeler oval veya yuvarlak kabarcıklar şeklindedir. Püstül denilen bu kabarcıklar ilkbaharda çatlar. Püstüller zamanla birleşerek uyuz veya sıraca denilen yaraları oluşturur. Elma yaprak ve meyvelerinde karar leke 41

48 Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler Yere dökülen yapraklar sonbaharda toplanıp yakılmalı veya derince gömülmelidir. Sıracalı dallar budanarak bahçeden uzaklaştırılmalıdır. Ağaçlar yapraklardaki zemin daha hızlı kuruyabilmesi için hava akımına izin verecek şekilde taçlanmalı ve uygun aralıklarla dikilmelidir. Kimyasal Mücadele: İlaçlama Zamanları: 1. İlaçlama: Çiçek gözleri kabardığında (dal sıracası bulunan yerlerde 3 5 gün önce) 2. İlaçlama: Pembe rozet tomurcuğu döneminde (çiçekler ayrı ayrı görüldüğünde) 3. İlaçlama: Çiçek taç yaprakları %70 80 dökülünce 4. ve diğer ilaçlamalar ise iklim koşullarının hastalığın ilerlemesi için uygun olduğu durumlarda kullanılan ilaçların etki süreleri dikkate alınarak uygulanmalıdır. Bu konuda tahmin ve Erken Uyarı Programı mevcut olup, kimyasal mücadele yapılmadan önce uyarı sisteminin bulunduğu İl ve İlçe Müdürlüklerinin uyarıları dikkate alınmalıdır. İlaçlamalarda; a) Dal sıracası bulunan yerlerde: 1. İlaçlamada, %2 lik Bordo Bulamacı veya hazır bakırlı preparatlardan birisi %0,8 dozunda 2. İlaçlamada hazır bakırlı preparatlardan birisi %0,4 dozunda veya diğer ilaçlardan birisi önerilen dozlarda kullanılmalıdır. 3. ve diğer ilaçlamalarda bakırlı ilaçlar dışındaki ilaçlardan birisi önerilen dozda kullanılmalıdır. b) Dal sıracası bulunmayan yerlerde: 1. İlaçlama %1 lik Bordo Bulamacı veya hazır bakırlı preparatlardan birisi %0,4 dozunda kullanılmalıdır. Diğer ilaçlamalar dal sıracası bulunan yerlerde olduğu gibidir. 42

49 Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili madde adı ve oranı Formülasyonu Doz Son ilaçlama ile hasat arasındaki süre (Gün) 100 l suya Bakır kalsiyum oksiklorid WP 3000 g 14 %16 Bakır kalsiyum sülfat %20 WP 1500 g 14 Bakır oksiklorid %50 WP Dal sıracası varsa 800g 21 Dal sıracası yoksa 400 g Bakır oksiklorid g/l SC 400 ml 14 Metalik bakıra eşdeğer SC 125 ml - Bakırsülfat penta hidrat 65,82g/l %30 metalik bakıra DF 175 g - eşdeğer Bakır hidroksit 361,1g/l Metalik bakıra SC 250 ml 14 eşdeğer Bakırhidroksit 193 g/l Metalik bakıra SC 500 ml 21 eşdeğer Bakırsülfat Bakır kalsiyum sülfat % 10 SC 1000 ml 14 Bitertanol %25 WP 50 g 14 Bakır sülfat%25 Suda %2 lik Bordo Bulamacı 21 çözünen kristal 1.İlaçlama (2000 g. Göztaşı g. Sönmemiş kireç) %1 lik Bordo Bulamacı 2.İlaçlama (1000 g.göztaşı+500 g.sönmemiş kireç) Bromuconazole 100 g/l SC 30 ml 14 Captan %50 WP 150 g 3 Captan 500 g/l SC 150 ml 3 Carbendazim %50 WP 30 g 14 Chlorothalonil %75 WP 150 g 3 Chlorothalonil 500 g/l SC 200 ml 3 Chlorothalonil+Carbendazi m g/l EC 240 ml 14 43

50 Cyprodinil %50 WG 40 g 28 Difenoconazole 250 g/l EC 10 ml 14 Dithianon 740 g/l SC 50 ml 14 Dithianon %70 WG 40 g 14 Dodine %65 WP 100 g 21 Dodine 500 g/l FW 80 g 14 Fenbuconazole 50 g/l EC 40 ml 14 Flusilazol 400 g/l EC 5 ml 28 Folpet %50 WP 300 g 7 Iminoctadine trialbesilate WP 75 g 14 %40 Kresoxim-Methyl %50 WG 15 g 35 Mancozeb %72 WP 250 g 21 Mancozeb %75 WG 200 g 21 Mancozeb %80 WP 250 g 21 Maneb %80 WP 300 g 21 Metiram %80 WG g 21 Myclobutanil 125 g/l EC 40 ml 14 Myclobutanil 245 g/l EC 15 ml 14 Myclobutanil+Mancozeb WP 200 g 28 %1.7+%60 Propineb %70 WP 250 g. 7 Pyrimethanil 300 g/l SC 50 ml 14 Tebuconazole %25 WP 25 g 14 Thiram %80 WP/WG 150 g 14 Thiophanate Methyl 70 % WP 60 g 14 Tolyfluanid %50 WG 200 g 14 Pyraclostrobin% WG 30g 3 Boscalid%25.2 Captan %80 WG 100g 7 Trifloxystrobin %50 WG %1.34Basillus subtilisqst SC 1500 ml ırkı Triadimenol +Folpet %1.5+%70 WP 200 g - 44

51 ELMA KÜLLEMESİ HASTALIĞI (Podosphaera leucotricha) Hastalık Belirtisi Hastalık, elma ağaçlarının yaprak, çiçek, sürgün ve meyvelerinde belirti oluşturmaktadır. Sürgünler üzerinde beyaz unsu görünüşte bir tabaka oluşur. Bu beyaz renkteki kitle koklandığında balık kokusu alınır. Hastalıklı sürgünlerin boyları daha kısa ve cılızdır. Hastalıklı sürgünler üzerinde oluşan tomurcukların bir kısmı hastalık nedeniyle ölürler, ölmeyenler ise üzerinde taşıdığı hastalığı gelecek yıla taşırlar. Hasta tomurcuklar daha gevşek ve yassıdır, dıştaki tomurcuk pulları geriye doğru açılır. Şiddetli hastalıklarda sürgünler kurur. Külleme hastalığı, yaprakların genelde alt yüzünde bazen de üst yüzünde küçük, zamanla gelişen unsu görünüşte, beyaz yüzeysel lekeler yapar. Hastalığa daha çok genç yapraklar yakalanır, hasta yapraklar normal gelişemez, dar ve mızrak gibi uzun ve içe doğru hafifçe kıvrılırlar. Renkleri zamanla kahverengine döner ve erkenden dökülürler. Hastalıklı çiçekler normal gelişemezler, taç yaprakları daha kalındır. Yapraklar ve sapları unlu örtü ile kaplanır. Hastalıklı çiçeklerden nadiren meyve oluşur, çoğu zaman kurur ve dökülürler. Meyvelerin hastalığa yakalanması çok rastlanan bir durum değildir. Hastalıklı meyvelerin üzerinde de yine beyaz unlu tabaka vardır. Meyveler küçük ve şekilsiz oluşur. Külleme hastalığı sürgünlerin zayıf oluşumuna ve kurumasına, yaprakların erken dökülmesine, meyve oluşumunun engellenmesine ve oluşan meyvelerin ise küçük, şekilsiz ve lekeli olmasına, odun ve meyve gözlerinin hastalanmasına neden olmaktadır. Elmada meyvede ve yaprakta külleme hastalığı Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler Hastalıktan zarar görmüş sürgünler kış budamasıyla hastalıklı kısmın 15 cm altından kesilip bahçeden uzaklaştırılmalıdır. Bu sürgünler gümüşi beyaz renkte 45

52 olmaları nedeniyle kolaylıkla belirlenirler. Kış budaması sırasında gözden kaçan ve ilkbaharda tepe tomurcukları hastalıklı olarak gelişen sürgünler ile yaprak ve çiçek demetleri toplanmalı ve bahçeden uzaklaştırılmalıdır. Kimyasal Mücadele İlaçlama Zamanları 1. İlaçlama: Pembe çiçek tomurcuğu döneminde 2. İlaçlama: Çiçek taç yapraklarının %60-70 i döküldüğü dönemde 3. ve diğer ilaçlamalar ise Mayıs ayı sonuna kadar birer hafta, Haziran ayının üçüncü haftası sonuna kadar 10 ar gün ara ile yapılmalıdır. Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili madde adı ve oranı Bromuconazole 100 g/l Formülasyonu Doz Son ilaçlama ile 100 l suya hasat arasındaki süre (gün) SC 30 ml 14 Dinocap 475 g/l EC 60 ml 21 Flusilazol 400 g/l EC 6 ml 28 Kükürt %73 WP 500 g 7 Kükürt %80 WP 400 g 7 Tebuconazole %25 Thiophanate Methyl %70 Triadimenol %70+ Folpet +%1,5 WP 25 g 14 WP 60 g 14 WP 200 gr 7 ELMALARDA MEMELİ PAS HASTALIĞI (Gymnosporangium spp.) Hastalık Belirtisi Hastalık, elma ağacının yaprak, sürgün ve meyvelerinde belirti oluşturmaktadır. Yaprak ve meyvelerdeki lekeler portakal kırmızı renginde, yuvarlak veya uzuncadır. Bu lekeler üzerinde siyah noktacıklar bulunur. Yaprağın alt yüzeyinde ise meme şeklinde çıkıntılar görülür. Bazen yaprakların yarısından çoğu dökülür. Hastalıklı meyveler ise küçük ve şekilsiz olur. 46

53 Daldaki belirtisi Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler Yapraktaki görüntüsü Elma bahçeleri ardıç ağaçlarına yakın yerlere kurulmamalı, bahçe içinde ardıç ağaçları varsa kesilerek imha edilmelidir. Kimyasal Mücadele: İlaçlama Zamanları 1. İlaçlama: Çiçek tomurcukları patladıktan sonra (kırmızı rozet dönemi başlangıcında), 2. İlaçlama: Çiçek taç yaprakları tamamen dökülünce, 3. İlaçlama: 2. ilaçlamadan 15 gün sonra yapılmalıdır. Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili madde adı ve oranı Formülasyonu Doz Son ilaçlama ile hasat arasındaki süre (gün) 100 l suya Mancozeb % 80 WP 250 g 21 ELMA AĞKURDU (Yponomeuta malinellus) Tanımı ve Yaşayışı: Erginlerin ön kanatları beyaz zemin üzerine siyah noktalıdır. Yumurta paketi balık pulu şeklinde dizilmiş ve kestane rengindedir. Kışı larva döneminde, yumurta paketi altında geçirir. Larvalar Mart sonu Nisan başında çıkarlar. Yeni çıkan larvalar, yaprağın iki epidermisi arasına girer ve burada toplu olarak beslenir. Daha sonra yaprakları ağları ile birbirine sararak, içinde toplu halde damarları hariç yaprağın diğer kısımlarını yerler. 47

54 Zarar Şekli: Ağaçların yapraklarını yemek suretiyle zarar yaparlar. Ayrıca çiçek tomurcukları ve meyvelerde de zarar yapabilirler. Bazen ağaçları daha yaz başlarında tamamen yapraksız, çıplak bırakırlar. Elma ağaçları mayıs sonlarına doğru kızıl kahverengi bir renk alır. Ağaçların o yıl normal ürün verememesine neden oldukları gibi gelecek yılın meyve gözlerinin oluşmasına da engel olurlar. Mücadele Yöntemleri Mekanik mücadele Zamanında ve usulüne uygun budamanın yapılması ve budama artıklarının bahçeden uzaklaştırılması ile larvaların önemli bir kısmı yok edilmiş olur. İlkbaharda toplu halde beslenen larvalar toplanıp bahçeden uzak bir yere götürülür ve parazitoit çıkışı için uygun kafeslere konulur. Bu şekilde parazitoidlere çıkış şansı verilir. Biyolojik Mücadele: Zararlının mücadelesinde biyopreparatlar Örneğin B. Thuringiensis) başarılı bir şekilde kullanılmaktadır. Kimyasal Mücadele: İlkbaharda yapraklarda larvaların ilk zararlarının görülmesinden son larva dönemine kadar ilaçlı mücadele yapılabilir. Larvalara karşı ilaçlamaların çiçeklerin açılmasından önce veya çiçek taç yapraklarının %70-80 inin dökülmesinden sonra yapılması tavsiye edilir. Bahçeyi temsil edecek 100 yaprak buketinde, epidermis içine girmiş veya ağ örmüş 4 larva kümesi varsa ilaçlama yapılır. 48

55 Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili madde adı ve oranı Formülasyonu Doz Son ilaçlama ile hasat arasındaki süre (gün) 100 l suya EC 15 ml 14 Alphacypermet hrin 100 g/l Deltamethrin 25 EC 5 ml 3 g/l Diflubenzuron SC 20 ml g/l Lamda EC 10 ml 3 Cyhalothrin 50 g/l Malathion % 25 WP 400 g 7 Malathion 190 EC ml 7 g/l-650 g/l Omethoate 565 SL 100 ml 21 g/l Phosmet 50 % WP 60 g 14 YAPRAK GALERİGÜVELERİ Elma yaprak oval galerigüvesi (Phyllonorycter gerasimowi) Elma yaprak galerigüvesi (Stigmella malella) Tanımı ve Yaşayışı Erginlerin uzunluğu 2-5 mm arasında değişen, ön kanatları her türde değişik desenli, arka kanatları dar ve uzun, bol saçaklı küçük kelebeklerdir. Kanat açıklıkları 6 9 mm arasında değişir. İlkbaharda çıkan dişi kelebekler yumurtalarını yaprakların alt yüzüne bırakır. Galeri güvelerinin döl sayısı 2-5 arasında değişir. Zarar Şekli Yaprak galerigüvelerinin larvaları yaprağın iki epidermisi arasında parankima dokusunu yemek suretiyle zararlı olurlar. Galeri şekilleri her tür için değişik olup tür ayırımına olanak sağlar. Her bir tür yaprakta farklı zararlar yapmaktadır. Bu türler özellikle fidanlarda ve genç meyve ağaçlarının yapraklarında galeri açarlar. Yapraklar zamanından önce dökülür, meyve verimi azalır ve kalitesi düşer. 49

56 Kimyasal Mücadele Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler: Yaprak galeri güveleri, kışı ağaç altlarında dökülmüş yapraklar arasında, toprakta, ağaç kabukları altında geçirdiklerinden, bahçelerdeki kurumuş yaprakların toplanarak yok edilmesi, toprağın sürülmesi, kuru ağaç kabuklarının soyulması zararlı popülasyonunun düşmesini sağlar. Meyve bahçesi ve fidanlıklarda; kontrollerde her ağaçtan 20 adet olmak üzere en az 5 ağaçtan, belirlenen yerlerden yaprak alınıp canlı larva sayılmalıdır. Nisan ayı ortalarından itibaren ilk çıkan yapraklar kontrol edilir. Yaprak başına ortalama 4 veya daha fazla zararlı canlı larva düşüyorsa ve parazitlenme çok düşük ise nisan-mayıs ortaları arasında 1. ilaçlama yapılır. Daha sonra Temmuz-Ağustos ayları ortalarında ve Eylül başlarından itibaren yapılan sayımlarda bulunan larva sayısına göre 2. ve 3. ilaçlamalar yapılır. Meyveli ağaçlarda elma iç kurduna karşı özellikle bu zararlıları da kontrol eden ilaçlar kullanıldığında bir ilaçlama yeterlidir. Darbe yöntemine göre, 100 darbede ergin yakalandığı takdirde ilaçlama yapılmalıdır Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili madde adı ve oranı Formülasyon u Doz Son ilaçlama ile hasat arasındaki süre (gün) 100 l suya Alphacypermethrin EC 15 ml g/l Deltamethrin 25 g/l EC 5 ml 3 Diflubenzuron 480 g/l SC 20 ml 14 Lamda Cyhalothrin 50 EC 10 ml 3 g/l Malathion % 25 WP 400 g 7 Malathion 190 g/l- EC ml g/l Omethoate 565 g/l SL 100 ml 21 Phosmet 50 % WP 60 g 14 50

57 YAPRAKBÜKENLER Elma yaprakbükeni (Archips rosanus) Tanımı ve Yaşayışı Yaprakbüken ergininin kanat açıklığı mm olup, rengi açık zeytin ile kahverengi arasında değişmektedir. Yumurtalar önce cam veya su yeşili renkte olup daha sonra ağaç kabuğu rengini alır ve paket halinde bırakılır. Bir pakette ortalama 60 adet yumurta bulunur. Larvanın vücudu sarı-yeşil,koyu yeşil renkte başı ise kahverengi siyah renklidir. Larvalara dokunulduğu zaman salgıladıkları iplikçik ile aşağı doğru sarkarlar. Zarar Şekli Yumurtadan çıkan larvalar yeni sürgünlerin ucunu, gözleri ve çiçeklerin erkek ve dişi organlarını yiyerek zarar yaparlar. Yaprakları ipeksi ağlarla birbirine bağlayıp buket haline getirirler ve tek yaprağı orta damar boyunca puro gibi sararlar. Yaprakbüken zararı Mücadele Yöntemleri Mekanik Mücadele Erken ilkbahar, sonbahar ve kış aylarında, gövde ve kalın dallardaki yumurta paketleri ezilerek yok edilmeli, parazitlenmiş (siyah) yumurtaların ezilmemesine dikkat edilmelidir. 51

58 Biyoteknik Mücadele Ağaç başına 5-6 adet yumurta paketi bulunan bahçelerde kelebek çıkışından 1 hafta sonra her ağaca 1 adet besi tuzağı asılarak kitlesel tuzaklama yapılmalıdır. Kimyasal Mücadele: Ağaç başına ortalama 5 adetten fazla yumurta paketi bulunan ve erken ilkbaharda çiçek ve yaprak buketlerinin %5 den fazlası larva ile bulaşıksa kimyasal mücadele yapılır. İlaçlama elmada pembe tomurcuk yapılır. Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili madde adı ve oranı Formülasyonu Doz Son ilaçlama ile hasat arasındaki süre (gün) 100 l suya EC 25 ml 7 Cypermethrin 200 g/l Chloropyrifosethyl EC 100 ml g/l Malathion % 25 WP 250 g 7 Malathion 650 EC 100 ml 7 g/l YAPRAKBİTLERİ Elma yeşil yaprakbiti (Aphis pomi), Elma gri yaprakbiti (Dysaphis plantaginea), Kırmızı gal yaprak bitleri (Dysaphis spp.) Tanımı ve Yaşayışı: Yaprakbitleri genel olarak 1,5 3 mm boyunda, armut biçiminde küçük böceklerdir. Yumurtaları parlak siyah renkte, uzunca oval biçimde 0,5 mm uzunluğundadır. Yaprakbitleri gruplar (koloni) halinde yaşarlar. Kışı meyve ağaçlarının dal ve sürgünleri üzerine bırakmış oldukları yumurta döneminde geçirirler. Zarar Şekli: Yaprakbitlerinin meyve ağaçlarının taze sürgünlerinde, genç yapraklar ve yaprak sapları üzerinde gruplar halinde beslenmeleri sonucunda, sürgünlerde kısalma ve yapraklarda kıvrılma görülür. Yoğunluğunun yüksek olması halinde, meyvelerin küçük kalmasına ve şeklinin bozulmasına neden olmaktadır. Bazı 52

59 türler beslendikleri yaprakların kuvvetlice kıvrılmasına, kırmızı lekelerin oluşmasına, meyvelerin şeklinin bozulmasına ve küçük kalmasına neden olurlar. Yaprak biti zararları Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler: Kış ve erken ilkbaharda ağaçlar kontrol edilmeli, yumurta görüldüğü taktirde yapılacak budama ile popülasyon düşürülmelidir. Kimyasal Mücadele : Elma yeşil yaprakbitine karşı en uygun ilaçlama zamanı, ağaçların yapraklı olduğu devrede, 100 sürgünde 15 bulaşık sürgün görüldüğü zamandır. Elma gri yaprakbiti ve Elma kırmızı gal yaprakbitine karşı en uygun ilaçlama zamanı, 53

60 pembe tomurcuk veya çiçek taç yapraklarının döküldüğü dönemde; Elma gri yaprakbiti için 100 sürgünde 1 koloni, Elma kırmızı gal yaprakbiti için 100 sürgünde 5 koloni görüldüğü zamandır. Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili madde adı ve oranı Formülasyonu Doz Son ilaçlama ile hasat arasındaki süre(gün) 100 l suya EC 300 ml 3 Azadirachtin 10 g/l Acetamiprid % 20 SP 20 g 14 Beta cyfluthrin, EC 30 ml (A.pomi) 14 25g/l Chlorpyrifosethyl EC 150 ml g/l Dimethoate 400 EC 100 ml 7 g/l Imidacloprid, 350 SC 20 ml 14 g/l Malathion, 190 EC 400 ml 7 g/l Malathion 650 g/l EC 125 ml 7 Malathion % 25 WP 300 g 7 Omethoate 565 SL 125 ml 21 g/l Pirimicarb 50% WG 50 g- 30 g 21 (A.pomi için Spirotetramat SC 50 ml g/l Tau-fluvalinate SC 10 ml g/l Thıamethoxam SC 15 ml g/l Thiacloprid 240 OD 40 ml 14 g/l 54

61 SAN JOSE KABUKLUBİTİ (Quadraspidiotus perniciosus) Tanımı ve Yaşayışı: San Jose kabuklu bitinin dişileri, kanatsız olup, oval yapılı ve limon sarısı renktedir. Üzeri esmer bir kabukla örtülüdür. Ergin erkek kanatlıdır. Dişilerin kabuğu yuvarlak, ergin öncesi dönemdeki erkeklerin kabukları ise uzunca oval ve siyah gri renktedir. Zarar Şekli: San Jose kabuklu biti, ağaçların gövde, dal, dalcık, sürgün, meyve, yaprak ve tomurcuklarında özsuyu emmek suretiyle zarar yapar. Emgi sırasında bitkiye toksik maddeler salgılar. Yaşlı ağaçlarda önce yaprakların dökülmesine neden olur. Daha sonra dalcık ve dallar kurumaya başlar. Zararlının bulunduğu dalın kabuğundan, boylamasına bir kesit alındığında kan kırmızısı renginde emgi lekeleri görülür. Bu zarar şekli, San Jose kabuklu bitinin tanınması için önemli bir özelliktir. Meyvelerde, zararlının beslendiği yerlerde, kırmızı lekeler oluşur. Bu lekeler, meyvelerin pazar değerini düşürür. San Jose kabuklubiti zararı Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler: San Jose kabuklu biti ile bulaşık olan bahçelerde toprak işlemesi, sulama, gübreleme, budama ve diğer kültürel tedbirler zamanında ve uygun olarak yapılmalıdır. Kış ilaçlamasından önce budama yapılmalı, budama artıkları bahçeden uzak ve çıkan larvaların ağaçlara ulaşamayacağı bir yere imha edilmeden bırakılmalıdır. Böylece zararlının içinde veya kabuğu altında kışı geçiren parazitoitler korunmuş olur. Bahçe tesis edilirken, temiz fidan 55

62 kullanılmalıdır. Bulaşık ağaçlardan alınan destek sırıkları, temiz ağaçlara kullanılmamalıdır. Bahçe kenarında, zararlının konukçusu olan bitkiler varsa, onlar da ilaçlanmalıdır. Kimyasal Mücadele Kış mücadelesi San Jose kabuklu bitinin çok yoğun(sıvama) olduğu bahçelerde, kışlık yağlar kullanılarak yapılmalıdır. İlaçlama, ağaçların kış uykusunda olduğu dönemde ve en geç gözler uyanmadan iki hafta öncesine kadar yapılmalıdır. İlaçlama sırasında, hava sıcaklığı 5ºC in üzerinde olmalı ve yağış olmamalıdır. Erken İlkbahar mücadelesi Ağaçlarda gözler uyandıktan sonra, pembe tomurcuk dönemine kadar zararlının Larva döneminde uygulanır. Yaz mücadelesi Ağaçların çiçeklenme döneminden sonra kontroller yapılarak, San Jose kabuklu bitinin hareketli larvalarının çıkışı izlenir. Hareketli larvalar çıkmaya başladığında birinci, ilacın etki süresi dikkate alınarak ikinci ilaçlama yapılmalıdır. Yoğunluğun bulunduğu bahçelerde gerekiyorsa üçüncü döllere karşı da ilaçlama yapılmalıdır. Bu zararlıya karşı, ağustos ayından itibaren ilaçlama yapılmamalıdır. Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili madde adı ve oranı Formü lasyonu Doz Son ilaçlama ile hasat arasındaki süre(gün) 100 l suya/ preparat Chlorpyrifos EC 150 ml (yaz 14 Ethyl 480 g/l mücadelesi) Omethoate 565 EC 150 ml (yaz 21 g/l mücadelesi) Petrol yağı 650 Sıvı 5 lt (95 lt suya) 21 g/ l+dnoc15 g/l (kış mücadelesi) Phosmet 50 % WP 200 g (yaz 14 mücadelesi) İmidacloprıd 4g/l+mineral yağ 704g/l SC 2500 ml 90 56

63 MEYVE TESTERELİ ARILARI (Hoplocampa spp.) Tanımı ve Yaşayışı: Genel olarak erginler 4 7 mm boyunda, kızıl kahverenkli ve siyah bacaklı arıcıklar olup ön kanadın üst ortasında siyah bir lekeye sahiptir. Larvaları krem renginde, geliştiklerinde boyları mm. dir. Larvanın meyveden ayrıldığı delik üzerinde ve meyve içindeki siyahımsı renkli artıkları, tahtakurusu kokusundadır. Dişiler yumurtalarını henüz açılmamış ya da yarı açılmış çiçeklerin dip kısmına, yapraklarının dış yüzüne bırakır. Yumurta bırakılan yer, yumurta açılmasıyla birlikte epidermisin kahverengileşmesiyle anlaşılır. Zarar Şekli: Larvaları ilk çıkışlarında, meyveler fındık büyüklüğünde iken meyve kabuğunda yüzeysel galeriler açar. Daha sonra aynı ya da başka bir meyvenin çekirdek evine girer. Bir larva birden çok meyveye saldırarak meyve dökülmelerine neden olur. Elma testereliarısı % 100 e yakın meyve dökümüne yol açabilir. Testereliarı ergini Testereliarı larvası ve zararı Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler: Testereliarı zararı görülen bahçelerde kışın toprak işlemesi yapmak suretiyle popülasyon azaltılabilir. Kimyasal Mücadele: En uygun ilaçlama zamanı, yumurtaların açılmaya başladığı zamandır. Bu, birçok çeşitte tam çiçeklenme dönemine rastlar. Bununla birlikte, bu dönemde faaliyette bulunan bal arılarının korunması yönünden ilaçlama çiçek taç yaprakları dökülürken uygulanmalıdır. Bu zamanı tespit için, bahçede erken çiçek açan çeşitler üzerinde çiçek taç yaprakları dökülmeye başladığında bir 57

64 sayım yapılır. Sayımda en az 5 ağaçtan rasgele 20 şer bukette sağlam ve zarar görmüş çiçekler sayılmalı; bulaşma oranı % 10 un üzerinde ise ilaçlama yapılmalıdır. Kimyasal mücadelede kullanılacak ilaçlar ve dozları Etkili madde adı ve oranı Deltamethrin, 25 g/l Malathion, 190 g/l Malathion, 650 g/l Beyaz renkli tangle trap Formülasyonu Doz Son ilaçlama ile hasat arasındaki süre (gün) 100 l suya EC 30 ml 3 EC 400 ml 7 EC 125 ml 7 Tuzak - - ELMA PAMUKLUBİTİ (Eriosoma lanigerum) Tanımı ve Yaşayışı: Zararlı üzerinde bulunan beyaz pamuklar (vax), kendi salgıları olup, onları koruyan bir çeşit maskedir. Vücut uzunluğu 2 2,5 mm.dir. Kanatlı formlarda vücudun genel rengi açık kahverengidir. Zararlı kışı ağaçların kabukları arasında, kök boğazı ve kalın köklerde tam olgunlaşmış dişi ya da çeşitli larva dönemlerinde geçirir. Bitkinin özsuyunu emerek beslenirler. Beslenirken bitkiye naklettikleri toksik maddeler birçok urların meydana gelmesine, ağaçlarda şekil bozukluklarına, verimin düşmesine ve zayıflamaya neden olurlar. 58

65 Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler Bu zararlıya karşı dayanıklı elma çeşitleri yetiştirmek gerekir. Örneğin Transparente, Blance, Starking gibi çeşitler zararlıya karşı hassas olduğu halde, Golden Delicious, Jonathan, Amasya ve özellikle Amasya misketi gibi çeşitler daha dayanıklıdır. Bahçede budama, toprak işleme gibi bakım işlemleri yapılırken ağaçların yaralanmamasına özen gösterilmelidir. Oluşan yaralara ardıç katranı sürülmelidir. Kimyasal Mücadele: Elma pamuklu bitinin bulunduğu alanlarda etkin bir parazitlenme yoksa ilaçlama yapılmalıdır. Mayıs ayından itibaren yapılan kontrollerle Elma pamuklu biti kolonileri oluşunca ve bu koloniler %10 oranında sürgünde saptanınca ilaçlama yapılır. Yeni bulaşmalar olduğu takdirde 15 gün sonra ilaçlama tekrar edilir. Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili madde adı ve oranı Dimethoate 400 g/l Omethoate 565 g/l Malathion,190 g/l Malathion, 650 g/l Formülasyonu Doz Son ilaçlama ile hasat arasındaki süre (gün) 100 l suya EC 100 ml 7 EC 125 ml 21 EC 300 ml 7 EC 100 ml 7 ELMA İÇKURDU (Cydia pomonella) Tanımı ve Yaşayışı: Ergin gri renkli yaklaşık 10mm uzunluğunda, her iki kanat ucunda üçgen şeklinde çikolata renginde leke bulunur. Yumurta 1 1,2 mm çapında oval şekilde, başlangıçta süt beyazı renginde ve mumumsu görünümdedir. Yumurta geliştikçe orta kısmında kırmızımsı bir halka görülür, açılmadan hemen önce ise gelişmiş larva açıklıkla izlenebilir. Gelişimini tamamlayıp elmayı terk eden olgun larva 15 20mm uzunluğunda beyazımsı pembe görünümündedir. Erginin yumurta bırakması için akşam alacakaranlık sıcaklığının üst üste iki gün 59

66 15 C nin üzerinde olması gerekmektedir. Doğrudan meyvede zarar yapan larvalar, meyveleri delerek içlerinde galeriler açmakta, etli kısmını ve çekirdek evini yiyerek pislikler bırakmaktadır. Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler: Elma bahçelerinin, elma iç kurdunun diğer konukçusu olan armut, ayva ve ceviz gibi meyve ağaçları ile karışık olarak kurulmamasına özen gösterilmelidir. Elma ağaçlarının altına dökülen meyveler toplanıp uzaklaştırılmalı, ambalaj ve depolama yerleri elma bahçelerinin kenarına kurulmamalıdır. Bahçenin sürümüne özen gösterilmeli ve ağaç gövdelerine haziran ayı başlarında oluklu mukavvadan tuzak bantlar sarılmalı, bunlara gelen larvalar haftalık kontrollerle imha edilmelidir. Biyoteknik Mücadele: Kitle yakalama yöntemi, düzenli ve izole edilen bahçeler ile populasyonun düşük olduğu (2 3 diyapoz larva / ağaç) bahçelerde etkilidir. Ergin uçuş periyodu boyunca her ağaca 1 adet cinsel çekici tuzak rüzgâr yönünde ve yerden 1,5 2 m yüksekliğe asılır ve kapsüller 4 6 haftada bir değiştirilir. Kimyasal Mücadele: Elma içkurdu mücadelesinde hedef, her döle ait larva çıkışı süresince ağaçları ilaçlı bulundurarak yumurtadan çıkan larvaları meyve içine girmeden önce 60

67 öldürmektir. Bunun için kışlayan ve yazlık döllerin ergin çıkış ve uçuş süresi ile yumurtaların bırakılması ve açılışlarının izlenmesi gerekir. Bunların kesin olarak saptanması için cinsel çekici tuzaklar, etkili sıcaklıklar toplamı, 500 (25x20) meyve kontrolü ve tuzak bant yöntemlerinden yararlanılır. Bu yöntemlerden elde edilen veriler esas alınarak, Elma içkurduna karşı birinci döle 20 gün aralıkla 2, ikinci döle karşı ise 1 olmak üzere toplam 3 ilaçlama yapılmakta ve genellikle bu uygulama yeterli olmaktadır. Bu konuda tahmin ve Erken Uyarı Programı mevcut olup, kimyasal mücadele yapılmadan önce uyarı sisteminin bulunduğu İl ve İlçe Müdürlüklerinin uyarıları dikkate alınmalıdır. Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili madde adı ve oranı Formülasyonu Doz Son ilaçlama ile hasat arasındaki süre (gün) 100 l suya EC 20 ml 14 Alphacypermethrin 100 g/l Chlorantraniliprole + SC 60 ml 14 Abamectin 45g/l+18g/l Chlorantraniliprole SC 12,5 ml g/l ıu/mg Bacillus WG 100 g - thuringiensis Bifenthrin 100 g/l EC 20 ml 21 Chlorpyrifos Ethyl SC 275 ml g/l Chlorpyrifos Ethyl EC 150 ml g/l %1 Cydia pomonella SC 10 ml (+ 500g şeker - granül virus (En az G 3x1013 GV/l) köpüklü süt tozu) Cypermethrin 200 g/l EC 25 ml 7 Cypermethrin 250 g/l EC 20 ml 7 Deltamethrin 25 g/l EC 15 ml 3 Diflubenzuron, % 25 WP 40 g 14 Diflubenzuron 480 g/l SC 20 ml 14 Esfenvalerate 50 g/l EC 10 ml 7 Esfenvalerate 200 g/l EC 5 ml 7 Flufenoxuron, 50 g/l DC 100 ml 28 61

68 Gamma- Cyalothrin CS 10 ml g/l Lambda Cyalothrin EC 20 ml 3 50 g/l Methoxyfenozide SC 60 ml g/l Novaluron 100 g/l EC 60 ml 21 Omethoate 565 g/l SL 100 ml 21 Phosmet %50 WP 150 g 14 Tau-fluvalinate, 240 FL 30 ml 14 g/l Teflubenzuron, 50 g/l SC 100 ml 14 Thiachloprid 240 g/l SC 40 ml 14 Triflumuron %25 WP 40 g 42 Zetacypermethrin EW 15 ml g/l E-8, E-10 Feromon Bahçeye: 2 ad.tuz. dodecadienol da. arası 2ad. tuz./2 ha. 8-16ha. mg/kapsül + Absolute Arası 1 ad.tuz./ 4 ha. ethanol or methanol 1 mg/ kapsül KIRMIZIÖRÜMCEKLER (Akarlar) Akdiken akarı (Tetranychus viennensis), İki noktalı kırmızı örümcek (Tetranychus urticae), Avrupa kırmızı örümceği (Panonychus ulmi), Kahverengi örümcek (Bryobia rubrioculus), Yassıakar (Cenopalpus pulcher) Tanımı ve Yaşayışı: Akarlar, çıplak gözle zor görülecek kadar küçük zararlılardır. Vücutlarında değişik şekil ve büyüklükte kıllar, dikenler ve tüyler bulunur. Zarar Şekli: Kırmızı örümcekler ağaçların yapraklarında, bitki özsuyunu emerek ve zehirli madde salgılayarak zarar yaparlar. Şiddetli zarar gören yapraklar kurşun veya gümüş rengini alırlar. Avrupa kırmızı örümceği ve Kahverengi örümcek, çiçeklerin çanak yaprak ve çiçek buketindeki taze yaprakları emerek sararmasına sebep olur. Böyle ağaçlar, yanmış gibi bir görünüm alırlar. Yassı akarlar ise tomurcuklara saldırarak zayıflatır ve meyve tutmayı önler. 62

69 Mücadele Yöntemleri Kültürel Önlemler: Kışın veya erken ilkbaharda, ağaçların kök boğazı ve gövdelerindeki kavlamış olan kabuklar kaldırılarak, altında kışlayan akarların ölmesi sağlanmalıdır. Yere dökülen yapraklar toplanarak, bahçeden uzaklaştırılmalıdır. Bahçenin bakım işlemleri uygun olarak yapılmalıdır. Kimyasal Mücadele: Kırmızı örümceklere karşı kış mücadelesi önerilmemektedir. Ancak diğer zararlılara karşı yapılan kış mücadelesi, kışı yumurta halinde geçiren Avrupa kırmızı örümceği ve Kahverengi örümceğe de etkili olmaktadır. Akarların kimyasal mücadelede ilaçlama zamanını doğru bir şekilde belirleyebilmek için, bahçedeki kırmızı örümcek yoğunluğu ve doğal düşman popülasyonunun saptanması gerekir. Bu amaçla, bahçeyi temsil edecek şekilde seçilen 10 ağaçtan koparılan 100 yaprakta periyodik olarak sayım yapılmalıdır. Yapılan sayımlarda, yaprak başına ortalama 8 10 adetin üzerinde kırmızı örümcek bulunması ve doğal düşmanların etkinliğinin çok düşük olması durumunda ilaçlama yapılabilir. 63

70 Kimyasal Mücadelede Kullanılacak İlaçlar ve Dozları Etkili madde adı ve oranı Formülasyonu Doz Son ilaçlama ile hasat arasındaki süre (gün) 100 l suya Bifenthrin 100 g/l EC 50 ml 21 Clofentezine 500 g/l SC 20 ml 28 Chlorantraniliprole + SC 75 ml 14 Abamectin 45g/ l+18g/l Etoxazole 110 g/l SC 35 ml) 14 Fenazaquin 200 g/l SC 50 ml 28 Fenbutation oxide SC 30 ml g/l Fenpyroximate 50 g/l SC 50 ml 14 Hexythiazox; 50 g/l EC 50 ml 3 Kükürt, %80 WP 400 g 7 Omethoate 565 g/l SL 125 ml 21 Propargite 570 g/l EW 75 ml 7 Propargite 588g/l EC 100 ml 14 Propargite 790 g/l EC 75 ml 14 Phosmet 50 % WP 120 g 14 Pyridaben 20 % WP g 21 Tebufenpyrad 20 % WP 30 g,- 37,5 g 7 Spirodiclofen 240 g/l SC ml 14 Milbemectin 9,3g/l EC 100 ml 14 64

71 ELMA YETİŞTİRİCİLİĞİNDE İYİ TARIM UYGULAMALARI GLOBALGAP Zir. Yük. Müh. BAŞAK EGESEL Ezine İlçe Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, Çanakkale, 1. GİRİŞ Uluslararası Tarım Anlaşması ile Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması nda İnsan Yaşamı ve Sağlığının Korunması amacı ile belirlenen şartlar, gıda güvenliği kavramını belirleyici ilkeler olarak insanlığın önüne çıkarmaktadır. Bu anlaşmayla, Türkiye nin de aralarında bulunduğu Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ye üye ülkeler, gıda güvenliği hakkındaki yerel önlemlerini uluslararası standartlara ve ilkelere göre almak zorundadırlar. Bu zorunluluk, İyi Tarım Uygulamaları (İTU) gibi tarımda kalite ve güvenilirlik uygulamalarının gerekçesini teşkil etmektedir (Egesel ve ark., 2006). İTU, tarımsal üretimin çevre, insan ve hayvan sağlığına zarar vermeyecek şekilde kontrollü olarak yapıldığı, bu üretimin sonucunda elde edilen ürünün sertifikalandırılarak tüketiciye ulaştırıldığı işlemler zinciridir. İTU nun temel prensipleri; yüksek gıda kalitesi sağlamak, üretim verimini yükseltmek, çevreyi korumak, doğal kaynakların kullanımını optimize etmek, geleneksel tarım yöntemleri ile mevcut en iyi teknolojiyi kombine etmek ve üreticilerin, yerel halkın ve toplumun yaşam kalitesini yükseltmektir. İyi Tarım Uygulamaları ve Globalgap, Zararlılarla Entegre Mücadele (IntegratedPest Management, IPM) ve Entegre Ürün Yetiştiriciliği (IntegratedCrop Management-ICM) tekniklerinin üretimde birlikte uygulanmasını gerektirmektedir, Özellikle yaş meyve ve sebzede pazarlama şansımızın artırılabilmesi için ithalatçı ülke ve firmaların kabul ettikleri minimum standartlara üretimde mutlaka uyulması gereklidir (Egesel ve Gider, 2011). Standartlara uygun olarak yapılacak olan üretim ve sonrası işlemlerde sağlıklı, hijyenik, gıda güvenliği olan izlenebilir yetiştiricilik sağlanabilecektir (Köksal ve Güneş, 2007). İyi Tarım Uygulamalarının amacı, insan sağlığına ve çevreye zarar vermeyecek üretimin yapılmasıdır. Bunun için, üretim sonrası hasat ve depolamada hijyenik koşulların sağlanması amacıyla Tehlike Analizi Kritik Kontrol Noktaları (Hazard Analysis Critical Control Point-HACCP) ilkelerinden yararlanılmaktadır. Aynı zamanda tarımsal üretimin yapıldığı çevre ve üretimde çalışanların refahı da amaçlandığından; ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi, ISO Çevre Yönetim Sistemi, OHSAS İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi standartları da kullanılmaktadır. 65

72 İYİ TARIM UYGULAMALARI GLOBALGAP NEDİR? İyi Tarım Uygulamaları - Globalgap: Çevreye ve doğaya en az zarar verecek şekilde üretimi yapılan, asgari hijyen ve hayvan refahı standartlarını karşılayan ve yaygın kabul gören bir tarım biçimidir. Çevre, hijyen, hayvan refahı, hayvan kimlik ve kayıt sistemi, ve hayvan sağlığı konularını kapsar. * İyi Tarım Uygulaması - Globalgap sertifikası olan bir ürünün; * İnsan sağlığına zararlı kimyasal, mikrobiyolojik, fiziksel kalıntılar içermediği, * Çevreyi kirletmeden veya doğal dengeye zarar vermeden üretildiği, * Üretimi sırasında üretimle ilgili insanların veya diğer canlıların refahının olumsuz olarak etkilenmediği, * Üretimi sırasında tüketicinin bulunduğu ülkenin tarımsal mevzuatı ve ürünün yetiştirildiği ülkenin tarımsal mevzuatına uygun işlemler yapıldığı, anlaşılır. İyi Tarım Uygulamaları (İTU); üretici, üretici grubu veya müteşebbislere bireysel ve/veya grup sertifikasyonu şeklinde uygulanmaktadır. Bireysel üreticiler (Seçenek 1) ve üretici grubu (Seçenek 2) Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından yetki verilen Kontrol ve Sertifikasyon Kuruluşları ile yapılacak olan yıllık sözleşme gereği kontrol ve sertifikasyon sürecinden geçmektedirler. Üreticiler tek başlarına bireysel sertifika alabildikleri gibi üretici grubu oluşturarak da (Tarımsal Kalkınma Kooperatifi, Sebze-Meyve Üreticileri Birliği, Ziraat Odası İktisadi İşletmesi, Şirketler, vb.) grup sertifikası alabilmektedirler. Üretici grubu Kalite Yönetim Sistemine göre üretimi gerçekleştirmelidir. Grup, kalite yönetim sistemine göre dokümanlarını oluşturmalı, üretim, üretim alanı ve hasat sonrası işlemlere ilişkin talimat ve prosedür oluşturmalı, iç kontrol sisteminden geçmelidir. İYİ TARIM UYGULAMALARI (İTU) ÇERÇEVESİNDE TANIMLANAN KONULAR: Üreticiler ürünlerin üretim yerinden son tüketiciye kadar olan zinciri incelemeye olanak verecek şekilde yaptıkları tüm faaliyetlerini kayıt tutmak zorundadırlar. Ürünler, araziden ya da araziye geriye doğru izlenebilir olmak zorundadır. İç kontrol: Kontrol öncesinde İTU faaliyetlerinin ilgili mevzuata uygunluğunu kontrol edilmesi üzerine gerçekleştirilen faaliyettir. Tür, çeşit, anaç seçiminde üreticiler ve potansiyel müşteriler arasında tat, albeni, raf ömrü, tarımsal performans, çevre etkisi ve kimyasallarına en az bağımlılık gibi kalite standartları sağlanmalıdır. Tohum ve fide uygulamaları kaydedilmelidir ve içeride üretilen ya da dışarıdan satın alınan çoğaltım materyallerine, kalite kontrol sistemleri uygulanmalıdır. 66

73 Üretimde kullanılacak tohum ve fidanlar hastalık ve zararlılardan ari olmalıdır. Satın alınan fidanın akrediteye sahip kuruluşlar tarafından tanınan resmi bitki sağlığı kalite sertifikasına sahip olması gerekmektedir. Tohum, fide ve fidanlara uygulanan pestisitlerin kayıtları tutulmalıdır. Yeni üretim yerlerinin uygunluğu doğrulanmalı ve her arazi ya da sera için bir tanımlama sistemi uygulamaya konmalıdır. Genetik olarak değiştirilmiş organizmalarım üretiminde üretici ülkedeki ve son tüketicinin olduğu ülkelerde var olan tüzüklere mutlaka uyulmalıdır. Yetiştiricilik yapılan alanlar ile ilgili olarak; buralarda yetiştirilen ürünler ve tarımsal faaliyetlerle ilgili bilgileri içeren kalıcı bir kayıt sistemi tutulmalıdır. Her arazi, her bahçe veya her serayla ilgili görsel bir kimlik veya referans sistemi geliştirilmelidir. Toprak sağlığının korunması, tarım ilaçlarına bağımlılığın azaltılması ve bitki sağlığının maksimum düzeyde sağlanabilmesi için üreticiler ekim nöbetinin gerekliliğini kavramalı ve uygulamalıdır. Protokol ayrıca toprak haritalarının hazırlanmasını gerekli kılar. Bu haritalar ekim nöbetinin planlanmasında kullanılabilir. Toprak ve ortam fumigasyonları yapılıyorsa gerekliliği açıklanmalı ve kaydı yapılmalıdır. Toprak yapısının korunması amacıyla ürün rotasyonu, hastalıklara dayanıklı çeşitlerin kullanılması, solarizasyon sisteminin yaygınlaştırılması ile topraksız yetiştiriciliğe dönüşüm ile ilgili alternatifler 67

74 mutlaka kimyasal fümigantların kullanılmasından önce değerlendirilmelidir. Gübre kullanımında toprak ve yaprak analizleriyle uygun dozda uygun gübre kullanılmalı, bu şekilde gübre kaybı en aza indirilmeli, toprak bakım ve koruma planları geliştirilmelidir. Toprak ve yapraktan yapılan bütün gübre uygulamaları ürün kayıtlarında yer almalıdır. Gübre kullanımı sonucunda taban suyundaki nitrat ve fosfat düzeylerinin ulusal ve uluslararası limitleri aşmasının önlenmesi gerekmektedir. Gübreler ve pestisitler, su kaynaklarına ulaşma tehlikesi olmayan, fidan materyali, meyve ve sebze olmayan temiz ve kuru bir alanda depolanmalıdır. Gübre uygulaması kaydedilmek zorundadır. Gübre depo ve makinaları iyi durumda tutulmalı ve insan kanalizasyon silajı kullanılmamalıdır. Ahır gübresi kullanılmadan önce, içinde bulunabilecek ağır metallar gibi kirletici maddelerin tespiti için analizler yapılmalıdır. Kullanılabilir duruma getirilmemiş kanalizasyon suyu, sulama için kullanılamaz. Sulama metotları, su kaynaklarının sürdürülebilirliği ve su kalitesini dikkate almalıdır. Su kaynaklarını en iyi şekilde değerlendirebilmek için en kullanışlı ve en etkili sulama sistemi kullanılmalıdır. Aşırı ve eksik sulama yapmamak için sistematik olarak ürünün su gereksinimini belirleyecek yöntemler tercih edilmelidir. Sulama suyu kaynağı yılda en az bir kez mikrobiyal, kimyasal ve mineral kirleticiler bakımından analiz edilmelidir. Bitki koruma yönünden ürünlerin zararlı, hastalık ve yabancı otlardan korunmasında kimyasal olmayan yöntemler (biyolojik, kültürel ve mekanik) tercih edilmeli, pestisit uygulamaları çevreye en az zarar verecek şekilde yapılmalıdır. Yetiştiriciler bitkisel üretimi koruyan ve kontrol eden, pestisitlerin çevre üzerine olan potansiyel etkilerini en aza indirebilecek entegre mücadele tekniklerini kullanmalıdır. Ülke mevzuatına uygun, ürüne ruhsatlı kimyasal maddeler kullanılmalıdır. Kimyasallar eğitimli personel tarafından seçilmeli ve üretim yapılan ülkenin yanı sıra, ürünün satılacağı ülkelerin de yasal gerekliliklerini karşılamalıdır. Uygulama kayıtları, yer, tarih, ürün adı ve aktif içerik, hasat öncesi aralı, v.b. gibi pek çok detayı kapsamalıdır. Uygulama ekipmanı ve pestisit deposu, iyi durumda tutulmalıdır. Hedef ülkelerdeki Maksimum Kalıntı Limitleri hakkında bilgi ispatlanmalı ve kalıntı testi yapılmalıdır. Pestisit kaplarının ve kullanılmayan pestisitlerin güvenli şekilde atılması temin edilmelidir. 68

75 Hastalık, zararlı ve yabancı ot kontrolünde, faydalı organizmalara, su hayatına, işçilere, tüketicilere ve ozon tabakasına zarar vermeyen seçici kimyasal ürünlere yer verilmelidir. Yetiştiriciler, kullanacakları kimyasalları kalibrasyonu doğru yapılmış ilaçlama aletleri ile doğru şekilde yapmalıdır. Hasat öncesi bekleme aralığına uyulmalı ve ilaç uygulaması yapıldıktan sonra önerilen bekleme zamanından önce ürün hasadı kesinlikle yapılmamalıdır. Bütün pestisitler orijinal ambalajında, öteki materyallerden uzak, sağlam, güvenli, dona ve yangına dayanıklı, iyi havalandırılan ve yeterli ışıklandırılmış bir depoda saklanmalıdır. Hasat sırasında fiziksel, mikrobiyolojik ve kimyasal bulaşmaları engellemek için risk analizlerine dayanan bir personel hijyen protokolü oluşturulmalıdır. Ambalaj malzemeleri zararlı ve hastalıkların bulaşmasını engellemek için depolarda saklanmalıdır. Hasat sonrası kullanılacak kimyasallar resmi ruhsatlı, amaca ve ürün etiketlerine uygun olmalıdır. Hasat sonrası yıkamada kullanılan su kaynağı temiz olmalıdır. Hasat sonrası uygulamalar hedef ülkenin yasal gereklerini karşılamalıdır. Uygulama kayıtları tutulmalıdır. İşleme tesisleri ve depolar, temiz ve güvenli şartlarda tutulmalıdır. Hijyen riskleri değerlendirilmeli ve temel hijyen tedbirleri uygulamaya konmalıdır. İşçiler, hijyen yönetimi hakkında temel talimatları almış olmalıdır. Yıkama suyu uygun olmalıdır. Atık ürünler ve kirlilik kaynakları tanımlandıktan sonra kirliliği ve atıkları en aza indirecek atık yakmayı veya araziye gömmeyi mümkün olduğunca önleyecek bir geriye dönüşüm planı yapılmalıdır. Organik ürünlerin kalıntıları çiftliklerde kompost yapılabilir veya hastalık olma riski olamayan durumlarda toprağın iyileştirilmesi için kullanılabilir. Kirlilik kaynakları belirlenmeli ve gerektiğinde uygun tedbirler alınmalıdır. Tehlikeli ekipman ya da kimyasalları kullanan işçiler, bu amaca uygun olarak eğitilmek zorundadır. İlk yardım ekipmanı ve uygun koruyucu giysiler sağlanmalıdır. Arazide barınma uygun olmalı ve temel hizmetler sağlanmalıdır. Gübreleme, sulama, zirai ilaç kullanımını önerecek danışmanların ulusal olarak kabul edilen sertifikalara sahip olması gerekmektedir. 69

76 Böyle danışmanların bulunmaması durumunda gübre kullanımı ve uygulaması konusunda bir eğitim programı uygulanmalıdır. İşçiler eğitime tabi tutulmalı, güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları temin edilmelidir. Her üreticinin kendi mülkü içinde yerel ve doğal hayatı koruma planı olmalıdır. Tarım faaliyetlerinin çevresel etkisi değerlendirilmeli ve gerektiğinde uygun tedbirler alınmalıdır. Verimsiz alanların doğal bitki ve hayvan dokusunu geliştirecek doğal hayatı koruma yerlerine dönüştürülmesi sağlanmalıdır. İTU ile ilgili şikayetlerin yeterince kaydedilmesi, çalışılması ve takip edilmesini sağlamak için, bir şikayet formu ve prosedürü uygulamaya konmalıdır. İYİ TARIM UYGULAMALARINA HAZIRLIK AŞAMALARI: Üreticinin sertifikasyona hazırlanmasında en önemli adım kayıtların oluşturulmasıdır. 1. Öncelikle iyi tarım uygulamalarının başlatıldığı alanın girişine İyi Tarım Uygulamaları Parseli levhası konmalıdır (Şekil 1). İyi Tarım Uygulamaları Üretim Alanı İli: Çanakkale/Bayramiç Köyü: Evciler Ada/Parsel No: 4551/96746 Adı-Soyadı: Hasan Can Ürün/Çeşit: Elma/Granny Smith Alan:7800 m² İlaçlama Nedeni: Kullanılan İlaç: Son İlaçlama Tarihi: / /20 Olası Hasat Zamanı: / /.. Şekil 1. İTU Parsel Levhaları. 70

77 2. İyi tarım uygulamaları ile üretim yapılacak arazilerinin tümünün içindeki tesisleri ve detayları içerecek şekilde krokisi çizilir. 3. Ekilen ürüne ait bilgiler (tohum sertifikaları, fidan sertifikaları) saklanır (Şekil 2). Şekil 2. İTU Kapsamında Sertifikalandırılmış Farklı Elma Çeşitleri. 4. Toprak, kimyasal ve su analizi yaptırılır. 5.Ekim veya dikimin başından itibaren yapılan tüm uygulamalar kayıt altına alınır. 6.İlaçlama ve gübreleme programını hazırlayan ve onaylayan ziraat mühendisinin eğitim belgesi olmalıdır (diploma örneği) 7.İlaçlama ve gübreleme ekipmanlarının düzenli bakımlarının yapıldığı kayıt altına alınmalıdır (Şekil 3). Şekil 3. İlaç Uyarı Levhaları ve İlaçlama Üniteleri. 71

78 8. Depoda belli aralıklarla sayım yapıldığını, giriş ve çıkışların kayıtlı olduğunu gösteren kayıt formu bulunmalıdır (stok envanteri) 9. Depoda bazı düzenlemeler yapılmalı, bitki koruma materyalleri kilitli bir dolapta saklanmalı. Gübreler, toz olanlar üstte olacak şekilde düzenlenmeli, bir depolama talimatı olmalıdır (Şekil 4). Şekil 4. İlaç Depoları. 10. Deponun yangın riskine dayanıklı, su almayan, nemden uzak, havalanması iyi ve korunaklı bir yapıda olması sağlanmalıdır. Yerler, akıntı durumunda yıkanabilmeli ve atık suyun gideri olmalı. Depo içerisinde gerekli uyarı ve ikazlar asılmış olmalıdır. 11. Entegre mücadele yöntemleri (IPM) kullanılıyorsa bununla ilgili bir eğitim alınmış olmalıdır. 72

79 12. Kullanılan bitki koruma ilaçları ruhsatlı olmalıdır (ürünler ihraç edilecekse, ihracat yapılan ülkede de ruhsatlı olmalı). Eğer ürünler ihraç edilecekse o ülkelerdeki maksimum kalıntı limitleri bilinmelidir 13. Bitki koruma maddelerini kullanan kişinin bu konuda eğitimli ve yeterli olduğunu belgelendirmesi gerekir. 14. Gübreler ve ilaç faturaları, bitki koruma maddeleri ve gübrelerin uygulama kayıtları olmalı. 15. İlaçların hasat öncesi kullanım araları (yarılanma ömrü) dikkate alınmalıdır. 16. Ürünlerin insan sağlığına zararlı bir kalıntı içermediğini ispatlamak amacıyla bu konuda akredite bir laboratuvar tarafından yapılmış ürün analiz sonuçları bulunmalıdır. 17. Boş bitki koruma maddesi kutuları önce yıkanmalı, ardından hemen imha edilmeyecekse canlılarla teması engellenecek şekilde ayrı bir yerde kilitli olarak bekletilmelidir. İmha yöntemi atık yönetimi talimatı oluşturularak kayıt altına alınmalıdır (Şekil 5.). Şekil 5. Atık Yönetimi. 73

80 18. Üretim yerine özel bir hijyen talimatı oluşturulmalı, bu talimat hasat ve taşıma işlemlerini de kapsamalıdır (Şekil 6.). Şekil 6. İTU Talimatlar. 19. Üretim yerinde çalışan işçilerin tuvalet ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri (en fazla 500 metre uzaklıkta) bir tuvalet ve lavabo bulunmalıdır (Bu üreticinin kendine ait olması gerekmez, komşusu veya yakınına ait bir yerde kullanılabilir) (Şekil 7.). Şekil 7. Arazi Tuvaletleri. 20. Her üreticinin kendi mülkü içinde tarım işçilerinin dinlenmesi için uygun ortam sağlanmalıdır (Şekil 8.). 74

81 Şekil 8. Dinlenme Ünitesi. Şekil 9. İlkyardım Eğitimi. 21. Kaza ve acil durumlar için çalışanlara eğitim verilmeli ve bir ilk yardım kutusu bulunmalı. Çalışanlara böyle durumlarda ne yapmaları gerektiği öğretilmeli, acil telefonlar görülebilecek yerlere asılmalı, ilkyardım eğitimini aldırılmalıdır (Şekil 9.). 22. Bitki koruma maddelerini kullanan kişiler koruyucu elbise, eldiven ve maske kullanmalıdır. 23. Yapılan hasadın kayıtları ve teslimat kayıtları tutulmalıdır. ARAZİYE ASILACAK TALİMATLAR 1- Hijyen talimatı asılı olmalıdır. 2- Ziyaretçilerin görebileceği şekilde bir kişisel sağlık, emniyet ve hijyen talimatı asılmalıdır. 3- Kaza ve acil durum prosedürü asılmalıdır. 4- Atık çukurları, yakıt tankları, gübre - ilaç depoları, ilaç atıklarının olduğu potansiyel tehlikelerin olduğu birimler levhalarla tanımlanmalıdır. 5- Tuvaletlere hijyen ve el yıkamayla ilgili talimatlar asılmalıdır. EĞİTİMLER 1- İlaç hazırlama ve ilaçlama eğitimi verilmelidir. 2- Üretici, hasat işçileri veya tüm diğer personel hijyen, sağlık ve kaza-acil durum eğitimi almalıdır. 3- Entegre mücadele eğitimi-bitki koruma malzemelerini kullanma eğitimi almalıdır. 4- Eğitim kayıtları eğitim tarihi, eğitimi veren, eğitim konusu, katılımcı adısoyadı ve imzalarını içermelidir. TABELALAR 1. Ziyaretçi güvenliği, hijyen, emniyet, kazalar, ilaçlama noktaları, tanımlama levhaları, ilaç hijyen uyarıları ile ilgili tabelalar, 75

82 2. Kaza ve acil durum prosedürünün yazıldığı tabela, 3. Tehlike, ateşle yaklaşma tabelaları yaptırılmalıdır. EKİPMAN 1. Arazide ilk yardım çantaları, 2. Koruyucu ekipman (tek, çok kullanımlık tulum, çizme, eldiven, maske, gaz maskesi ve bunların filtreleri, göz koruyucu materyal), 3. Atık ilaçların konacağı varil, 4. Kürek, süpürge ve plastik poşet (ilaç ve gübre odası için) bulunmalıdır. İYİ TARIM UYGULAMALARI KAYIT VE DOSYA OLUŞTURMA, İZLENEBİLİRLİK: Dosyada yer alacak bilgiler ve doldurulacak standart formlar aşağıda verilmiştir. YETİŞTİRİCİYE AİT KİŞİSEL BİLGİLER Adı Soyadı Baba Adı Doğum Yeri Ve Tarihi T.C. Kimlik No Ev Adresi Telefon Cep Telefonu Kan Grubu Yetiştirici Kodu Bahçe Referans No Proje No Düzenleyen Sözleşme No Sözleşme Yaptığı İlgili Ksk Grup / Bireysel Başvuru (Grup İse İlgili Tüzel Kişiliğin Kimliği) Ürün Alan (Da) ARAZİ BİLGİLERİ Bölge İl / İlçe/Köy Parsel No Alan (da) Ürün DİKİM BİLGİLERİ Çiftçi Kodu Parsel No Ekim/Dikim Tarihi Sıra Arası Mesafe (Cm) Sıra Üzeri Mesafe (Cm) Adet-Kilo/ Alan(Da) Çeşitleri 76

83 Parsel No Uygulama Tarihi Ticari Adı Bileşimi Gübre Çeşidi Miktar g/ 100 Lt veya kg /da Uygulama Metodu Uygulama Aleti Uygulayıcı Adı Parsel No Uygulama Tarihi Etkili Madde Ticari Adı İlaç Çeşidi Doz ( G/ 100 L) Hasat Öncesi Bekleme Süresi (Gün) Uygulama Metodu Kullanılan Alet Adı Hastalık/ Zararlı / Yabancı Ot Adı Uygulayıcı Adı ÜRETİM ALANININ TARİHÇESİ Önceki Ürün Toprak tipi Erozyon riski? Su Kaynağı Yer altı suyu derinliği Yer altı suyu kalitesi UYGULAMA EKİPMANLARI Ekipman Adı Bakım Tarihi Kullanılan Yedek Parça Bakım Yapan Kişi TOPRAK İŞLEME Uygulama Tarihi Yapılan İş Uygulamayı Yapan Kişi ÜRÜN:. İLAÇLAMA KAYIT FORMU Not: İlaçlamaya ait teknik izin ilave edilmelidir. ÜRÜN:. GÜBRELEME KAYIT FORMU Not: Topraktan ve yapraktan yapılan tüm gübre uygulamaları bu forma yazılmalıdır. ÜRÜN.. SULAMA TAKİP (1) Tarih Parsel No Sulama Tipi Sulamayı Yapan Kişi ARAZİ PLANI (Dosyaya Konacak) TOPRAK VE YAPRAK ANALİZ SONUÇLARI: (Dosyaya konulacak) SULAMA SUYU ANALİZ SONUÇLARI: (Fiziksel, Kimyasal ve Mikrobiyolojik Analiz Raporları Dosyaya konulacak) 77

84 Teslimat Hasat KALINTI ANALİZ SONUÇLARI: (MRL Raporları Dosyaya konulacak) ÜRÜN HASAT VE TESLİMAT FORMU No Parsel No Bölge- Mevkii Hasat Tarihi Tür / Çeşit Araç Adedi Miktar (kg) Hasat Metodu İLAÇ GÜBRE DEPO STOK DURUMU Tarih İlaç/ Gübre Adı Miktarı ALMIŞ OLDUKLARI EĞİTİMLER: KAYNAKLAR: Egesel, B., Tan, S. ve Ekinci, N., Lapseki Sempozyumu 08. ISBN: Çanakkale. Anonim 2007a. Tarım ve Köyİşleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü İyi Tarım Uygulamaları, Ankara. Köksal, A.İ. ve Güneş, N.T., 2007.Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ulusal Tarım Kurultayı Kasım 2006, Adana. s Egesel, B. ve Gider, A., Çanakkale Tarımı Sempozyumu, Dünü, Bugünü, Geleceği, s Çanakkale. 78

85 ELMADA HASAT, MUHAFAZA VE KALİBRASYON Dr. Mustafa SAKALDAŞ Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Çanakkale 1. GİRİŞ Çanakkale ili içerisinde en önemli elma üretim merkezi Bayramiç tir. Ve bu ilçemizde de ülkemiz açısından yıllardan beri üretilen Starking Delicious, Golden Delicious ve Gala gibi standart çeşitlerin yanı sıra Granny Smith, Pink Lady, Fuji ve Jeromine gibi çeşitlerin yetiştiriciliği de son yıllarda hızla yayılmıştır. Söz konusu çeşitlerin çoğu kışlık ve uzun süre depolanan çeşitler olduğu için uzun süre muhafaza büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle elma muhafazası kapsamında sürekli yenilenen bir süreç yaşanmaktadır. Bu bağlamda yeni kontrollü atmosfer metotları ve etilen bloke edici uygulamalar, bir endüstri ürünü olarak tanımlanan elmada, pazarlanabilirlik periyodunun tüm yıla yayılabilmesi için kullanılan yeni yöntemleri oluşturmaktadır. Ultra düşük Oksijen yöntemi (ULO), dinamik kontrollü atmosfer yöntemi (DCA) ve 1- Methylcyclopropane (Smartfresh TM ) günümüz itibariyle pratikte kullanılan uygulamalar olmaktadır. Diğer taraftan kalıntı sorununun önem taşıdığı pazarlarda ve organik üretimde, önemli bir uygulama haline gelen sıcak su uygulamaları elmada da kullanılmaya başlanmıştır. Özellikle Bayramiç yöresinde görülen hasat sonrası kayıpları önlemenin ilk adımı olarak doğru ve zamanında hasat büyük önem taşımaktadır. 2. ELMADA HASAT Elmada hasat; depolama süresinin belirlenmesi ve depolama süresince kalitenin korunuşu açısından en önemli faktörlerin başında gelmektedir. Optimum hasat zamanı elmada çeşitlere göre farklılık gösterirken; farklı olgunluk dönemlerinde hasat işlemi pazarlama periyoduna göre farklılık gösterir. Elmada kullanılan hasat parametreleri (Özelkök ve ark., 1993; Kader, 2002; Watkins, 2003; Karaçalı, 2006). Meyvenin büyüme eğrisi ve hızı Kabuk rengindeki değişimler Meyvenin daldan ayrılabilme direnci Nişasta dağılımındaki değişimler Meyve eti sertliği 79

86 Toplam suda eriyebilir maddeler (TSEM) Meyve çekirdek kabuğu renginin değişmesi Tok ses verme durumu Meyve suyunun viskositesinin (yoğunluğunun) değişmesi Şıra randımanı Tam çiçeklenme sonrası gün sayısı Tam çiçeklenme sonrası sıcaklık toplamı Solunum eğrisinin izlenmesi İçsel etilen miktarının gaz kromatogrofisi ile saptanması Elmalarda olgunluğun saptanmasında kullanılan söz konusu ölçütlerin büyük bir kısmı, nesnel olmalarına karşın tamamen laboratuar koşullarına uygun ve pahalı araç ve gereç isteyen yöntemleri içerirler. Meyvenin daldan ayrılabilme durumu, tok ses verme durumu, çekirdek kabuk rengi, renk değişimi, vb. gibi ölçütler ise birçok üreticinin başvurduğu fakat tamamen öznel olan grubu oluşturmaktadır. Tam çiçeklenmeden sonraki gün sayısı ve ısı toplamı ise bugün ABD başta olmak üzere bazı ülkelerde başarı ile kullanılabiliyorsa da, + / - 10 gün gibi kısa tolerans limitleri içinde verilen ve o yöre için geçerli olan değerler çok uzun yılları kapsayan araştırmalar sonucu belirlenmiş bulunmaktadır. Bugün ülkemiz koşulları açısından uygulamada başarı ile kullanılabilecek en önemli nesnel ölçütler ise Meyve Eti Sertliği, Toplam Suda Eriyebilir Maddeler (TSEM), değerleri ile Nişastanın Kaybolması (İyot Testi) dir. Bayramiç yöresinde yoğunlukla yetiştirilen bazı elma çeşitlerine ait söz konusu hasat kriter değerleri Şekil 1, Şekil 2 ve Şekil 3 de ifade edilmiştir. 3. ELMADA DEPOLAMA Genel anlamda Bayramiç yöresinde en yoğun yetiştirilen çeşitler için optimum depolama koşulları şu şekildedir; Golden Delicious; -0,5 C ile 0 C arası sıcaklık ve %90 civarı oransal nem Starking Delicious: -1 C ile 0 C arası sıcaklık ve %90 - %95 civarı oransal nem Granny Smith: 0,5 C ile 1,5 C arası sıcaklık ve %90 - %95 civarı oransal nem 80

87 Şekil 1. Bayramiç yöresinde yetiştirilen Golden Delicious elma çeşidinde meyve eti sertliği, toplam suda erir madde ve nişasta dağılımı özellikleri açısından farklı hasat olgunluğu evreleri. Şekil 2. Bayramiç yöresinde yetiştirilen Starking Delicious elma çeşidinde meyve eti sertliği, toplam suda erir madde ve nişasta dağılımı özellikleri açısından farklı hasat olgunluğu evreleri. 81

88 Şekil 3. Bayramiç yöresinde yetiştirilen Granny Smith elma çeşidinde meyve eti sertliği, toplam suda erir madde ve nişasta dağılımı özellikleri açısından farklı hasat olgunluğu evreleri. 4. ELMADA HASAT SONRASI UYGULAMALAR 4.1. Etilen Bloke Ediciler Bu tip uygulamaların başında 1- Methylcyclopropane (1-MCP) ticari adıyla Smartfresh TM gelmektedir. 1-MCP, genel anlamda etileni inhibe eden ve yaşlanmayı geciktiren bir madde olarak literatürlere geçmiştir. 1-MCP maddesi üzerine çok sayıda çalışma yapılmıştır ve bu çalışmaların sonucunda maddenin etkili olma durumunun çeşitli uygulama koşullarına bağlı olduğu tespit edilmiştir. Uygulama esnasında ortam sıcaklığı, uygulamada kullanılan konsantrasyon, uygulama süresi, ürünün olgunluk durumu ve uygulama için hasattan sonra geçen süre gibi faktörler maddenin ürün üzerine etkili olması için belirleyici olmuşlardır. Genel anlamda; elmada hasat sonrası 1-MCP uygulamaları, kalite parametreleri üzerine olumlu etkiler göstermiştir. Bu kapsamda söz konusu etkiler örneğin meyve eti sertliği üzerinde Empire, Delicious ve Law Rome elma çeşitlerinde tespit edilmiştir (Watkins ve ark., 2000). Benzer şekilde 1-MCP uygulaması Pink Lady elma çeşidinde meyve eti sertliğinin korunuşuna önemli etkilerde bulunmuştur (Castro ve ark.,2005). Suda Çözünür 82

89 Kuru Madde Oranı (SÇKM) açısından örneğin Pink Lady çeşidinde 1-MCP uygulamalarıyla depolama süresince olgunluğa bağlı artışların oranı düşmüştür (Sakaldaş ve Kaynaş., 2011). Diğer taraftan depolama süresince zemin rengindeki değişimlerin seviyesi söz konusu uygulamayla azalmaktadır. Red Chief elma çeşidinde bu etkiler görülebilmiştir (Mir ve ark., 2001). Malik asit miktarında depolama süresince olgunlaşma nedeniyle görülen düşüşlerin şiddetinin azalması 1-MCP uygulamasının başka bir etkisidir ve Red Delicious, Granny Smith, Fuji, Jonagold, Ginger Gold ile Gala elma çeşitlerinde bu etki saptanmıştır (Fan ve ark., 1999). Hasat sonrası 1-MCP uygulamaları elmada depolama sürecinde görülen fizyolojik bozulmaları da önemli düzeyde etkilemiştir. Özellikle Granny Smith çeşidinde sıkça görülen ve pazarlanabilirliği tamamen yok eden depo yanıklığı (Superficial scald) 1- MCP uygulamasıyla çok düşük düzeylerde seyretmektedir. Bunun yanında; söz konusu bozukluğun görüldüğü McIntosh çeşidinde %30, Red Delicious çeşidinde ise %90 oranında azalmasını sağlamıştır (Rupasinghe ve ark., 2000). Benzer şekilde Cortland çeşidinde de %30 azalma görülmüştür (DeEll ve ark., 2002) Sıcak Su ve Hava Uygulamaları Yukarıda belirtildiği gibi kalıntı sorunu nedeniyle tercih edilen bir diğer uygulama sıcak uygulamalarıdır. Bununla birlikte yaş meyve ve sebzelerde dolayısıyla elmada yoğunlukla kullanılan biçimi sıcak su uygulaması olmaktadır. Daha önce biber, domates, kavun, nektarin gibi meyve ve sebze türlerinde kullanılan bu uygulama günümüzde elma da kullanılabilmektedir. Bazı çeşitler için uygun sıcak su değerleri ve süreleri yapılan çalışmalarla tespit edilmiştir. Örneğin, 55 C sıcaklıkta 15 sn süreyle sıcak su fırçalama uygulamasına tabi tutulan Golden Delicious çeşidi elmalarda 4 ay depolama ve 10 gün raf ömrü süresince kalite özellikleri büyük ölçüde korunmuştur. Bunun yanında; fungal etmenli çürümelerin önüne geçilmiştir (Fallik ve ark., 2001). Granny Smith çeşidinde de 53 C de 1 dakika süreyle yapılan uygulamada benzer etkiler saptanmıştır (Uslu, 2003). Bu uygulamanın avantajlı yönleri; kalıntı içermemesi, basit bir sistemle ucuza yapılabilmesi ve özellikle fungal etmenlere karşı son derece etkili oluşudur. Buna karşın; ürünün olgunluk durumunun çok iyi bilinmesi, çeşide göre sıcaklık derecesi ve süresinin tam olarak tespit edilmesi gerekliliği önemli risk faktörleridir. Aksi takdirde ürün yüzeyinde yanmalar ve üründe bozulmalar oluşabilecektir. Diğer taraftan özellikle Avrupa ülkelerinde, öncelikle eugenol gibi antifungal etkili bitki özütleriyle kombine edilerek kullanımı (Thermal therapy) yaygınlaşmaya başlamıştır. 83

90 4.3. Mumlama Elmalar, paketleme evlerinde meyvelere parlak bir görünüm verme ve su kaybının yanı sıra pazar tercihlerinin doğrultusunda mumlama işlemine tabi tutulur (Alleyne ve Hagenmaier, 2000). Mumlama; ürünün asitlik, renk, şeker gibi maddelerinin değişimini azaltır ve tüketici beğenisinin artmasını sağlar (Nisperos- Carriedo ve ark., 1991). Meyvelerin mumlanması, sıvı mumların 60 C sıcak hava ile püskürtülüp veya çözelti içerisine daldırılıp fırçalanması şeklinde yapılır. Mumlamadan hemen sonra meyvelerin kurutulması gerekir aksi takdirde mumlamanın etkisi azalır ve görünüş bozulur (Karaçalı, 2006). Mumlamanın önemli faydaları ile birlikte ürüne uygun mum seçilmezse tat ve aromada bozulmalar meydana gelebilir (Banks ve ark., 1997). Kullanılan mumun toksik etkisinin çok düşük düzeylerde olması, gaz geçirgenlik, meyve yüzeyine tutunma ve parlaklığının iyi olması, tatsız, kokusuz ve çabuk kuruyan özellikte olması gerekmektedir (Lowings ve Cutts, 1992). 5. ELMADA HASAT SONRASI GÖRÜLEN BAZI ÖNEMLİ FİZYOLOJİK VE PATOLOJİK BOZUKLUKLAR 5.1. Fizyolojik Bozukluklar Depolanan hemen tüm ürünlerde iki tür bozukluk söz konusudur; Bunlar bir mantar veya bakterinin arazide veya depolama sürecinde bulaşmasından ileri gelen bozulmalar; diğeri ise ürünün fizyolojisi, yetiştirme- iklim koşulları ve depolamada yapılan hatalardan ileri gelen bozulmalardır. Ülkemiz genelinde ve Bayramiç yöresi özelinde elmalarda hasat sonrası görülen en önemli fizyolojik bozukluklar; acı benek, kuru benek, lentisel beneği, depo yanıklığı, güneş yanıklığı, buruşma, yaşlanma, paslanma ve çatlamadır. Söz konusu bozulmaların nedenleri, çok görüldüğü çeşitler ve önleme yolları Çizelge 1 ve Çizelge 2 de ifade edilmiştir. 84

91 Çizelge 1. Bayramiç yöresinde yetiştirilen elmada yoğunlukla görülen yetişme döneminden iler gelen fizyolojik bozukluklar, nedenleri ve önleme yolları. Fizyolojik bozukluk Hassas çeşitler Nedenleri Önleme yolları Acı benek Starking Del., Granny Smith, Fuji, Scarlett Spur, Red Chief Kalsiyum eksikliği, erken hasat, ağaç yaşı, meyve büyüklüğü, sert budama Yapraktan veya hasat sonrası daldırma şeklinde Kalsiyum klorür uygulamaları, optimum hasat, uygun budama ve seyreltme Kuru benek Starking Delicious, Golden Delicious, Scarlett Spur, Red Chief Bor noksanlığı Yapraktan bor uygulaması Çatlama Gala, Fuji Dengesiz sulama, hasada yakın yoğun yağışlar Optimum dengeli sulama hasat, Güneş yanıklığı Granny Smith, Golden Delicious Yetişme dönemi ve hasada yakın dönemde ani veya uzun süreli yüksek sıcaklıklar Örtü uygulaması, bitki özütü uygulaması Paslanma Golden Delicious, Granny Smith, Starking Delicious Seyrelme eksikliği, döllenmede yaşanan sorunlar Çiçeklenme döneminde hormon uygulamaları, doğru zamanda seyreltme Lentisel beneği Golden Delicious, Jonathan, Fuji Aşırı gübreleme azotlu Dengeli gübreleme 85

92 Çizelge 2. Bayramiç yöresinde yetiştirilen elmada yoğunlukla görülen depolamadan ileri gelen fizyolojik bozukluklar, nedenleri ve önleme yolları. Fizyolojik bozukluk Hassas çeşitler Nedenleri Önleme yolları Yaşlanma (Kepekleşme) Buruşma Golden Delicious, Starking Delicious, Fuji Golden Delicious, Granny Smtih, Fuji Geç hasat, bahçede bekletme, yüksek sıcaklıkta depolama, ürünün geç soğutulması Erken hasat, depoda oransal nem eksikliği Zamanında hasat, ürünün hemen soğutulması, optimum sıcaklıkta depolama Zamanında hasat, oransal nemin çeşide uygun şekilde tutulması Üşüme zararı Golden Delicious, Granny Smtih, Fuji Erken hasat, çok hızlı soğutma, düşük sıcaklıkta depolama Zamanında hasat, ürünün kademeli soğutulması, optimum sıcaklıkta depolama Donma zararı Golden Delicious, Granny Smtih, Fuji Donma sıcaklığı civarında depolama (< -1,4 C) Zamanında hasat, optimum sıcaklıkta depolama, uygun sıcaklıkta bir süre bekletme Kabuk yanıklığı Golden Delicious, Granny Smtih, Fuji Erken hasat, çok hızlı soğutma, düşük sıcaklıkta depolama Zamanında hasat, ürünün kademeli soğutulması, optimum sıcaklıkta depolama 5.2. Patolojik Bozukluklar Acı Çürüklük (Gloeosporium spp): Golden Delicious ve Starking Delicious çeşitleri duyarlıdır. Dal kanseri yapan etmen, kuru dallarda saprotif yaşar, yağmurla meyveye taşınır ve genellikle lentisellerden girer. Nemli ortamda çimlenir ve bir süre latent kalır. Meyve olgunlaşınca ve depolama mevsimi 86

93 sonlarında hızla gelişir ve zarar yapar. Lentisel çevresinde ortası açık, etrafı koyu kahve rengi mm. çapında bir çürüklük oluşur. Üzerinde beyaz, pembe, krem rengi konidi taşıyıcı kümecikler oluşur. Çürüklük meyve etini acılaştırır. G. perennans ve özellikle G. album düşük sıcaklıkta bile iyi gelişir, soğuk depolarda zararlı olur ve sert çürüklük yaparlar. Korunma için, bahçede iyi bir bitki koruma, hasat öncesi ilaçlama, erken soğutma ve uygun düşüklük sıcaklıkta depolama gereklidir. Mavi Küf - Yeşil Küf Çürüklüğü (Penicillium spp): Etmen öncelikle yaralardan, depoda meyve olgunlaşınca lentisellerden de girer, hızla gelişir ve zarar yapar. Meyve üzerindeki açık kahverengi, yumuşak ve sulu bir çürüklük olur (2-5 cm.) Sıcakta çok hızlı gelişir, nemli ortamda önce beyaz miseller, sonra ortası mavi yeşil konidi taşıyıcılar oluşur. Misel örtüsü mavi küfte dar, yeşil küfte geniş halka yapar. Kuru havalarda konidiler toz halinde havada uçuşur ve tipik bir küf kokusu yayılır. Etmen düşük sıcaklıkta da gelişir ve depolama mevsimi başlarında zararı ortaya çıkar. Bunlarda P. italicum mavi; P. digitatum yeşil küf yapar. Mavi küf temasla hızla yayılır, yeşil küf bireysel kalır. Kurşuni (=Gri) Küf (Botrytis cinerae): Etmen toprakta ölü organik maddeler üzerinde saprofit yaşar. Yağmur, rüzgar ve böceklerle yere yakın meyvelere bulaşır, sap ve çiçek çukurunda tutunur. Yaralardan ve nemli koşullarda sağlam kabuktan girer. Meyvede kenarı açık, ortası koyu kahverengi sertçe benekler yapar. Nemli ortamda kül rengi sporları taşıyan gri bir misel örtüsü oluşur. Düşük sıcaklıkta miseller beyazdır. Düşük sıcaklıkta da hızla gelişir, meyveden meyveye geçer ve ambalaj içinde çürümüş meyve kümeleri oluşur. Siyah Çürüklük (Alternaria tenuis) : Hasat öncesi yağışlar ve yüksek nem hastalığı arttırır. Kurumuş dallar üzerinde saprofit olan etmen meyveye lentisellerden ve çeşitli yaralardan girer. Önceki gri miseller, sonradan koyu kahve (yeşil) renge döner, doku ise koyu kahve ve siyah renkli olur, çürüme genellikle yüzeysel kalır. Latent patojendir, zararı depolamanın sonlarına doğru görülür. Kaliksi açık elmalarda çekirdek evinde gelişir. Kahverengi Çürüklük (Monilla spp.): İklimi kurak ve sıcak bölgelerde botrytisle birlikte önemli bir zararlı olur. Yağmur, rüzgar vb. ile yayılır. Bulaşma ağaçta, bulaşık kasa ve aletlerden ve paketleme evinde olabilir. Etmen meyveye genellikle yaralardan girer, ancak sağlam dokudan da girebilir. Yeterli 87

94 serbest su ve nemi bulunca çimlenir ve hemen kahverengi bir benek oluşur. Zamanla kabuk sertleşir ve siyahlaşır (siyah çürüklük), çürüklük içeri doğru ilerler. Ağaçtaki meyvelerde gri krem renkli misel kümeleri ve sporları konsantrik halka şeklinde görülür. Kuvvetli patojendir. Hasattan sonra yüksek sıcaklıkta hızla gelişir. 0 0 C derecede bile 25 günde zarar yapar. Sağlam meyveyi bulaştırır ve çürümüş meyveler kümesi görülür. Zararı, depolama mevsimi başlarında görülür. 6. ELMADA HASAT SONRASI KALİBRASYON (Boylama) Elmada depolama sonrası sağlıklı pazarlama işleminin gerçekleşebilmesi için en önemli etmenlerin başında kalibrasyon (boylama) gelmektedir. Kalibrasyon elmada farklı ebatlardaki meyvelerin farklı alanlarda pazarlanmasını sağlamakta ve pazar kaybını en düşük düzeylere indirmektedir. Elmada kalibrasyon işlemi üç farklı şekilde gerçekleştirilmektedir. Manuel kalibrasyon: Konu hakkında tecrübe sahibi çalışanların elle yaptıkları boylama işlemidir. Bayramiç yöresinde genel olarak kullanılan yöntem budur. En önemli dezavantajı ürünün homojen şekilde farklı boyutlarda kalibre edilememesidir. Hata payı çok yüksektir. Avantajı ise herhangi bir yatırım maliyeti gerektirmemesidir. Mekanik boylama ünitesiyle kalibrasyon: Tabak veya tekerlek hazneler yardımıyla herhangi bir elektronik sistem olmadan ürünün ağırlığına göre kalibre edilmesini sağlayan mekanik kapsamlı boylama makineleriyle yapılan kalibrasyon işlemidir (Şekil 4). Avantajı, yüksek yatırım maliyetine gereksinim duymaması ve önemli arızalarla karşılaşılmamasıdır. Buna karşın boyutuna göre veya rengine göre ayırım söz konusu olmadığı için pazar payı sınırlı tesisler için geçerlidir. Elektronik boylama ünitesiyle kalibrasyon: Tabak veya tekerlek hazneler yardımıyla elektronik kamera yardımıyla yapılan kalibrasyon işlemidir (Şekil 5). Kamera sistemindeki farklılığa göre elmalar; ağırlığına, boyutuna, rengine hatta dışsal leke durumuna göre farklı sınıflara ayrılırlar. Avantajları; ürünün pazarlama ağını büyük ölçüde genişletmesi, hata payının çok az olması ve homojen kalibrasyon sağlamasıdır. Buna karşın; yatırım maliyetinin yüksekliği, oluşacak arızaların daha büyük çaplı olabilmesi ihtimali dezavantajlar olarak göze çarpmaktadır. 88

95 Şekil 4. Mekanik boylama ünitesinin şematik görünümü. Kamera sistemi Şekil 5. Elektronik boylama ünitesinin şematik görünümü. KAYNAKLAR Alleyne, V. And Hagenmaier, R.D., Candelill Shellac: On alternative formulation for coating apples. Hortscience, 35 (4): Banks, N. H., Johnson, J.W., Watson, R.A., Kingsley, A.M. and Mackay, B.R., Coating to enchance fruit life. Proceedings from conference 97: Searching for Quality. Editor by Cutting, J.G., Joint Meeting of the Australian Avocado Grower s Federation, Inc. And NZ Zealand Avocado Growers Association, Inc., p: Castro Hernandez, E., Biasi, B., Mitcham, E., Quality of Pink Lady Brand Apple. Washington Ashington Tree Fruit Postharvest Conference, December 7th, 2005 Wenatchee, WA, Proceeding. DeEll, J.R., Murr, D.P., Porteous, M.D., Rupasinghe, H.P.V., Influence of temperature and duration of 1-metyhlcyclopropene (1-MCP) treatment on apple quality. Postharvest Biol. Technol. 24, Fallik, E., Tuvia-Alkalai, S., Feng, X., Luire, S., Ripening characterisation and decay development of stored apples after a short pre-storage hot water rinsing and brushing. Innovative Food Science & Emerging Technologies, 2 :

96 Fan, X., Blankenship, S.M. and Mattheis, J.P., Methylcyclopropene Inhibits Apple Ripening. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 124, Kader, A.A., Fruits in Global Market. In: Fruit Quality and its Biological Basis. Edited by Knee, M., Sheffield Academic Press Ltd. pp: Karaçalı İ., Bahçe Ürünlerinin Muhafazası ve Pazarlanması. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No: s. Lowings, P.H. ve Cutts, D.F., The preservation of fresh fruits and vegetables. Proc. Ins. Food Sci. Tech. Ann. Symp. Nottingham, UK, 15: Mir, N.A., Curell, E., Khan, N., Whitaker, M., Beaudry, R.M., Harvest maturity, storage temperature, and 1-MCP application frequency alter firmness etention and chlorophyll fluorescence of Redchief Delicious apples. J. Am. Soc. Hort. Sci. 126, Nisperos- Carriedo, M.O., Baldwin, E.A. and Shaw, P.E., Development of an edible coating for extending postharvest life of selected fruits and vegetables. In: Proc. Annul Meeting Florida State Hort. Soc., 104: Özelkök, S., Kaynaş, K. ve Burak, M., Üretimi öngörülen bazı elma çeşitlerinde önemli çeşitlerinde önemli olan olgunluk parametrelerinin saptanması. 1. Starking Delicious, Starkrimson Delicious, Golden Delicious, Starkspur Golden Delicious, Granny Smith. Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Yalova, s:53. Rupasinghe, H.P.V., Murr, D.P., Palyath, G., DeEll, J.R., Supression of a α- farnesene synthesis in Delicious apples by AVG and 1-MCP. Physiol. Mol. Biol. Plants 6, Sakaldaş, M. ve Kaynaş, K., Pink Lady Elma Çeşidinde Kontrollü Atmosfer Depolama ve Hasat Sonrası 1-Methylcyclopropane Uygulamasının Bazı Kalite Özelliklerine Etkileri. Türkiye VI. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi Ekim Şanlıurfa (Basımda). Uslu H. ve Erkan M., Derim Sonrası Sıcaklık Uygulamalarının Granny Smith Elmalarının Muhafazası Üzerine Etkileri. Türkiye IV. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, 8-12 Eylül 2003, Antalya Watkins, C.B., Nock, J.F., Whitaker, B.D., Responses of early, mid, and late season apple cultivars to postharvest application of 1-MCP under air and controlled atmosphere conditions. Postharvest Biol. Technol. 19,

97 ELMADA PAZARLAMA VE SATIŞ Dr. Mustafa SAKALDAŞ Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Çanakkale 1. BAYRAMİÇ ELMASI VE ELMANIN PAZARLANMASINDA ÖNEM TAŞIYAN FAKTÖRLER Elma, Çanakkale ve özellikle Bayramiç yöresi açısından çok büyük öneme sahip olan bir meyve türüdür. Çanakkale ili Türkiye içerisinde elma üretiminde 5. sırada yer almaktadır, bununla birlikte Bayramiç ilçesi Çanakkale ili içerisinde en büyük elma üreticisi konumundadır. Dolayısıyla Bayramiç, Türkiye nin en önemli elma üretim merkezlerinden bir tanesi durumundadır. Kazdağları eteklerinde olması nedeniyle kendine has aroması ve sululuğuyla yeme kalitesi yüksektir bunun yanında renk özelliklerinin fazla oluşu bu yörenin elmasını cazip kılmaktadır. Üretim ve tüketim yönünden elmada aranan özellikler kapsamında (Çizelge 1) Bayramiç elması pazarda kendine yer bulabilmektedir. Buna karşın kronik durumda olan bazı sorunlar mevcudiyetini korumaktadır. Elmanın pazarlanmasında önem taşıyan faktörler kapsamında ürün ile ilgili en önemli hususlar; kalite, homojenite, renk ve aroma olurken; pazarlama açısından en önemli noktalar ise yine kalite ve homojenite olurken, satış yapan firmanın hacmi, ürün tedarik edebilme süreci ve miktarı yani süreklilik, istenen ambalaj tipinin sağlanabilmesi (Şekil 1) ve sertifikasyondur. Çizelge 1. Elma için üretici, tedarikçi ve tüketici açısından önem verilen özellikler. Üretici Tedarikçi Tüketici Dış görünüş Dış görünüş Dış görünüş Yüksek verim Raf ömrü Sertlik Hastalıklara karşı direnç Sertlik Aroma Homojenite Homojenite Besleyici değer Fiziksel dayanıklılık Fizyolojik ve patolojik bozulmalar Fizyolojik ve patolojik bozulmalar 91

98 Şekil 1. Elmada farklı ambalaj şekilleri. 2. BAYRAMİÇ YÖRESİNDE ELMANIN PAZARLANMASINDA MEVCUT SORUNLAR, ÜRETİCİ KOOPERATİFLERİNİN DURUMU, ÜRETİCİ BİRLİĞİ KURULMASININ OLASI AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI Bayramiç yöresinde elma üç şekilde pazarlanmaktadır. a. Üreticinin kendi ürününü pazarlaması b. Ürünün tüccar kanalıyla pazarlanması c. Ürünün kooperatifler yoluyla pazarlanması Söz konusu metotlar kendi çerisinde avantajlar ve dezavantajlar barındırmaktadır. Üretici kendi ürününü direkt bahçeden pazarlamakta ya da kasa, nakliye vs. gibi altyapıya sahipse soğuk hava deposunda depolamakta ve daha uzun dönem içerisinde ürününü pazarlamaktadır. Bu metot üretici açısından avantajlı gibi görünse de bölgede yıllardır büyük sorunlar meydana gelmektedir. Üreticiler, özellikle kooperatiflerden bağımsız olarak bu pazarlama yoluna başvurduklarında ürün satış bedelini tahsil edememektedirler. Bunun yanında ürün satışında kalibrasyon olmaması elmanın değerinin altında pazarlanmasına neden olmaktadır. Bölgede yoğunlukla görülen bir diğer metot, ürünün tüccar tarafından bahçede ya da soğuk hava deposunda satın alınarak soğuk hava deposunda uzun bir dönemde pazarlanmasıdır. Bu tür pazarlama sezon boyunca soğuk hava depolarında canlılık ve hareketi sağlamaktadır. Özellikle yıllardır yörede faaliyet gösteren tüccarlar bölgedeki elmanın pazarlanabilirlik ivmesini arttırmaktadır. Buna karşın; üründe homojenite olmaması, yetiştiricilikten kaynaklı meyvede görülen sorunlar (boyut, renk, fizyolojik bozukluklar vs.) 92

99 tüccarların ticaret hacmini daraltmalarına neden olmuş, kalibrasyon problemi olması nedeniyle de üretici ürününü değerinin altında tüccara teslim etmektedir. Bir diğer ve asıl olması gereken pazarlama biçimi kooperatifler yoluyla yapılan pazarlama olmaktadır. Yörede mevcut soğuk hava tesisi faal olan ve satış yetkisi olan 3 üretici kooperatifi bulunmaktadır. Bu kooperatiflerin pazarlama ürün pazarlama yetkisi olmasına karşın bu durum şu anda çok düşük oranlardadır. Bunun nedeni ise kooperatiflerin mali sıkıntı içerisinde olması ve pazarlama ağı oluşturamamasıdır. Bunun yanında kooperatiflerin özellikle yetiştiricilik konularında eğitim faaliyetlerine yeterli önemi vermemesi ve kalibrasyon üniteleri, boylama makineleri bulundurmamaları nedeniyle pazarlama merkezi haline gelememektedirler. Yörede giderek üretimi artan elmanın söz konusu sorunları aşarak iç ve dış pazarda önemli bir yer bulabilmesi için mutlaka İtalya örneğinde olduğu gibi elma üreticileri üst birliği benzeri bir birlik kurulması gerekmektedir. Bu şekilde ürünün büyük kısmı tek elden pazarlanabilecek, kalibre ve homojen, kaliteli ürün bu şekilde daha rahatça pazarlanabilecektir. Söz konusu birlik mutlaka geniş katılımlı olmalı ve profesyonel bir yönetim tarzıyla hareket ederek tüm modern yetiştiricilik uygulamaları konularında üreticilerini güncel bilgilerle eğitmelidir. Bunun yanında yöredeki soğuk hava tesislerinde kalitenin ve modernizasyonun sağlanması için öncülük etmelidir. Yöredeki tüm kooperatifler tarafından desteklenecek ve profesyonel çalışma koşullarını yerine getirebilecek bir üretici birliği yörenin elmasını bir Dünya markası haline getirebilecektir. 3. İHRACAT POTANSİYELİ, SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Türkiye elma ihracatı açısından özellikle Ortadoğu ülkeleri, Kuzey Afrika ülkeleri, ve Rusya açısından önemli bir ihracatçı olabilme potansiyeline sahiptir. Bu kapsamda; Bayramiç yöresine ait elma, kendine has aroması ile önemli bir yere sahip olabilecektir. Buna karşın; özellikle yörede mevcut bahçelerin gençleştirilmesi, belirli oranda yeni ve Dünya pazarında önemli bazı çeşitlerin bölgede yer alması gerekmektedir. Yöredeki bahçelerin çoğu klasik anaç üzerine aşılı çeşitlerdir ve ortalama ağaç yaşı 40 civarındadır. Dolayısıyla yaşlı ağaçlarda verim ve kalite kaybı söz konusu olmaktadır. 93

100 Bunun yanında, yöredeki soğuk hava depolarının modernize edilerek ürünün uzun süre ve kaliteli biçimde depolanabilir hale gelmesi önem taşımaktadır. Diğer taraftan yöredeki ürünün kalibre edilerek ve ambalajlanarak pazara arz edilebilmesi için kombine tesislerin sayısının artması gerekmektedir. fiyatlar arasında dengesizlikler meydana gelmektedir. Bu anlamda; bölgede pazarlama stratejisi açısından öncelikle soğuk hava tesislerinde kalibrasyon (boylama) ünitelerinin bulunması gerekmektedir. Bu şekilde ürün 1. Sınıf, 2. Sınıf, 3. Sınıf ve kalibre dışı olarak ayrılacak dolayısıyla her üreticinin ürünü için ihracat, market, toptancı hali ve açık pazar olmak üzere dört farklı şekilde pazarlanabilme şansı doğacaktır. Yörede her yıl artan üretim potansiyeli göz önüne alındığında mevcut soğuk hava deposu kapasitesi oldukça yetersiz kalmaktadır. Bölgede ton civarındaki üretime karşın depolama kapasitesi ton civarındadır. Depolanarak pazara sürülen bir meyve türü olan elmada bu durum bölgeden uzun süre pazara arzın önüne geçmekte ve pazarlamadaki hareketliliğin kısa bir periyot içerisinde kalmasına neden olmaktadır. Özellikle bölge ürününün üreticiler birliği kanalıyla satışının gerçekleşmesi durumunda ürün izlenebilirliği ve kalite kontrol işlemleri gerçekleşebilecek, farklı alım firmalarının speklerine göre çoklu satış işlemleri yapılabilecektir. Bölgede mevcut kooperatiflerin yapısal anlamda rehabilite edilmesi ve üretici üst birliğinin kurularak bu birliğin; yöredeki ürünün yetiştiricilik, hasat, muhafaza, kalibrasyon ve pazarlama alanlarında uzman personel desteği alması pazarlama alanında büyük bir ivme kazanılmasını sağlayacaktır. Yörenin ülkemizin en önemli elma üretim merkezlerinden bir tanesi olarak mevcut konumunun yerel, ulusal ve uluslararası alanda reklam ve tanıtım faaliyetleriyle vurgulanması gerekmektedir. Bu kapsamda basın, fuar katılımı vs. gibi faaliyetlerin gerçekleştirilmesi gerekmektedir. 94

101 Çizelge 2. Önemli elma üreticisi ülkelerde masraf unsurlarının dağılımı Ülke İşgücü Materyal Toplam değişken masraflar Toplam sabit masraflar Toplam üretim maliyeti /ha % /ha % /ha % /ha % /ha % İtalya , ,45 6,762 44,81 8,33 55,19 15, Fransa , ,11 5,388 51,53 5,068 48,47 10, ABD , ,98 4, , , Şili , ,42 2,811 55,16 2,285 44,84 5, Polonya , ,88 1,303 36,51 2,266 63,49 3, Çin , ,863 62,2 1,132 37,8 2, Türkiye , ,08 1,874 48,83 1,963 51,17 3, BAYRAMİÇ VE ELMA (Swot Analizi) Güçlü yönler Türkiye nin en büyük 5 elma üretim merkezinden bir tanesi olması Yöreye farklı elma çeşitlerinin adaptasyon kabiliyetinin yüksek oluşu Yoğun yetiştiricilik metotlarının kullanılmaya başlanması Bölgede depolanan ve işlenen meyve türlerinin büyük kısmını oluşturması Diğer meyve türlerine oranla verimliliğin yüksek oluşu Yöredeki Golden Delicious ve Starking Delicious elma çeşitlerinde kendine has aroma ve tat oluşumu Zayıf Yönler İşletmelerin küçük ölçekli, verimlilik ve teknoloji kullanımının düşük oluşu Üreticilerin yetiştiricilik ve pazarlama konusunda bilgi eksikliği 95

102 Hasat, depolama ve ambalajlamada standartlara uygun olmayan tekniklerin kullanımı Dünya pazarlarında talep gören çeşitlere de yer verilmiyor oluşu Girdi maliyetlerinin yüksek oluşu İsmine doğru, sağlıklı ve sertifikalı fidan eksiği Pazarlama zincirinin uzun oluşu nedeniyle üretici fiyatlarının düşük, tüketici fiyatlarının ise yüksek oluşu Tarımsal sigortacılığın yaygın olmaması Kooperatifleşmenin yetersiz oluşu ve yeterince etkin olmaması Fırsatlar Dünya nüfusunun ve gelirinin artması, işlenmiş gıda maddelerine yönelinmesi Modern yetiştiricilik metotları ile verimlilik ve ürün kalitesinin arttırılabilmesi Yeni plantasyonların ihracata yönelik çeşitlerle kurulması Hasat öncesi ve sonrası kayıpların bilinçli tedbirlerle aşılabiliyor olması e-pazarlamanın yaş meyve ve sebzede de kullanılabiliyor olması Yörenin bağlı olduğu ilde Ziraat Fakültesi oluşu Tehditler Dünyadaki ve ülkemizdeki üretim alanlarının fazlalığının rekabet şansını azaltması Elma endüstrisi kapsamında rekabet gücü yüksek ülkelerde ve ülkemiz bazında Karaman, Trakya, Niğde gibi bölgelerde işletmelerin büyük oluşu ve modern teknikler kullanılması Tarımsal desteklemelerin yetersizliği Yörede üretici birliklerinin yeterli güce sahip olmamaları Yöredeki plantasyonlarda ağaçların yaşının yüksek oluşu Küresel iklim değişiklikleri nedeniyle sulama suyu kaynaklarının azalması ihtimali Kazdağı ve yörede altın madenciliği ve termik santral kurulması düşünceleri 96

103 BAYRAMİÇ ZİRAAT ODASI BAŞKANLIĞI Camikebir Mahallesi, Baliğ Sokak No.8 Bayramiç / ÇANAKKALE Tel. : Faks : E-Posta : bzob@bzob.com.tr 97