Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ DAMIZLIK YUMURTA TAVUĞU YEMLERİNE FARKLI SEVİYE VE FORMDA BOR İLAVESİNİN PERFORMANS, KEMİK GELİŞİMİ, YUMURTA KALİTESİ VE BAZI KAN PARAMETRELERİ ÜZERİNE ETKİSİ Cengizhan MIZRAK ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI ANKARA 2008 Her hakkı saklıdır

2 TEZ ONAYI Ziraat Yüksek Mühendisi Cengizhan MIZRAK tarafından hazırlanan Damızlık Yumurta Tavuğu Yemlerine Farklı Seviye ve Formda Bor İlavesinin Performans, Kemik Gelişimi, Yumurta Kalitesi ve Bazı Kan Parametreleri Üzerine Etkisi adlı tez çalışması 30/07/2008 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı nda DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman : Prof. Dr. Necmettin CEYLAN Jüri Üyeleri: Başkan: Prof. Dr. Necmettin CEYLAN A.Ü. Ziraat Fakültesi Üye: Prof. Dr. İbrahim ÇİFTÇİ A.Ü. Ziraat Fakültesi Üye: Prof. Dr. Kemal KÜÇÜKERSAN A.Ü. Veteriner Fakültesi Üye: Doç. Dr. Aydan YILMAZ A.Ü. Ziraat Fakültesi Üye: Prof. Dr. İbrahim AK Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yukarıdaki sonucu onaylarım. Prof. Dr. Orhan ATAKOL Enstitü Müdürü

3 ÖZET Doktora Tezi DAMIZLIK YUMURTA TAVUĞU YEMLERİNE FARKLI SEVİYE VE FORMDA BOR İLAVESİNİN PERFORMANS, KEMİK GELİŞİMİ, YUMURTA KALİTESİ VE BAZI KAN PARAMETRELERİ ÜZERİNE ETKİSİ Cengizhan MIZRAK Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Necmettin CEYLAN Bu araştırmada, damızlık yumurta tavuğu yemlerine farklı düzeylerde organik veya inorganik bor ilavesinin, tavukların performans değerleri, kemik gelişimi, bazı kan parametreleri, yumurta bor, kolesterol ve yağ asitleri içeriği ve kuluçka sonuçları üzerine etkileri araştırılmıştır. Araştırma Tavukçuluk Araştırma Enstitüsü nde yürütülmüş ve araştırmanın hayvan materyalini Barred Rock I yumurtacı hattı oluşturmuştur. Denemeye 48 haftalık yaşta başlanmış ve 16 hafta sürdürülmüştür, yeme farklı seviyelerde (25, 50 ve 75 ppm) organik veya inorganik bor ilavesi yapılarak 7 deneme grubu oluşturulmuştur. Gruplar arasında yaşama gücü, canlı ağırlık, yumurta verimi, yem tüketimi, yem değerlendirme sayısı, yumurta ağırlığı ve yumurta kütlesi gibi performans değerleri bakımından önemli farklılıklar tespit edilmemiştir (P>0.05). Yumurta kalite kriterlerinden ak yüksekliği yeme 25 ppm organik ve 75 ppm inorganik bor ilave edilen gruplarda kontrol grubuna göre önemli düzeyde daha yüksek; kırık-çatlak yumurta oranı 25 ve 75 ppm organik bor ilave edilen gruplarda kontrol grubuna göre önemli düzeyde daha düşük bulunmuştur (P<0.05). Deneme sonunda yapılan ölçümlerde, serum toplam HDL, LDL kolesterol ve trigliserid seviyeleri, tibia kemik mukavemeti, tibia kemiğinin ham kül ve kalsiyum içerikleri ile kuluçka parametreleri bakımından gruplar arasında önemli farklılıklar belirlenmemiştir (P>0.05). Bununla birlikte, 25 ppm organik veya inorganik bor ilavesi femur kemik mukavemetini artırmıştır (P<0.05). Yeme bor ilavesi tibia fosfor; femur ve yumurta kabuğu kalsiyum ve fosfor; kan, kemik, yumurta ve yumurta kabuğu bor içeriklerini önemli düzeyde artırmıştır (P<0.05 ve P<0.01). Borun organik formu, inorganik formuna göre kemik, yumurta ve yumurta kabuğunda önemli düzeyde daha yüksek bor birikimine sebep olmuştur. Sonuç olarak, yumurta tavuğu karma yemlerine inorganik veya organik bor ilavesinin performans kriterleri üzerine önemli bir etkisinin olmadığı, yumurta kabuğu kalsiyum seviyesi, kemiklerin kalsiyum ve fosfor içeriği ile kemik kırılma mukavemetini artırdığı tespit edilmiştir. Temmuz 2008, 109 sayfa Anahtar Kelimeler: Damızlık yumurta tavuğu, organik bor, organik mineral, yumurta verimi, performans, kolesterol i

4 ABSTRACT Ph.D. Thesis EFFECTS OF DİFFERENT LEVEL AND FORM OF BORON SUPPLEMENTATION INTO LAYER BREEDER DIETS ON PRODUCTION PERFORMANCE, BONE DEVELOPMENT, EGG QUALITY AND SOME BLOOD PARAMETERS Cengizhan MIZRAK Ankara University Institute of Natural and Applied Sciences Department of Animal Science Supervisor: Prof. Dr. Necmettin CEYLAN In this research, effects of organic boron supplementation in layer breeder diets on performance characteristics, bone development, some blood parameters, boron, cholesterol and fatty acids content of egg were investigated. The experiment was conducted in Poultry Research Institute with Barred Rock I laying line. The experiment was started at 48-weeks-old and continued 16 weeks. Seven experimental groups were formed by supplying different levels of organic or inorganic boron (25, 50, 75 ppm) in diets. No significant differences among the experimental groups were determined for livability, live weight, egg production, feed intake, feed efficiency, egg weight and egg mass (P>0.05). 25 ppm organic and 75 ppm inorganic boron supplementation significantly increased albumen height as compared to control group. Broken-crack egg rates were significantly decreased by 25 and 75 ppm organic boron supplementation (P<0.05). Measurements such as serum total HDL, LDL cholesterols and triglyceride levels, tibia strength, crude ash and calcium contents of tibia, and hatchability done at the end of the experiment were found similiar among the treatmenst,. However, 25 ppm organic or inorganic boron supplementations significantly increased femur bone strength (P<0.05). Boron supplementation into diets significantly increased tibia phosphorus; femur and egg shell calcium and phosphorus; whole blood, bone, egg and egg shell boron contents (P<0.05 or P<0.01). The organic form of boron significantly caused higher boron accumulations in the bone, egg and egg shell than the inorganic form of boron. As a result; it can be concluded that neither organic nor inorganic boron supplementation did have any significant effects on performance parameters studied in the experiment. However, calcium deposition in the egg shell, calcium and phosphorus content of bones and bone broken strength was improved by it was seen that the positive effects of organic or inorganic boron supplementation in laying hen diets on egg interior and exterior quality properties, increasing egg shell calcium rate, calcium and phosphorus accumulations of the bones and bone broken strength by boron supplementation. July 2008, 109 pages Key Words: Layer breeders, organic boron, organic mineral, egg production, cholesterol, ii

5 ÖNSÖZ Ülkemizde yıllık yaklaşık 9 milyar adet yumurta bir milyon ton da tavuk eti üretilmektedir. Bu üretimin sağlanabilmesi için yaklaşık adet etlik piliç, 40 milyon adet de yumurta tavuğu kullanılmaktadır. Kanatlı sektörünün yıllık yem tüketimi ise 4-5 milyon ton civarındadır. Bu kadar büyük bir sektörde tavukların performansında, onlardan elde edilen ürünlerin kalitesinin (özellikle et ve yumurta) artırılması ve yem tüketiminin azaltılması gibi maliyetleri düşürebilecek çok küçük de olsa iyileşmeler üreticilere çok ciddi maddi kazançlar sağlayabilecektir. Özellikle de yemlere katılacak katkı maddeleri maliyeti önemli oranda artırmıyorsa kazanç daha da büyük olacaktır. Bor minerali rasyonlara ppm düzeyinde katılması, ithal olmaması nedeniyle temininin kolay olması ve fiyatının diğer katkı maddelerine oranla çok düşük olması sebebiyle üreticiler tarafından tercih edilecek bir üründür. Kanatlı sektörü, yüksek verimli ve en ekonomik hayvansal kökenli protein kaynağını en kısa zamanda üretme açısından, tarımsal üretim içerisinde en ön sıralarda yer almaktadır. Dolayısıyla üstün nitelikli genotiplerin optimum düzeyde besin maddesi gereksinimlerini karşılayacak dengeli ve düzenli beslemeyi amaçlayan çalışmalar günden güne büyük bir artış kaydetmektedir. Kanatlılarda günlük tüketilmesi gereken bor miktarı bildirilmemiştir (NRC 1994). Kanatlı yemlerinde geniş kapsamlı kullanılan tahıllar düşük bor içeriğine sahip yem hammaddeleridirler (WHO 1998). Bundan dolayı kanatlı karma yemlerinin muhtemelen yetersiz düzeyde bor içerdiği göz önüne alınarak, yeme bor ilavesinin kanatlılarda etkilerinin belirlenmesi yönünde yapılacak daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Dünyada ve ülkemizde hızla gelişen tavukçuluk endüstrisi ile birlikte insanların tavuk etine olan ilgisi artarken, yumurta tüketiminde artma olmamış hatta gelişmiş ülkelerde bile bir azalma meydana gelmiştir. Yumurta tüketimindeki azalmanın en önemli nedeni, tüketim alışkanlıklarının yanı sıra gerek yazılı basın, gerekse sözlü basında yumurtanın kan kolesterol düzeyini yükselterek atheresclerosis ve koroner kalp hastalıklarına yol iii

6 açan bir risk faktörü olarak tanınmasının da etkisi olmuştur. İnsan beslenmesinde kolesterol kaynağı gıda maddeleri hayvansal kökenli olanlarıdır. Bunlar içerisinde yumurta son yıllarda üzerinde en çok durulan gıda maddesidir. Bir yumurtada ortalama mg arasında kolesterol bulunmaktadır. Oysa yumurtanın insan beslenmesi açısından önemi dikkate alındığında tüketimdeki bu azalmanın engellenmesi gerekmektedir. Çünkü yumurta vücutta sentezlenmeyen esansiyel amino asitleri ve esansiyel yağ asitleri ile birlikte diğer besin maddelerini yüksek oranlarda içermesi ve bu besin maddelerinin % 95 inin sindirilebilmesi nedeni ile büyük önem taşımaktadır (Worm 1988). Rasyonda yapılan değişikliklerle kanatlı dokularının ve yumurtanın yağ asidi kompozisyonunu değiştirmek kolay olmasına rağmen kolesterol içeriğini azaltmak zordur. Yapılan araştırmalarda borun kan kolesterolünü düşürücü etkisinin olduğu vurgulanmıştır (Hall et al. 1989). Bu etkisinin yumurtada da görülebileceği muhtemeldir. Bu gerçekleştiği taktirde kolesterolün yumurta tüketimine olan olumsuz etkisi hafifletilmiş olacaktır. Yumurta tavukçuluğunda üretim periyodunun uzun olması sonucu ( hafta) özellikle kafes tavukçuluğunda kemik deformasyonları, eklem bozuklukları, yumurta iç ve dış kalitesi bozuklukları (özellikle kabuk kalitesi) büyük sorun olmakta ve üretim kayıplarına sebep olmaktadır. Yapılan araştırmalarda, yeme bor ilavesinin kemiklerin kırılma mukavemetini artırdığı, eklem bozukluklarını önlediği ve yumurta iç ve dış kalitesini de artırabileceği bildirilmiştir (Wilson and Ruszler 1997, 1998). Böylece yumurta tavukçuluğunda, uzun üretim periyodu süresince görülebilecek ekonomik kayıpların en aza indirilmesi sağlanmış olacaktır. Son yıllarda özellikle kalsiyum ve yumurta kabuğu oluşum mekanizmalarında önemli rol oynayan iz elementlere olan ilgi giderek artmaya başlamıştır. İz elementlere artan ilginin bir diğer sebebi de biyoteknolojik gelişmeler sonucunda ekonomik olarak üretilmeye başlanan organik mineral bileşiklerdir. Bu bileşikler genellikle küçük peptidlerin veya amino asitlerin kimyasal olarak iz elementlere bağlanması ile meydana gelmektedir (Close 1999). iv

7 Tavuk yemlerinde kullanılmaya başlanan organik iz mineral bileşiklerden en önemlileri manganez, çinko, bakır ve kromun çeşitli organik formlarıdır. Bu araştırma ile şu anda yaygın olarak üretimi yapılan ve sahada kullanılan bu minerallere ilave olarak bor minerali de organik formda üretilecek ve yumurta tavuğu yemlerine ilave edilecektir. Araştırmada, üretilen organik borun yumurta tavuğu karma yemlerine farklı düzeylerde ilavesinin performans, yumurta kalitesi, bazı kan ve kemik parametreleri, yumurta kolesterol içeriği üzerine etkilerinin detaylı bir şekilde incelenmesi amaçlanmaktadır. Cengizhan MIZRAK Ankara, Temmuz 2008 v

8 İÇİNDEKİLER ÖZET. i ABSTRACT. ii ÖNSÖZ. iii SİMGELER DİZİNİ.. viii ÇİZELGELER DİZİNİ. ix ŞEKİLLER DİZİNİ.. xi 1. GİRİŞ KURAMSAL TEMELLER VE KAYNAK ÖZETLERİ Bor un Genel Kullanımı Bor un Damızlık Tavuklarda Kullanımı Bor un Yumurta Tavuklarında Kullanımı İnorganik Mineral Yerine Organik Mineral Kullanımı İnorganik Bor Yerine Organik Bor Kullanılması Bor un Diğer Kanatlılarda Kullanımı MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Yaşama gücü Canlı ağırlık Yumurta verim performansı Yumurta verimi Yumurta ağırlığı Yumurta kütlesi Yem tüketimi ve yem değerlendirme sayısı Yumurta dış kalite kriterleri Kırık-çatlak yumurta oranı Şekil indeksi Kabuk kalınlığı Kabuk mukavemeti Yumurta iç kalite kriterleri Ak yüksekliği Haugh birimi Kan parametreleri Trigliserid Toplam kolesterol High density lipoprotein (HDL) Low density lipoprotein (LDL) Bor Kemik özellikleri Femur kemiği kırılma mukavemeti Tibia kemiği kırılma mukavemeti. 39 vi

9 Femur kemiğinin ham kül, kalsiyum, fosfor ve bor miktarının tespiti Tibia kemiğinin ham kül, kalsiyum, fosfor ve bor miktarının tespiti Yumurta özellikleri Yumurta yağ miktarı Yumurta kolesterol miktarı Yumurta omega 3 miktarı Yumurta omega 6 miktarı Omega 6/ omega 3 oranı Yumurta içi (sarı+beyaz) bor miktarı Yumurta kabuğu ham kül, kalsiyum, fosfor ve bor miktarı Kuluçka parametreleri Döllü yumurta oranı Çıkış gücü Kuluçka randımanı Civciv ağırlığı İstatistiki analizler BULGULAR Yaşama Gücü Canlı Ağırlık Yumurta Verim Performansı Yem Tüketimi ve Yemden Yararlanma Yumurta Dış Kalite Özellikleri Yumurta İç Kalite Özellikleri Kan Parametreleri Kemik Özellikleri Yumurta Özellikleri Kuluçka Parametreleri TARTIŞMA Yaşama Gücü Canlı Ağırlık Yumurta Verimi Yem Tüketimi ve Yemden Yararlanma Yumurta Dış Kalite Özellikleri Yumurta İç Kalite Özellikleri Kan Parametreleri Kemik Özellikleri Yumurta Özellikleri Kuluçka Parametreleri SONUÇ 96 KAYNAKLAR 99 ÖZGEÇMİŞ 107 vii

10 SİMGELER DİZİNİ cm Santimetre mm Milimetre g Gram IU International Unit kcal Kilokalori HP Ham protein TP Total protein ALP Alkalin fosfataz ALT Alanine aminotransferase N Newton ABS Kemik kırılma direnci P Fosfor Ca Kalsiyum Zn Çinko Al Alüminyum B Bor K Potasyum Cu Bakır Cr Krom Mn Mangan Se Selenyum KM Kuru madde kg Kilogram ME Metabolik Enerji Mg Miligram vd ve diğerleri µ Mikron µg Mikro gram BR I Barred Rock 1 BOREN Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü HDL High density lipoprotein LDL Low density lipoprotein UL Tolere edilebilir üst tüketim seviyesi KBD Kashin-Beck Disease WHO World Health Organization YDG Maya gelişme besiyeri WPSA World Poultry Science Association MAM Marmara Araştırma Merkezi TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırmalar Kurumu TSE Türk Standartları Enstitüsü Log Logaritma ICP-AES Atomik Emisyon Spektro H 3 BO 3 Borik asit Na 2 B 4 O 7 Susuz boraks Na 2 B 4 O 7.5H 2 O Boraks pentahidrat Na 2 B 4 O 7.10H 2 O Boraks dekahidrat viii

11 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1 Bazı gıda maddeleri, B içerikleri ve alınan günlük B miktarları 8 Çizelge 3.1. Hammaddelerin kimyasal analizleri 26 Çizelge 3.2 Kontrol grubu karma yeminin yapısı ve kimyasal bileşimi 27 Çizelge 3.3 Deneme planı 28 Çizelge 4.1 Deneme gruplarının yaşama güçleri (%) 44 Çizelge 4.2 Deneme gruplarının deneme başı ve sonundaki canlı ağırlıkları ile ağırlık değişimleri 45 Çizelge 4.3 Yumurta tavuğu yemlerine farklı seviye ve formda bor ilavesinin yumurta verim özellikleri üzerine etkisi ( haftalar ortalaması) 47 Çizelge 4.4 Yumurta tavuğu yemlerine farklı seviye ve formda bor ilavesinin yumurta verim yem tüketimi ve yem değerlendirme sayısı üzerine etkileri ( haftalar ortalaması) 49 Çizelge 4.5 Yumurta tavuğu yemlerine farklı seviye ve formda bor ilavesinin yumurta dış kalite özelliklerine etkisi ( haftalar ortalaması) 51 Çizelge 4.6 Kontrol grubu ile diğer grupların kırık çatlak yumurta oranı bakımından t testi ile karşılaştırılması Çizelge 4.7 Yumurta tavuğu yemlerine farklı seviye ve formda bor ilavesinin yumurta iç kalite özelliklerine etkisi ( haftalar ortalaması) 55 Çizelge 4.8 Kontrol grubu ile diğer grupların ak yüksekliği bakımından t testi ile karşılaştırılması. 56 Çizelge 4.9 Yumurta tavuğu yemlerine farklı seviye ve formda bor ilavesinin bazı kan parametrelerine etkisi. 58 Çizelge 4.10 Kontrol grubu ile diğer grupların kan bor düzeyi bakımından t testi ile karşılaştırılması.. 59 Çizelge 4.11 Yumurta tavuğu yemlerine farklı seviye ve formda bor ilavesinin femur ve tibia kemiklerinin kırılma mukavemetine etkisi, N 62 ix

12 Çizelge 4.12 Kontrol grubu ile diğer grupların femur kemik mukavemeti bakımından t testi ile karşılaştırılması 63 Çizelge 4.13 Yumurta tavuğu yemlerine farklı seviye ve formda bor ilavesinin tibia kemiği kül, kalsiyum, fosfor ve bor içeriğine etkisi 65 Çizelge 4.14 Kontrol grubu ile diğer grupların tibia fosfor ve bor içerikleri bakımından t testi ile karşılaştırılması 66 Çizelge 4.15 Yumurta tavuğu yemlerine farklı seviye ve formda bor ilavesinin femur kemiği kül, kalsiyum, fosfor ve bor içeriğine etkisi 68 Çizelge 4.16 Kontrol grubu ile diğer grupların femur kalsiyum, fosfor ve bor içerikleri bakımından t testi ile karşılaştırılması.. 69 Çizelge 4.17 Yumurta tavuğu yemlerine farklı seviye ve formda bor ilavesinin yumurta yağ, kolesterol, omega-3 ve omega-6 yağ asitleri içeriği üzerine etkisi 71 Çizelge 4.18 Yumurta tavuğu yemlerine farklı seviye ve formda bor ilavesinin yumurta bor içeriği üzerine etkisi 74 Çizelge 4.19 Kontrol grubu ile diğer grupların yumurta bor içerikleri bakımından t testi ile karşılaştırılması 75 Çizelge 4.20 Yumurta tavuğu yemlerine farklı seviye ve formda bor ilavesinin yumurta kabuğu ham kül, kalsiyum, fosfor ve bor içeriğine etkisi 77 Çizelge 4.21 Kontrol grubu ile diğer grupların yumurta kabuğu ham kül, kalsiyum ve bor içerikleri bakımından t testi ile karşılaştırılması Çizelge 4.22 Yumurta tavuğu yemlerine farklı seviye ve formda bor ilavesinin kuluçka özellikleri üzerine etkisi.. 81 x

13 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 Dijital terazi.. 31 Şekil 3.2 Şekil indeksi ölçüm aleti 32 Şekil 3.3 Mikrometre 33 Şekil 3.4 Kabuk kırılma direnci ölçüm cihazı. 34 Şekil 3.5 Kabuk kırılma direnci ölçüm programı 34 Şekil 3.6 Ak yüksekliği ölçüm cihazı.. 35 Şekil 3.7 Ak yüksekliği ölçüm programı. 36 Şekil 3.8 Haugh birimi hesaplama programı 37 Şekil 4.1 Yaşama gücü 44 Şekil 4.2 Deneme başı ve sonu canlı ağırlık 46 Şekil 4.3 Yumurta verimi. 48 Şekil 4.4 Yumurta ağırlığı ve kütlesi 48 Şekil 4.5 Yem tüketimi. 50 Şekil 4.6 Yem değerlendirme sayısı. 50 Şekil 4.7 Kırık çatlak yumurta oranı 52 Şekil 4.8 Şekil indeksi 53 Şekil 4.9 Kabuk kalınlığı. 53 Şekil 4.10 Kabuk mukavemeti.. 54 Şekil 4.11 Yumurta ak yüksekliği. 56 Şekil 4.12 Haugh birimi 57 Şekil 4.13 Kan trigliserid miktarı 59 Şekil 4.14 Kan kolesterol düzeyleri 60 Şekil 4.15 Kan bor düzeyi Şekil 4.16 Tibia ve femur kemiği kırılma mukavemeti 63 Şekil 4.17 Tibia kemiği mineral madde miktarları 66 Şekil 4.18 Femur kemiği mineral madde miktarları.. 69 Şekil 4.19 Yumurta yağ miktarı. 72 xi

14 Şekil 4.20 Yumurta kolesterol ve omega 3 miktarları.. 72 Şekil 4.21 Yumurta omega 6 / omega 3 oranı. 73 Şekil 4.22 Yumurta bor miktarı. 75 Şekil 4.23 Yumurta kabuğu kalsiyum miktarı.. 78 Şekil 4.24 Yumurta kabuğu ham kül miktarı 79 Şekil 4.25 Yumurta kabuğu fosfor miktarı. 79 Şekil 4.26 Yumurta kabuğu bor miktarı. 80 Şekil 4.27 Kuluçka parametreleri 82 Şekil 4.28 Civciv ağırlığı 82 xii

15 1. GİRİŞ Kanatlı hayvanların iz mineral ihtiyaçları genellikle inorganik kaynaklardan sağlanmaktadır. Ancak inorganik iz minerallerin kullanımı, özellikle tahıl-soya ağırlıklı rasyonlarda fazlaca bulunan fitin fosforun iz elementlerle çözünmeyen bileşikler oluşturması, bu kaynakların sindirilebilirliklerinin düşük olması, gübreyle atılarak çevreyi kirletmeleri, ihtiyacı karşılamak için gereğinden fazla miktarda rasyona ilavesi ve bunun getirdiği maliyet gibi birçok dezavantaja sahiptir (Keshavarz 1997). Borun yüksek boylu bitkiler için gerekli bir element olduğu 1920 li yıllardan bu yana bilinmektedir. Son yıllarda bu elementin insan ve hayvanların beslenmelerinde de kullanılabileceği düşünülmektedir. Bor elementi vücutta mineral, kemik, enzim ve steroid hormon metabolizmalarında etkili olmaktadır (Okuyan 1997, WHO 1998). Son yıllarda özellikle kalsiyum metabolizmasında ve yumurta kabuğu oluşum mekanizmalarında önemli rol oynayan iz elementlere olan ilgi giderek artmaya başlamıştır. İz elementlere artan ilginin bir diğer sebebi de biyoteknolojik gelişmeler sonucunda ekonomik olarak üretilmeye başlanan organik mineral bileşiklerdir. Bu bileşikler genellikle küçük peptidlerin veya amino asitlerin kimyasal olarak iz elementlere bağlanması ile meydana gelmektedir (Close 1999). Bor elementinin kemik metabolizmasında etkili olan kalsiyum, vitamin D ve magnezyumla karşılıklı etkileşiminin olduğu bildirilmiştir (Chapin et al. 1998). Bor elementinin hayvan ve bitkilerde en az 26 farklı enzim aktivitesini etkilediği belirlenmiştir. Bor enerji substrat metabolizmasında, insulin salgılanmasında, oksidasyonda ve bağışıklık sisteminde görev alan enzimlerin aktivitesinde rol oynamaktadır (Hunt 1998). Birçok çalışmada borun steroid hormon metabolizmasını etkilediği tespit edilmiştir (Nielsen et a.l 1987, Naghii and Saman 1997a). Borun bazı steroid hormonların üretimini artırarak kroner kalp hastalığı, eklem bozuklukları ve osteoperosis gibi kronik 1

16 hastalıkları önlediği bildirilmiştir (Naghii and Saman 1997a). Ayrıca borun antioksidan özelliklere sahip olduğu da belirlenmiştir (Lee et al. 1978). Rasyondaki bor miktarının artırılması ile kanda östrojen ve testesteron hormonları ile serum iyonize kalsiyum seviyelerinde artış, serum lipid seviyesi, kalsiyum atımı, vitamin D ve magnezyum eksikliklerinin negatif etkilerinin görülmesinde ise azalma sağlanmıştır (Nielsen et al. 1987, Naghii and Saman 1997b). Bor elementi genel olarak doğada borik asit veya borat formunda bulunmaktadır. Bitki dokularındaki bor miktarı ortalama ppm arasında (Argust 1998) iken, hayvansal dokularda çoğunlukla 5-6 ppm arasında bulunmaktadır (Okuyan 1997). İnsan vücudunda saç, kemik, ayak ve el tırnaklarında yüksek konsantrasyonlarda ( ppm) bor bulunmaktadır. Borun yüksek düzeyleri öldürücü etkiye sahipken, bor eksikliğinde hayvanlarda yetersiz büyüme ve anormal kemik gelişimi görülmektedir (Naghii 1999). Ratlara bor içeren ilaçlar verildiğinde 14 gün sonra kan LDL kolesterol ve trigliserid seviyelerinin önemli düzeyde düştüğü, karaciğer hücrelerinde LDL sentezinin azalarak HDL sentezinin teşvik edildiği görülmüştür (Hall et al. 1989). Meyve, sebze ve baklagiller bor elementinin alınabileceği gıdalardır (Sutherland et al. 1998). Kanatlı karma yemi üretiminde kullanılan tahıllar ise düşük bor içeriğine sahip yem hammaddeleridirler (WHO 1998). Bundan dolayı kanatlı yemleri muhtemelen yetersiz düzeyde bor içermektedirler. Kanatlı ve diğer hayvan türleri için bor esansiyel bir element olarak düşünülmemekle beraber kanatlı rasyonlarında günlük 2 ppm bor verilmesi tavsiye edilmiştir (NRC 1984). Daha sonra yayınlanan raporda kanatlılarda günlük tüketilmesi gereken bor miktarı bildirilmemiştir (NRC 1994). Ancak yapılan bir araştırmada, civcivlerde günlük mg bor tüketiminin mineral metabolizmasında yararlı değişimlere sebep olduğu ve piliçlerin günlük yaklaşık olarak 1 ppm bora ihtiyaç duydukları ileri sürülmüştür (Nielsen 1988a). 2

17 Aynı araştırmacı bu sonuçlardan yola çıkarak insanların günde en az 0.2 mg bora ihtiyaç duyduğunu ve günlük ihtiyacın ise 1-2 mg a yakın olabileceğini bildirmiştir (Nielsen 1988c). Food and Nutrition Board (Anonymu 2001) ise 18 yaş üzeri ergin insanlarda 20 mg/gün bor seviyesinin tolere edilebilir üst tüketim seviyesi (UL) olduğunu bildirmiştir. İnsanlar üzerinde yapılan çalışmalar dietsel borun osteoperosisi önlemede yararlı olabileceğini göstermiştir. Bu konuda yapılan bir çalışmada (Nielsen et al. 1987), menepoz dönemindeki 12 kadın, 17 hafta süreyle düşük bor içeren dietle beslendikten sonra 7 hafta günlük 3 mg bor almışlardır. Bor alımından 8 gün sonra serum elektrolit konsantrasyonlarının ve steroid hormon dengesinin değiştiği görülmüştür. Üriner kalsiyum ve magnezyum atımında sırasıyla % 40 ve % 33 lük bir azalma meydana gelmiştir. Başka bir çalışmada (Nielsen 1990), insanlarda bor tüketimi serum iyonize kalsiyumunu ve 1,25-dihidrokolekalsiferol seviyelerini artırırken, serum kalsitonin konsantrasyonlarını düşürmüştür. Bu veriler dietsel borun kalsiyum metabolizmasına ve kemik deformasyonlarının önlenmesinde yararlı olabileceğini göstermektedir. Çünkü insanlarda serumdaki kalsitonin konsantrasyonunun artması kalsiyum kaybının bir göstergesidir ve kadınlarda menepoza bağlı osteoperosis vakalarında konsatrasyon daha yüksektir. Kanatlı sektörü, yüksek verimli ve en ekonomik hayvansal kökenli protein kaynağını en kısa zamanda üretme açısından, tarımsal üretim içerisinde en ön sıralarda yer almaktadır. Dolayısıyla üstün nitelikli genotiplerin optimum düzeyde besin maddesi gereksinimlerini karşılayacak dengeli ve düzenli beslemeyi amaçlayan çalışmalar günden güne büyük bir artış kaydetmektedir. Bundan dolayı kanatlı karma yemlerinin muhtemelen yetersiz düzeyde bor içerdiği göz önüne alınarak, yeme bor ilavesinin kanatlılarda etkilerinin belirlenmesi yönünde yapılacak daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Tavuk yemlerinde kullanılmaya başlanan organik iz mineral bileşiklerden en önemlileri manganez, çinko, bakır ve kromun çeşitli organik formlarıdır. Bu araştırmada şu anda yaygın olarak üretimi yapılan ve sahada kullanılan bu minerallere ilave olarak bor minerali de inorganik ve organik formda yumurta tavuğu yemlerine ilave edilecektir. 3

18 Bu araştırmada, borun inorganik formu ile bir firma tarafından üretilen organik formunun yumurta tavuğu karma yemlerine farklı düzeylerde ilavesinin performans, yumurta kalitesi, bazı kan ve kemik parametreleri ile yumurta kolesterol içeriği üzerine etkilerini incelenmek üzere planlanmış ve yürütülmüştür. 4

19 2. KURAMSAL TEMELLER VE KAYNAK ÖZETLERİ Bor, son yıllarda insan ve hayvan beslenmesinde önemli bir yer tutan, biyokimyasal ve metabolik etkileri üzerinde yoğun araştırmaların yapıldığı güncel konuların başında gelmektedir. Ekonomik yönden ele alındığında Türkiye nin zengin bor kaynaklarına sahip bir ülke olması, bu konuda yapılan ve yapılması planlanan araştırmaların önemini daha da artırmaktadır (Kurtoğlu ve Kurtoğlu 2004). Bu bölümde bor ve organik minerallerin kanatlı rasyonlarında kullanımı ile ilgili çalışmalar özetlenmiştir. 2.1 Bor ve Bor un Genel Kullanımı Bor, periyodik tabloda B simgesi ile gösterilen, atom numarası 5, atom ağırlığı 10,81 olan metal ametal arası, yarı iletken özelliğe sahip, sarı kahverengi renkte, katı bir elementtir. Doğada yaklaşık 230 çeşit bor bileşiği olduğu bilinmektedir. Doğada serbest halde bulunmayan B (bor), sodyum ve oksijen elementleri ile kompleks halde (Na 2 B 4 O 7.10H 2 O) yer alır (Ecetoc 2002, Erişim 2004). B, biyolojik sıvılarda en çok monomerik (BOH 3 ) formda, daha az olarak da borik asit (H 3 BO 3 ) ve borat formunda bulunur. Çeşitli metal veya ametal elementlerle yaptığı bileşiklerin gösterdiği farklı özellikler, birçok B bileşiğinin endüstride kullanılmasına olanak sağlamaktadır. B, yaptığı bileşiklerinde metal dışı bileşikler gibi davranmasına karşın saf B, karbon gibi elektrik iletkenidir. Kristalize B, görünüm ve optik özellikleri açısından elmasa benzer ve hemen hemen elmas kadar serttir. B, saf element olarak ilk kez 1808 yılında Fransız kimyager J.L. Gay-Lussac ve L.J. Thenard ile İngiliz kimyager H. Davy tarafından elde edilmiştir (Erişim 2004). B, atmosferde borat ve borik asit formunda yer alır. Atmosferde bulunan B miktarı önemli düzeyde olmamasına karşın, tüm atmosfer hacmi dikkate alındığında B miktarının önemli düzeye ulaştığı söylenebilir. Doğada en önemli B kaynağı topraktır. Toprağın B içeriğini etkileyen önemli faktörler arasında toprağın türü, ph sı, tuz oranı, organik madde düzeyi, demir ve aliminyum oksit düzeyi ile kil düzeyi sayılabilir. Diğer bir B kaynağı yeryüzü suları ve toprağın yapısında bulunan sudur. Suyun B u adsorbe 5

20 edebilme kapasitesi suyun ph derecesine ve sudaki B düzeyine bağlıdır (Kurtoğlu ve Kurtoğlu 2004). Borun yüksek yapılı bitkiler için esansiyel olduğu 1920 li yıllardan beri bilinmektedir. Bu elementin hayvan ve insanlar için esansiyel olduğu son yıllarda ortaya konulmuş ve ancak bundan sonra hayvan ve insan beslenmesindeki rolleri üzerinde önemle durulmaya başlanmıştır (Mc Dowell 1992). B yetersizliği hayvanlarda sıklıkla karşılaşılabilen bir durumdur. Yetersizliğin oluşumunda rasyon Al, Ca, kolekalsiferol, Mg, metionin ve vitamin K düzeylerinin de etkili olabileceği belirtilmektedir (Hunt 1988, Hunt and Nielsen 1981, Kurtoğlu et al. 2001, Nielsen et al 1988b, Nielsen et al 1988c). B yetersizliğinden en çok etkilenen parametreler arasında, plazma ve organ Ca ve Mg düzeyleri ile plazma alkali fosfataz ve kemik kalsifikasyon parametreleri gelmektedir. Bu parametrelerdeki değişiklikler büyümede gerileme, verim performansında (canlı ağırlık kazancı, yumurta verimi, kabuk kalitesi vb.) azalma, özellikle steroid hormon konsantrasyonlarında düşme ile kendini göstermektedir. B bakımından zengin kaynaklar (çizelge 2.1) olan bitkisel gıdaların daha yoğun tüketildiği ülkelerde osteoperozis olgularına nadiren rastlanılmaktadır. Rusya ve Çin de özellikle şiddetli eklem deformiteleri ile seyreden ve Se yetersizliği ile birlikte görülen Kashin- Beck hastalığında (KBD) B yetersizliğinin etkisinin olduğu saptanmıştır (Peng et al. 2000). Bitkilerde ise B yetersizliğinin bitkilerin kuru maddesinde 15 mg/kg düzeyinden daha az bulunduğu durumlarda oluşabildiği belirtilmektedir (Mc Dowell 1992). Günümüzde B farklı sektörlerde değişik amaçlarla kullanılabilmektedir. B; iletken, sürtünme azaltıcı, taşıt yakıtı, hidrojen taşıyıcı, koruyucu gıda katkı maddesi ve ahşap malzemelerde koruyucu olarak kullanılmaktadır. Ayrıca deterjanlarda, sabunlarda, porselenlerde, tarım ilaçlarında, fotoğrafçılıkta, yapıştırıcılarda, briket malzemelerinde, cam ve cam elyafında, kozmetiklerde, güneş enerjisinin depolanmasında, güneş pillerinde, spor malzemelerinde, manyetik cihazlarda, mumyalamada, otomobil hava yastıklarında, hidroliklerde, lehimlemede, kesicilerde, otomobil plastik ve metal aksamlarında, yağlarda, antifrizlerde, ısıya dayanıklı kumaşlarda, yanmayı geciktirici ve önleyici selülozik malzemelerde, izolasyon malzemelerinde, tekstil boyalarında, deri renklendiricilerinde, toz dezenfektanlarda, antiseptiklerde, diş macunlarında, osteoporoz 6

21 tedavisinde, alerjik hastalıklarda, kemik gelişimi ve artiritisde, menopoz tedavisinde, beyin kanserlerinin tedavisinde, bazı kimyasalların indirgenmesinde, yanmayan ve erimeyen boyalarda, toz beyazlatıcılarda, parlatıcılarda, tarım gübrelerinde, insektisitlerde, herbisitlerde ve mıknatıslarda da kullanılabilmektedir (Ecetoc 2002, Erişim 2004, Moore et al. 1997, Yılmaz 2002). Borun insan ve hayvanlar için esansiyel olduğunun ortaya konmasıyla (Devirian and Volpe 2003) son yıllarda özellikle hayvan beslemede de değişik amaçlarla yem katkısı olarak kullanılmaya başlanmıştır (Kurtoğlu et al. 2001, Kurtoğlu et al. 2002, Kurtoğlu et al. 2005). Kimyasal güvenlik programında (IPCS 1998) borun insanlar için diyette bulunması gerekli bir iz element olduğu belirtilmekte, buna karşın B toksisitesi konusunda yeterli bilgi bulunmamaktadır. Borun tolere edilebilir günlük alımı İngiltere de 0.4 mg/kg/vücut ağırlığı olarak belirlenmiş, 70 kg lık bir insan için bu değer ortalama 28 mg/gün olarak tespit edilmiştir (Ecetoc 2002). 7

22 Çizelge 2.1 Bazı gıda maddeleri B içerikleri ve alınan günlük B miktarları (Kurtoğlu ve Kurtoğlu 2004) Gıda maddesi B düzeyi (mg/kg/taze ağırlık) Alınan B miktarı (mg/gün) Ekmek Tahıl ürünleri Et (karkas) Sakatat Et ürünleri Tavuk Balık Yağ Yumurta Şeker Yeşil sebzeler Patates Diğer sebzeler Konserve sebzeler Taze meyve Meyve ürünleri İçecekler Süt Süt ürünleri <0,4 <0,4 0,4 <0,4 0,5 0,4 <0,4 0,8 2,0 1,4 1,4 1,2 3,4 2,4 0,4 <0,4 0,4 14 0,055 0,090 0,0104 0,0004 0,018 0,0072 0,0065 0,012 0,0064 0,054 0,074 0,186 0,102 0,042 0,221 0,103 0,345 0,114 0,023 0,028 Toplam (mg/gün) 1,5 mg/gün 8

23 Hayvan türlerinde tolere edilebilir düzeyden fazla B alımı önemli ekonomik kayıplara sebep olabilir. Kanatlılarda B toksikasyonun önemli belirtileri; koordinasyon bozuklukları, ataksi, ayak parmaklarında paralizler ve diyare dir (Mc Dowell 1992, Sander et al. 1991). Sığırlarda yüksek düzeyde B alımına bağlı olarak; kilo kaybı, ishal, yem tüketiminin ve canlı ağırlık artışının azalması, plazma fosfor düzeyi, hematokrit ve hemoglobin düzeylerinin düşmesi gibi belirtilerin ortaya çıktığı bildirilmektedir (Mc Dowell 1992, WHO 1998). Ratlarda yüksek düzeyde B alımıyla; konvulziyon, depresyon, vücut ısısının azalması, deri ve müköz membranlarda renk değişimi, üreme organlarında (testis ve ovaryumlarda) gelişme bozuklukları, sperma üretiminde inhibisyon, kemik alkali fosfataz ve osteoblast aktivitesinde azalma, serum hematokrit ve hemoglobin değerlerinde düşme oluşabilen bazı bozukluklardır (Ku et al. 1991, Treinen and Chapin 1991, WHO 1998). Benzer şekilde tavşanlarda da zayıflama, ishal, sperma üretiminde düşüş, testislerde atrofi ve anoreksi B toksikasyonu sonucu ortaya çıkan belirtilerdir (WHO 1998). Domuzlarda ise B toksikasyonunun osteoporozis ve paratiroid bezi fonksiyonlarında bozukluklara sebep olduğu bildirilmektedir (WHO 1996). Borat bileşikleri, bor-oksijen bağlarının yıkımlanması için yüksek derecede enerji gereksiniminden dolayı biyolojik sistemlerce metabolize edilemezler (Emsley 1989). Düşük düzeylerde organizmaya alınan inorganik boratlar emilim öncesi fizyolojik ph sınırlarında borik asite dönüşürler (Ecetoc 2002). Bor atılımı büyük oranda idrarla olmaktadır (Nielsen 1986, Nielsen 1988a, WHO 1998). Yiyeceklerle sodyum borat ve borik asit formlarında alınan B, sindirim sisteminden hızla emilir (Nielsen 1986, 1988a). İnsan ve ratlarda emilim oranı (%95) yüksektir ve emilen B, memeli türlerinde hızlı bir şekilde kan ve dokulara yayılır (Kent and Mc Cance 1941). Emilim mekanizması ise tam olarak açıklanamamıştır. Bileşiminde mg/m 3 düzeyinde B içeren hava, solunum yolu ile alındığında insanlarda kan ve idrarda bulunan B miktarlarında artış görülür (Culver et al. 1994). Hayvanlarla yapılan çalışmalarda da benzer sonuçlar ortaya konulmuştur (Ecetoc 2002). Deri yoluyla emilim insan, tavşan ve ratlarda yok denecek kadar azdır. Ancak borik asit hasarlı deri bölgesinden daha fazla emilebilmektedir (Draize and Kelley 1959, Nielsen 1970). 9

24 Vücut sıvılarına pasif difüzyon (Nielsen 1986) ile dağılan B, kemik dokuda yoğunlaşmaktadır (Ku et al. 1991). İnsan ve hayvan doku ve organlarında B konsantrasyonu taze ağırlıkta ortalama mg/kg olup, kemik dokusunda bunun birkaç katı kadardır (Nielsen 1986, Underwood 1977). Ratlarda yapılan bir çalışmada (Chapin and Ku 1994), 9 g borik asit/kg/yem miktarında uygulanan borun dokular arasındaki dağılımı incelenmiş ve 7. günde B konsantrasyonu kemikte 47.4 mg/kg olarak tespit edilirken, diğer dokularda mg/kg miktarında belirlenmiştir. Bu durumun borun kemik ve yumuşak doku ile vücut sıvılarından elimine edilme kinetiklerinin farklı olmasından kaynaklandığı belirtilmiştir (Chapin and Ku 1994). Rat ve insanlarda kan B düzeyleri genellikle alınan B miktarına paralel olarak artış göstermektedir (Ecetoc 2002). Naghii and Samman (1997b) günlük 10 mg B alan insanlarda alınan B un büyük kısmının (%84) idrarla atıldığını tespit etmişlerdir. Alınan borat bileşiklerinin %90 dan fazlası borik asit formunda atılır. Atılım hızı ve yarılanma ömrü insan ve hayvanlarda benzer olup 24 saat ve daha azdır (WHO 1998). Murray (1998), borun yarılanma ömrünün ratlarda (14-19 saat) insanlara oranla (21 saat) belirgin derecede kısa olduğunu belirtmiş, bu durumun glomerular filtrasyon hızının ratlarda yüksek olmasından kaynaklandığını ileri sürmüştür. 2.2 Bor un Damızlık Tavuklarda Kullanımı Qin and Klandorf (1991) 60 haftalık yaşta broyler damızlık tavuklar kullanarak üç farklı deneme yapmışlardır. Birinci denemede % 3.5 ve % 1.5 kalsiyum içeren yemler, bor içeren ve içermeyen şekilde hazırlanmıştır (1 ve 2. haftalarda 100 ppm, 3, 4, 5. haftalarda 60 ppm). İkinci denemede yüksek ve düşük yumurta kabuk kalitesine sahip tavuklara düşük kalsiyum içerikli yemler, bor içeren ve içermeyen şekilde birinci denemedeki gibi hazırlanmıştır. Üçüncü denemede ise 72 haftalık yaştaki tavuklar tüy dökümüne sokulmuş ve bundan sonra 100 ppm bor içeren yemle yemlenmişlerdir. Yeme bor ilavesi ile yumurta veriminin birinci denemede azaldığı, iki ve üçüncü denemelerde değişmediği belirlenmiştir. Yeme bor ilavesinin yumurta özgül ağırlığı, 10

25 kabuk kalitesi ve kalsiyum birikimini etkilemediği, tibia kemik külü oranını ise artırdığı (P<0.05) bildirilmiştir. Rossi et al. (1993a) dişi ve erkek broyler damızlık tavuklar üzerinde iki farklı deneme düzenlemişlerdir. Birinci denemede 21 haftalık yaştaki broyler damızlık tavuklar 0 ve 250 mg/kg bor içeren (borik asit veya sodyum borat kaynaklı) karma yemlerle yemlenmişlerdir. Yeme bor ilavesi ile ölüm oranı, canlı ağırlık, % 5 yumurtlama yaşı, yumurta verimi, yumurta ağırlığı, yumurta özgül ağırlığı, yumurta kabuk ağırlığı ve döllülük oranı etkilenmemiştir. İkinci denemede erkek broyler damızlıklar aynı yemlerle yemlenmişler ve canlı ağırlık, döllülük oranı ile kuluçka randımanı bakımından farklılık görülmemiştir. 2.3 Bor un Yumurta Tavuklarında Kullanımı Dünyada ve ülkemizde hızla gelişen tavukçuluk endüstrisi ile birlikte insanların tavuk etine olan ilgisi artarken, yumurta tüketiminde artma olmamış hatta gelişmiş ülkelerde bile bir azalma meydana gelmiştir. Yumurta tüketimindeki azalmanın en önemli nedeni, tüketim alışkanlıklarının yanı sıra gerek yazılı basın, gerekse sözlü basında yumurtanın kan kolesterol düzeyini yükselterek atheresclerosis ve koroner kalp hastalıklarına yol açan bir risk faktörü olarak tanınması olmuştur. İnsan beslenmesinde kolesterol kaynağı gıda maddeleri hayvansal kökenli olanlardır. Bunlar içerisinde yumurta son yıllarda üzerinde en çok durulan gıda maddesidir. Bir yumurtada ortalama mg arasında kolesterol bulunmaktadır. Oysa yumurtanın insan beslenmesi açısından önemi dikkate alındığında tüketimdeki bu azalmanın engellenmesi gerekmektedir. Çünkü yumurta vücutta sentezlenmeyen esansiyel amino asitleri ve esansiyel yağ asitleri ile birlikte diğer besin maddelerini yüksek oranlarda içermesi ve bu besin maddelerinin % 95 inin sindirilebilmesi nedeni ile büyük önem taşımaktadır (Worm 1988). Rasyonda yapılan değişikliklerle kanatlı dokularının ve yumurtanın yağ asidi kompozisyonunu değiştirmek kolay olmasına rağmen kolesterol içeriğini azaltmak zordur. Yapılan araştırmalarda borun kan kolesterolünü düşürücü etkisinin olduğu 11

26 vurgulanmıştır (Hall et al 1989). Bu etkisinin yumurtada da görülebileceği muhtemeldir. Kanatlı hayvanların yemlerine bor ilavesinin hayvanların verim performansları, bazı kan, kemik, dışkı ve idrar parametreleri ile bağışıklık, yağ, vitamin, mineral madde metabolizmaları üzerine etkileri çok sayıda bilimsel çalışma ile incelenmiştir. Bu çalışmalar çoğunlukla yumurtacı tavuklar ve etlik piliçler üzerinde yoğunlaşmıştır. Wilson and Ruszler (1995) yumurta tavuklarına üretim döneminin son 28 günü 3.5, 7, 14, 28 ve 56 mg/kg bor içeren karma yemler vermişlerdir. Araştırma sonunda, yumurta döneminin son 4 haftasında yeme bor ilavesinin kemiklerin kırılma mukavemeti, kırılma basıncı ve kırılma enerjisine etkili olmadığı bildirilmiştir. Yemdeki bor düzeyinin artması ile et, karaciğer ve kemik dokularındaki bor düzeyinin arttığı belirlenmiştir. Wilson and Ruszler (1996) tarafından yumurta tavukları üzerinde yapılan başka bir araştırmada, tavuklar 4, 8 ve 12 haftalık deneme dönemlerinde 0, 100, 200 ve 400 mg/kg bor içeren karma yemlerle yemlenmişlerdir. Yemlerde bor düzeyinin artması ile kemiklerin kırılma mukavemeti, kırılma basıncı ve kırılma enerjisi etkilenmezken, tüm dokularda bor konsantrasyonu önemli düzeyde (P<0.05) artmıştır. 400 mg/kg bor içeren yemlerle yemlenen grubun canlı ağırlığı, yumurta verimi ve yem tüketimi diğer gruplardan önemli düzeyde düşük (P<0.05) bulunurken, diğer gruplar arasında farklılık bulunmamıştır. Wilson and Ruszler (1997) tarafından Leghorn piliçler üzerinde yapılan bir araştırmada, piliçler 6-16 haftalık yaşlar arasında 0, 50, 100, 200 ve 400 mg/kg bor içeren karma yemlerle yemlenmişlerdir. Yeme 50 ve 100 mg/kg bor ilave edilen gruplarda, piliçlerin tibia ve femur kemiklerinin kırılma mukavemeti, tibia kemiğinin kırılma basıncı, femur kemiğinin kırılma enerjisi diğer gruplardan önemli düzeyde yüksek bulunmuştur (P<0.05). Tibia kemiğinin kül içeriğinin 400 mg/kg bor ilavesi dışındaki tüm bor ilave edilen gruplarda kontrol grubundan yüksek olduğu (en yüksek değer 50 mg/kg) (P<0.05) tespit edilmiştir. 12

27 Wilson and Ruszler (1998) tarafından beyaz yumurtacı tavuklar üzerinde yapılan araştırmada, tavuklar veya haftalık yaş dönemlerinde 0, 50, 100, 200 ve 400 mg/kg bor içeren karma yemlerle yemlenmişlerdir. 72 haftalık yaşta yapılan ölçümlerde, 32 haftalık yaştan itibaren 200 mg/kg bor içeren karma yemlerle yemlenen grubun tibia (kaval) ve radius (önkol) kemiklerinin kırılma enerjisi diğer gruplardan önemli düzeyde (P<0.05) yüksek bulunurken, tibia kül içeriği bakımından gruplar arasında farklılık (P>0.05) tespit edilmemiştir. Kontrol grubu ile karşılaştırıldığında kırılma enerjisinin tibiada % 45, radiusta % 47 daha fazla olduğu belirlenmiştir. Yeme bor ilavesi ile (özellikle 400 mg/kg) göğüs ve but etlerinde, karaciğerde bor düzeyi önemli düzeyde (P<0.05) artarken, kalsiyum ve fosfor düzeyleri değişmemiştir (P>0.05). Yeme bor ilavesi ile kemik bor içeriği önemli düzeyde artarken, kalsiyum ve fosfor düzeylerinde önemli düzeyde düşme tespit edilmiştir (P<0.05). Canlı ağırlık, yem tüketimi, yumurta verimi, yumurta ağırlığı 400 mg/kg bor seviyesinde önemli düzeyde (P<0.05) azalırken, diğer muameleler arasında farklılık (P>0.05) bulunmamıştır. Deneme sonunda, yumurta tavuklarında, pik döneminde yeme 200 mg/kg bor ilavesinin ileriki dönemlerde kemik kırılganlığını azalttığı bildirilmiştir. Kurtoğlu et al. (2002) 40 haftalık yaştaki yumurta tavuklarını 120 gün süreyle 0, 50, 100, 150, 200 ve 250 ppm bor içeren yemlerle yemlemişlerdir. Muamele grupları arasında canlı ağırlık, yem tüketimi, yem değerlendirme oranı, yumurta verimi, yumurta ağırlığı ve özgül ağırlığı bakımından farklılık (P>0.05) tespit edilmemiştir. Denemenin günlük periyodunda, 150 ve 250 ppm bor içeren gruplarda kontrol grubuna göre kırık-çatlak yumurta oranı önemli düzeyde daha düşük bulunmuştur (P<0.05). Serum magnezyum ve fosfor konsantrasyonları yeme bor ilavesinden etkilenmezken (P>0.05), 250 ppm bor ilavesi ile kontrol grubuna göre daha yüksek serum kalsiyum konsantrasyonu (P<0.05) elde edilmiştir. Eren et al. (2004) tarafından yumurta tavukları üzerinde yapılan bir araştırmada, tavuklar 8 haftalık deneme süresince 0, 5, 10, 50, 100, 200 ve 400 mg/kg bor (H 3 BO 3 ) içeren karma yemlerle yemlenmişlerdir. Canlı ağırlık, yem tüketimi ve yumurta verimi 400 mg/kg bor verilen grupta önemli düzeyde (P<0.05) azalırken, diğer muameleler arasında istatistiki farklılık (P>0.05) bulunmamıştır. Yüksek düzeylerde bor ilavesinin 13

28 (200 ve 400 mg/kg) yumurta ağırlığını düşürdüğü, kırık-çatlak yumurta sayısını artırdığı (P<0.01) tespit edilmiştir. Bor ilavesi ile serum kalsiyum, inorganik fosfor ve magnezyum seviyelerinde artışlar görülürken, serum ALP aktivitesinde herhangi bir değişiklik olmamıştır. Eren and Uyanık (2007) tarafından yumurta tavukları üzerinde yapılan bir diğer çalışmada, tavuklar 8 haftalık deneme süresince 0, 5, 10, 50, 100, 200 ve 400 mg/kg bor (H 3 BO 3 ) içeren karma yemlerle yemlenmişlerdir. Serum gama-glutamil transpeptidaz aktivitesi, albumin, glukoz, toplam kolesterol, HDL ve LDL kolesterol seviyeleri yeme bor ilavesi ile azalmıştır. 5 mg/kg bor ilavesi dışındaki bor ilaveli gruplarda serum trigliserid seviyelerinde de önemli düzeyde azalma görülmüştür (P<0.05). Yeme 10 mg/kg ve daha yüksek düzeylerde bor ilavesi serum globulin ve üre miktarları ile yumurta sarısı kolesterol düzeylerini önemli düzeyde artırmıştır (P<0.05). Kurtoğlu et al. (2007) yumurta tavuğu yemlerine 0, 50, 100, 150, 200 ve 250 mg/kg bor ilavesinin etkilerini incelemişlerdir. Yeme bor ilavesi tibiadaki bor miktarını önemli düzeyde artırırken, tibia Ca seviyesini düşürmüştür (P<0.001). Bor ilavesi tibia ağırlığı ve külünü önemli düzeyde etkilemezken, yemdeki artan bor düzeyi ile tüm kandaki hematokrit ve hemoglabin değerleri sayısal olarak artmıştır. Araştırma sonucunda yeme bor ilavesinin mineral metabolizmasına etkilerinin deneme süresine, kanatlıların yaşına ve kanatlı türüne göre değişiklik gösterebileceği bildirilmiştir. Yeşilbağ ve Eren (2007) tarafından 60 haftalık yaşlı yumurta tavukları üzerinde 75 gün süreyle yapılan denemede, yeme borik asit formunda 0, 25, 50 ve 100 ppm bor ilavesi yapılmıştır. Araştırma sonunda, karma yeme borik asit ilavesi yemden yararlanma oranında önemli bir etki oluşturmazken (P>0.05), yem tüketiminde önemli artışlara sebep olmuştur (P<0.01). Yeme borik asit ilavesi yumurta verimi (P<0.05) ve yumurta ağırlığını (P<0.01) da önemli düzeyde artırmıştır. Hasarlı yumurta oranı borik asit ilavesi yapılan deneme gruplarında önemli düzeyde düşük (P<0.05), yumurta kabuk kalınlığı ve yumurta kırılma mukavemeti 50 ve 100 ppm bor ilave edilen gruplarda önemli düzeyde yüksek (P<0.01) bulunmuştur. Bor ilavesi ile serum Ca, P düzeylerinde 14

29 istatistiksel açıdan önemli olmayan artışlar belirlenirken, serum Mg düzeyinde önemli bir artış (P<0.01) tespit edilmiştir. Mızrak vd. (2008a) yumurta tavuğu yemlerine 4. haftalık yaştan 64. haftalık yaşa kadar 60 hafta süreyle borik asit formunda ve farklı düzeylerde (0, 25, 50, 100 ve 200 ppm) bor ilavesi yapmışlardır. Gruplar arasında ölüm oranı, canlı ağırlık, yumurta verimi, yem tüketimi, yem değerlendirme sayısı, yumurta ağırlığı, yumurta kütlesi, kırık-çatlak yumurta sayısı gibi performans değerleri bakımından önemli farklılıklar gözlenmemiştir (P>0.05). Yumurta kalitesini belirleyen özelliklerden ak yüksekliği ve haugh birimi yeme 25 ve 50 ppm bor ilavesi ile önemli düzeyde artmıştır (P<0.05). Şekil indeksi, kabuk kalınlığı, kabuk kırılma mukavemeti bakımından gruplar arasında önemli farklılıklar belirlenmemiş (P>0.05), ancak 25 ppm bor ilavesi ile sayısal olarak kabuk kırılma mukavemetinde bir artış gözlenmiştir. Yeme bor ilavesiyle tibia kemiğinin mukavemet gücünde önemli bir farklılık olmazken (P>0.05), 25 ve 50 ppm bor ilavesinde femur kemiğinin mukavemet gücü önemli düzeyde artmıştır (P<0.05). Mızrak vd. (2008b) tarafından yapılan bir çalışmada yumurta tavuğu yemlerine 25, 50, 100 ve 20 0 ppm düzeyinde bor ilavesinin tibia ve femur kemiklerinin fosfor içeriği bakımından gruplar arasında önemli farklılıklar (P>0.05) tespit edilmemesine rağmen, 25 ve 50 ppm bor ilavesi tibia ve femur kemiklerinin ham kül ve kalsiyum içeriklerini önemli düzeyde (P<0.05) artırmıştır. Yenice et al. (2008) yumurta tavuğu yemlerine 4. haftalık yaştan 64. haftalık yaşa kadar farklı düzeylerde (0, 25, 50, 100 ve 200 ppm) bor ilavesinin, tavukların bazı kemik, kan, organ ve yumurta özelliklerine etkilerini incelemişlerdir. Bor kaynağı olarak borik asidin kullanıldığı araştırmada, 40. haftalık yaşta yapılan ölçümlerde, 25, 50 ve 100 ppm bor ilavesi ile yumurta kolesterol ve omega-6 yağ asidi içeriğinin azaldığı (P<0.01), 200 ppm bor ilavesi ile yumurta kolesterol ve omega-3 yağ asidi içeriğinin yükseldiği (P<0.05) belirlenmiştir. Ancak 64 haftalık yaşta bu özellikler bakımından gruplar arasında önemli farklılıklara rastlanmamıştır (P>0.05). 64. haftalık yaşta yapılan ölçümlerde, serum toplam kolesterol ve trigliserid konsantrasyonları bakımından gruplar arasında önemli farklılıklara rastlanmazken (P>0.05), artan bor seviyesiyle 15

30 birlikte kandaki bor konsantrasyonu da artmıştır (P<0.01). Yeme bor ilavesi yumurta, yumurta kabuğu, tibia ve femur kemiklerinin bor içeriğini artırırken (P<0.01), oransal yürek, karaciğer ve dalak ağırlıkları üzerine etkili olmamıştır (P>0.05). 2.4 İnorganik Mineral Yerine Organik Mineral Kullanımı Son yıllarda tavuk yemlerinde kullanılmaya başlanan organik iz mineral bileşiklerden en önemlileri manganez, çinko, bakır ve kromun çeşitli organik formlarıdır. Yumurta tavukları için NRC (1994) tarafından bildirilen gereksinim değerleri, 18 mg Mn, 36 mg Zn ve 2 mg Cu kg/yemdir. İnorganik iz minerallerin vücutta emilim oranları oldukça düşük (%10-40) olduğundan karma yemlere ilave edilen miktarlar, bu değerlerden çok daha yüksek tutulmaktadır. Yapılan birçok araştırmada, organik minerallerin inorganik forma göre bağırsaktan emilme oranlarının çok daha yüksek olduğu bildirilmiştir (Johnson and Socha 1998, Wedekind et al. 1992, Safton and Leeson 2004, Ji et al. 2006). Ayrıca amino aside bağlanarak elde edilen organik-mineral bileşiklerdeki amino asit oranı yaklaşık % 80 olduğundan, bu bileşiklerden amino asit kaynağı olarak da yararlanıldığı çeşitli araştırmacılar tarafından bildirilmiştir (Yi et al. 2006). Keshavarz (1997) yumurta tavukları üzerinde yaptıkları araştırmada, kontrol grubuna 2 farklı seviyede inorganik (30 ppm Mn, 25 ppm Zn ve 60 ppm Mn, 50 ppm Zn) ve organik- mineral bileşiği (4.5 ppm Mn, 7.5 ppm Zn ve 9 ppm Mn, 15 ppm Zn) formunda Mn ve Zn ilavesi yapmışlar, yumurta verimi, yumurta ağırlığı, yumurta özgül ağırlığı, kabuk ağırlığı ile kırık ve anormal yumurta oranı bakımından gruplar arasında farklılık (P>0.05) bulunmadığını bildirmişlerdir. Araştırmacılar, organik-mineral bileşiğin yüksek seviyesinde kırık ve anormal yumurta oranında kontrol ve inorganik form gruplarına göre ortalama % 1.5 luk bir düşme olduğunu, kontrol grubuna göre organik form ilavesi ile yem değerlendirme ve haugh biriminde farklılık görülmezken, inorganik form ilavesinde yem değerlendirmede ve haugh biriminde azalma olduğunu belirlemişlerdir. Howes (1997), iki farklı kalsiyum kaynağı içeren yumurta tavuğu rasyonlarına çinko ve manganez kaynağının etkisini araştırmak amacıyla yapılan bir çalışmada 240 adet ISA 16