Çeş itli Yeti ştirme Ortam ı Parametrelerinin A. bisporus (Lange) Sing. Verimi Üzerindeki Etkileri*

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI (1996) 2 (3),1-6 Çeş itli Yeti ştirme Ortam ı Parametrelerinin A. bisporus (Lange) Sing. Verimi Üzerindeki Etkileri* M.Kemal YALINKILIÇ 1, Ergün BAYSAL 2, Zafer DEM İ RC İ 2 Geli ş Tarihi : Özet : A. bisporus yeti ştiriciliğ inde kullan ı lan substrat miktar ı, yetiştirme kab ı ve örtü topra ğı n ın mantar verimi ve morfolojisi üzerine etkilerinin belirlenmesi bu çal ışman ı n konusunu oluşturmu ştur. Çal ışma kapsam ı nda, ayn ı materyal türünün iki farkl ı oranda kullan ı lmas ıyla haz ı rlanan iki ayr ı kompost kan şı m ına ait 8 y ığı n yap ı lm ış ve I. ve II. Faz kompostla şt ı rmadan sonra A. bisporus miselleriyle inoküle edilen bloklarda verim de ğ erleri, mantar şapka say ıs ı ve şapkalar ı n boyutlar ı belirlenmi ştir. Sonuçlar, substrat miktar ı n ı n verim değerlerini önemli ölçüde etkiledi ğini ve materyal miktar ı n ı n iki kat ına ç ıkar ı lmas ıyla verimin yakla şı k 2 kat artt ığı n ı göstermi ştir. Çal ışmada yeti ştirme kab ı olarak 1. denemede kullan ılan 3 değ i şik kasa tipi içerisinde poliüretan köpük kasada en yüksek verim de ğerlerine ula şı lm ışt ı r. 2. denemede polietilen torbadaki verim de ğerleri her üç kasa tipine göre anlam ı derecede yüksek bulunmu ştur. Kullan ılan örtü materyalleri içerisinde Bolu-Yeniça ğa Torfu (YT)+ perlit (P)'in de ğ i şik kar ışım oranlar ı nda en yüksek verim de ğerleri tespit edilmi ş, kar ışımda yetkin torf oran ı n ı n artmas ıyla verim olumlu yönde etkilenmi ştir. 2. deneme sonucunda elde edilen yüksek verim; y ığı nlarda yer alan materyal miktar ı na bağ l ı olarak gerçekleşen ve büyük oranda oksijen oran ından kaynaklanan mikrobiyolojik bozunma seyri ve dolay ıs ı yla kompostla şma derecesi olabileceği sonucuna var ı lm ışt ı r. Böylece, makinayla kompost haz ı rlaman ı n yap ı lmad ığı durumlarda, mikrobiyolojik aktiviteyi optimumda tutmak için gereken substrat miktar ı, substrat türü ve d ış koşullar üzerine daha ileri çal ışmalara gidilmesi gereği ortaya konmu ştur. Anahtar Kelimeler : Agaricus bisporus, kompost, verim. Effects of Parameters of Some Growing Place on Mushroom (Agaricus bisporus (Lange) Sing) Yield Abstract : Effects of substrate amounts and growth conditions of A.bisporus were investigated in this study. Two different substrate ratios were applied in exclusively eight compost piles which were then filled to different plate types and covered by case material of different types and ratios, Results indicated that at manual composting conditions, substrate amounts to be composted had profound effect on mushroom yield as well as case material and growth environment. In addition, poliuretan foam plate was the superior among three plate types of remained wood and plastic, neverthless in the second trial in which compost amount were almost doubled as substrate, the polyethylene sacks took superiority in term of yield and mushroom harvest in number at each harvest period. On the other hand, Bolu Yeniça ğa Turf soil in a mixture with perlit (80:20 %) was the most suitable casing. ğa Turf soil was also found having possitive effect in yield properties as increasing its ratio in the' material, and Bolu-Yeniça mixture through (70:30 %). In conclusion, growth environment and substrate amounts appeared worthy to be studied further at manual composting in particular. Key Words: Agaricus bisporus, compost, Giri ş Kültür mantar ı Agaricus bisporus (Lange) Sing. üretiminde haz ı rlanan kompostun özellikleri, mantar verimi ve kalitesini do ğ rudan etkilemektedir. Mantar bir kompost haz ı rl ığı na ba ğ l ı d ı r. Tatmin edici bir yeti ştiricili ğ inde ba şar ı iyi mantar verimini sa ğ layacak kompostu haz ı rlamak için geli ştirilen teknikler temelde mantar ı n yap ı s ı na ve bu yap ı n ı n olu ş umu için gerekli besin maddelerinin nereden al ı naca ğı esas ı nna dayanmaktad ı r (Vedder 1978, I şı k ve Bayraktar 1980 a) Mantar üretiminde hernekadar). geleneksel olarak at gübreli kar ışı mlar ı kullan ı lmaktaysa da, at gübresinin temini güç oldu ğ undan ana materyal olarak bu ğ day ve di ğer tah ı l saplar ı n ı n kullan ı ld ığı kompost kar ışı mlar ı giderek yayg ı nla ş maktad ı r.. "Sentetik" diye adland ı r ı lan bu kar ışımlar, mantar verim ve.kalitesi ile erkencilik aç ı s ı ndan ara şt ı rmalara konu edilmekte ve çok say ı da kar ışı m oranlar ı önerilmektedir. Kar ışı mda kullan ı lan materyal miktarlar ı n ı n belirlenmesinde gözönüne al ı nan özelliklerden biri olarak bildirilen C:N oran ı n ı n 30 olmas ı uygun görülmekteyse de (Boztok 1990), farkl ı kuru madde miktarlar ı nda her yörede bolöa bulunan materyallerin yine de ğ i ş ik katk ı maddeleriyle kar ışt ı r ı larak kullan ı ld ığı çok say ı da kompost formülleri 'uygulama alan ı bulmaktad ı r (I şı k ve arka 1983, I şı k ve Bayraktar 1980 b, A ğ ao ğ lu ve Tetik 1992). Bu çal ış mada, sentetik kompost haz ı rl ığı nda I şı k ve Bayraktar' ı n (1980a) 10 farkl ı kar ışı mla yapt ı klar ı ara şt ı rmada en uygun bulduklar ı formül esas al ı narak, kar ışı mda yer alan kuru materyal a ğı rl ı klar ı n ı n iki kat ı na ç ı kar ı lmas ı durumunda verim ve kalitenin ne' ölçüde etkilenece ğ i belirlenmeye çal ışı lm ışt ı r. * TÜB İTAK taraf ı ndan desteklenmi ştir (TOAG-985). Kyoto Univ. Wood Research lnstitute Woocl Peterioration Lab. Uji 611 Kyoto, Japan 2 KTÜ Orman Fak. Orm. End. Müh. Bölümü Trabzon

2 2 TARIM BILIMLERI DERGISI 1996, Cilt 2, Say ı :3 Materyal ve Yöntem Materyal A.bisporus kültivasyonunda kullan ı lan ana materyal bu ğ day sap ı olup, çal ış mada "sentetik" diye adland ı r ı lan (I şı k ve Bayraktar 1980a) kompost formülü haz ı rlanm ışt ır. Bu ğday sap ı, Ankara İli s ı n ı rlar ı içerisinden yeti ştirildi ği y ı l ı n saplar ı ndan temin edilmi ş ; melas Turhal Şeker Fabrikas ı'ndan (TOKAT), di ğer maddeler ise sat ı c ı i şletmelerden getirilerek, 1995 y ı l ı nda, KTÜ Ormanc ı l ı k Uygulama ve Ara şt ı rma Do ğa ve Kültür Mantarlar ı Ara şt ı rma Birimi Tesisleri'nde denemeler gerçekle ştirilmi ştir. Çall$mada, 1. deneme plan ında 60x30x15 cm boyutlar ı nda kasalar, 2. denemede ise 1. denemedeki kasalara ilave olarak 50x80 cm boyutlar ı nda polietilen torba kullan ı lm ışt ı r. Örtü topra ğı olarak 1. denemede,yt kullan ı l ı rken, 2. denemede YT'la kar ışı mlar halinde perlit (P), parça sünger (PS) ve bahçe topra ğı (BT) kullan ı lm ışt ı r. Çal ış mamizda I şı k ve Bayraktar' ı n (1980a) 10 farkl ı kar ışı mla yapt ı klar ı ara şt ı rmada en uygun bulduklar ı formül esas al ı nm ışt ı r (Çizelge 1). Kompost haz ı rl ığı için önce, bu ğ day sap ı balyalardan aç ı larak beton zemine serilmi ş ve % 70 rutubete ula şı ncaya kadar arada bir kan şt ı r ı lmak suretiyle sisleme yap ı larak ı slat ı lm ışt ı r. Ara rutubet ölçümleriyle materyalin % 70 rutubete ula şt ığı n ı n tespit edilmesinin ard ı ndan, bir gün önceden ayr ı bir yerde kar ışt ı r ı larak haz ı rlanm ış aktivatör maddelerin yar ı s ı bu ğday sap ı üzerine homojen bir şekilde serpilerek kaba y ığı n yap ı lm ışt ı r. Bu i ş lemin yap ı ld ığı gün s ı f ı r ı nc ı gün kabul edilmi ş ve kar ışı m bu durumda 5 gün bekletilmi ştir. 5. gün y ığı n aç ı lm ış ve beton zemine serilerek havaland ı r ı l ı p kuruyan k ı s ı mlar ı n ı slat ı lmas ı n ı n ard ı ndan aktivatör maddelerin di ğ er yar ı s ı da kat ı l ı p tekrar y ığı n yap ı m ı na geçilmi ştir. İ lk y ığı nda y ığı n yüksekli ğ i geni ş li ğ inden 1. denemede 20 cm, 2. denemede 40 cm daha az tutulmu ştur. Böylece mantarc ı l ı kta "L aktarma" denilen bu i ş lem tamamlanm ışt ı r. 9. gün y ığı n aç ı l ı p yere serilerek havaland ı rma ve kuruyan k ı s ı mlar ı ıslatma i ş leminin ard ı ndan alç ı serilmi ş ve kompostun yüksekli ğ i geni ş li ğ inden 1. ve 2. deneme için s ı ras ı yla 20 ve 40 cm fazla ayarlanmak suretiyle y ığı n yap ı lm ışt ı r. Bu da "Il. aktarma" i şlemi olup, 11., 13. ve 15. günlerde III., IV. ve V. aktarmalar yap ı lm ışt ı r (I şı k ve Bayraktar 1980 a). Birinci faz kompostla şt ı rma olarak bilinen bu i ş lemlerin ard ı ndan, kompostlar I şı k ve Bayraktar (1980a) ve Günay ve ark. (1984) taraf ı ndan önerildi ği gibi Il. faz kompostla şt ı rmaya (pastörizasyon) al ı nm ışt ı r. Bir hafta süreli pastörizasyonun ard ı ndan, s ı cakl ığı 25 C'ye dü şürülen kompostlar Hacettepe Üni. Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü'nden sa ğlanan U-1 çe ş idi A.bisporus miselleriyle, ya ş materyal a ğı rl ığı na oranla kg komposta 500 gr olacak şekilde inoküle edilmi ş, 1. denemede tahta, köpük ve plastik kasalara, 2. denemede ise tahta, köpük, plastik kasa ve polietilen torbalara e ş it miktarda kompost konulmu ştur. Di ğ er tüm inkübasyon ve kültivasyon ko ş ullar ı Günay ve ark. (1984) taraf ı ndan bildirilen düzeyde tutulmaya çal ışı lm ışt ı r. Misel geli ş iminin ard ı ndan kompost yüzeyine 3 cm kal ı nl ı kta Yeniça ğ (BOLU) torfu (YT) ba şta olmak üzere; orta büyüklükte Perlit (P), orman fidanl ığı nda tüplü fidan üretiminde kullan ı lan bahçe topra ğı (BT) ve örtü topra ğı nda kurumay ı önlemek ve a şı r ı rutubeti absorbe etmek amac ı yla parça sünger (PS) kar ışı mlar ı serilmi ştir. Çal ış mada A.bisporus verim değerleri ifade edilirken pastörizasyon sonras ı inoküle edilen birim kompost a ğı rl ığı na oranla elde edilen taze mantar a ğı rl ığı (kg/ton) esas al ı nm ışt ır. Bunun nedeni, kompostun pastörizasyonu esnas ı nda % 20'ye varan ana kütle kayb ı ve kg/m 2 verim ifadesinde m 2 yüzeye' konulan kompost miktar ı n ı n ifade edilmesinin gerekrnesidir (Vedder, 1978). Ayr ı ca polietilen torbalarda birim alana konulan kompost miktar ı n ı n denkle ştirilmesi güçlük göstermektedir. 2. denemede yer alan polietilen torbalar ile kasalarda m 2 ye konulan kompost miktar ı değ i şti ğinden verim kar şı la şt ı rmalar ı n- daki hatalar da böylece onlenmi ştir. Çal ış mada haz ı rlanan kompostlar ratgele olarak y ığı n ı n herhangi bir bölgesinden yeti ştirme kaplar ı na doldurulmu ş ve denemelerde elde edilen sonuçlara basit varyans analizi uygulanarak de ğerlen - dirilmi ştir. Bulgular ve Tart ışma Birinci denemede kasalara konulan kompostta misal geli şimi günde tamamlanm ışt ı r. Çal ış ma kapsam ı nda kullan ı lan tahta kasalar, i şlem öncesi % 3'lük Tanalith -CBC (Bak ı r Krom Bor) çözeltisine dald ı rma yoluyla emprenye edilerek çürümeye kar şı korunmu ştur. Poliüretan kasalarda kompost dip k ı sm ı na s ızan -sular ı n birikim yapmad ığı, böylece bakteriyel bir, bozulma olmad ığı gözlenmi ştir. Plastik kasalarda ise kasa diplerinde bir miktar a şı r ı ı slakl ı k görülmü ştür. Denemede plastik, tahta ve poliüretan kasalarda kuru kompost a ğı rl ığı na kar şı l ı k gelen mantar verim de ğerleri ve her üç farkl ı kasada yeti ştirilen mantarlar ı n hasat edildikleri anda tespit edilen çe ş itli morfolojik özellikleri Çizelge 2'de verilmi ştir. Çizelge incelendi ğ inde, Kk' da yap ı lan yeti ştiricilikte bu deneme için en uygun verim de ğ erine eri ş ildi ğ i, bunu s ı ras ı yla Kt ve Kp yeti ştiricili ğ inin izledi ğ i görülmü ştür. Mantar şapka say ı s ı ve di ğer morfolojik özellikler de dikkate al ı nd ığı nda Kk'n ı n uygunlu ğ u. aç ı kt ı r. Ikinci denemede polietilen torba ve kasalarda ve 1 denemeden farkl ı ' olarak Yeniça ğ torfu d ışı nda di ğer bir çok örtü topra ğı kan şı mlarinda yeti ştirilen A.bisporus verim değ erleri Çizelge 3'te, mantar ş apka lar ı n ı n say ı s ı ve morfolojik özellikleride Çizelge 4'te verilmi ştir. Her iki denemede de iklim ko ş ullar ı ortala ma olarak s ı cakl ı k 16.8 C,ba,ğilnem %91.07 olarak tespit edilmi ştir. Morfolojik özellikler aras ı ndaki farkl ı l ığı n hangi kültivasyon özelli ği. için hangi örtü topra ğı kar ışı ma aras ı nda oldu ğ unu belirlemek amac ıyla uygulanan Duncan Testleri'nden elde edilen ve Çizelge 3 ve 4'de verilen HG dikkate al ı nd ığı nda bu denemede haz ı rlanan örtü topra ğı kar ışı mlar ı n ın a ş a ğıdaki uygunluk derecelerini verdikleri belirlenmi ştir (Çizelge 5) :

3 YALINKILIÇ, M.K ve ark. "Çeşitli yeti ştirme ortam ı parametrelerinin A.bisporus (Lange Sing. verimi üzerindeki etkileri" Çizelge 1. A.bisponıs_kültivasyonu için haz ı rlanan kompostlardaki substrat ve aktivatör madde türü ve oranlar ı Table 1. Substrata and additive types and amounts used for composting for A.bisporus_ cultivation Deneme * Trial * 1 Substrat ve Aktivatör Madde Türü Substrata and Additive Type Buğday sap ı Wheat straw Kepek Bran Amonyum nitrat Ammoniumnitrate Üre 11 rea Melas Molasses Alç ı Gypsum 2 Ayn ı maddeler Same as above Miktar ı (kuru halde kg) Amount (dry kg) N kg , denemenin 2 kat ıd ı r Double amounts of trial 1 Total-N kg * Her bir deneme ayn ı özellikte haz ı rlanan 4 y ığı ndan olu şmu ştur. Kompostlar I. Faz ı n ard ı ndan kar ışt ı r ılarak Il. Faza (olgunla şt ı rma) al ı nm ışt ı r. * Each trial composed of 4 piles thereinafter mixed prior to second phase of composting. Çizelge 2. A.bisporus_l. deneme kültivasyon sonuçlar ı (n=10,n=30) Table 2. Cultivation results of trial 1. BMA* g WIFB*g Verim** kg/ton Yield** iklim Koşullar ı Climatic Conditions Şapka Say ı s ı NFB*** Şapka Çap ı DFB** Sap Uzunl.,, cm Stalk Lenght S ı cakl ı k C Ba ğ l ı Nem Kasa Tipi Ort. St.sap Ort. St.Sap Temperature % Ort. Ort.,Ort. Case Type Block Block Ort. St.sap. Rel.Hum. Mean Mean Mean St.Err. Ort. Mean Mean Mean St.Err St.Erro St.sap. r Mean St. Err. Plastik Kasa (Kp) PVC Case Tahta kasa (Kt) Wood Case Poliüretan köpük kasa (Kk) Polyurethane Case * BMA:Bireysel Mantar A ğı rl ığı, herbir blokta 10'ar kasa yer almaktad ır, WIFB :Weight of Individual Fruit Body ** Verim değerleri ort. 3 ay süreyle taze halde hasat edilen mantar a ğı rl ığı n ı n pastörizasyon sonras ı tart ı lan kompost a ğı rl ığı na oranlanmas ıyla hesaplanm ışt ı r. Calculated by division of fresh weight of fruit bodies picked through 3 months of cropping period to dry weight of compost used. *** NFB:Number of fruit bodies, DFB: Diameter of fruit bodies

4 4 TARIM BILIMLERI DERGISI 1996, Cilt 2, Say ı : 3 Çizelge 3. A.bisporus 2. deneme kompostu kültivasyon sonuçlar ı (n=10, N=100). Table 3. Cultivation results of trial 2. Block Örtü Topra ğı Casing Soil BMA* WIFB* g Verim** Yield ** ok Kar ışı m Oran ı ok T/K Türü Ort. Ort. (t-p) Kind A ğı rl ı k Block HG Block Mixture ratio ph Mean St.sp. *** Mean St.sp. HG*** by Weight% St.Error St.Error 1Kp YT b ab 2Kt YT b ab 3Kk YT b b 4K d YT a a 5T YT c c 6T YT+P c c 7T YT+P c c 8T YT+P c c 9Kt YT+P+PS a a 10Kk BT+P b ab Kp: Plastik Kasa, Plastic Case, Kt: Tahta Kasa, Wood Case, Kk: Köpük Kasa, Polyurethane Case, Kpd: Plastik Derin Kasa, Plastic Deep Case (50 cm depth), T: Polietilen torba, Polyethylene pocket * BMA:Bireysel Mantar A ğı rl ığı (Şapkan ı n aç ı lma an ı ndaki ağı rl ığı esas al ı nm ışt ı r.)wifb :Weight of individual Fruit Body ** Pastörizasyon sonras ı kompost a ğı rl ığı na oranla taze mantar a ğı rl ığı n ı n oranlanmas ıyla hesaplanm ışt ı r. Sonuçlar her bir blokta yer alan 10'ar kasa veya polietilen torbadan elde edilen verilerin ortalamalar ı n ı yans ıtmaktad ı r. Verim değerleri Ort. 3 ay süreyle taze halde hasat edilen mantar a ğı rl ığı n ı n pastörizasyon sonras ı tart ı lan kompost a ğı rl ığı na oranlanmas ıyla hesaplanm ışt ı r. ** Calculated by division of fresh weight of fruit bodies picked through 3 months of cropping period to dry weight of compost used. *** Homogenity groups,same letters denotes insignificant statistical differences(p0.05). Çizelge 4. 2.denemede yeti ştirilen A. bisporus sporoforlar ı n ı n morfolojik 'Table 4. Some morphological properties of fruit bodies produced at 2nd trial. Şapka Say ı s ı (Ş S) Şapka Çap ı (Ş Ç ) cm SU cm NFB* DFB* Stalk Lenqth Block Ort. St.sp. HG ** On. St.sp. HG ** Ort. St.sp. HG** Number Mean St.Error Mean St.Error Mean St.Error de bc cde de cd b e c de e a bc e cd de bc cd bc b d bc a cd a cd b cd d e e * NFB:Number of fruit bodies, DFB: Diameter of fruit bodies ** Homogenity Groups,same letters denotes insignificant statistical differences(p0'.05).

5 YALINKILIÇ, M.K ve ark. "Çe şitli yeti ştirme ortam ı parametrelerinin A.bisporus (Lange Sing. verimi üzerindeki etkileri" 5 Çizelge deneme kompostunda örtü topra ğı kar ışı mlar ı n ı n uyguniukdereceleri Table 5. Suitability level of casing soil mixtures regarding HG of cultivation values of 2nd trial. Uygunluk Düzeyi Suitability Level BMA WIFB YT+P(80+20) YT+P(50+50) YT (100) T YT(100) Kt YT(100)Kk YT(100)Kp YT+P+ps YT(100) Kpd Verim Yield YT+P(80+20) YT+P(50+50) YT (100) T YT(100)Kk YT(100)Kt YT(100)Kp YT (100) Kpd YT+P+PS Ş S NFB YT (100) T YT (100) Kk YT (100) Kpd YT (100)Kt YT (100) Kp YT+P+PS YT+P (50+50) YT+P (70+30) Ş Ç DFB YT(100) T YT+P(80+20) YT(100) Kt YT+P(50+50). YT (100) Kk YT (100) Kp 4 YT+P (80+20) YT+P+PS 5 YT (100) Kpd SU, Stalk Length YT(100) Kk YT(100) T YT(100) Kp YT+P+PS YT(100) Kpd YT+P(50+50) YT (100) Kt YT+P (80+20) Çizelge 5 edilmi ştir: incelendi ğ inde a ş a ğı daki bulgular elde 1. Örtü topra ğı olarak % 100 YT (Bolu Yeniça ğ Torfu)'nun kullan ı ld ığı bloklarda ŞS istatistiksel olarak e şdeğ erde bulunmu ştur (1, 2, 3, 4 ve 5. bloklar). Bu bloklarda, kompostun konuldu ğ u kasa (plastik, derin plastik, tahta ve köpük kasa) ve polietilen torba, üretilen şapka say ı s ı nda istatistiksel anlamda etkili olmam ışt ı r. Ancak polietilen torbalardaki kompostun BMA, Verim, Ş Ç ve SU bak ı m ı ndan daha olumlu sonuçlar vermesi, torba üreticili ğ inin daha uygun oldu ğ unu göstermektedir. Bunu s ı ras ı yla Kk, Kt ve Kp takip etmi şse de her üç kasa tipinin sonuçlar ı istatistiksel anlamda e şdeğer bulunmu ştur. 2. YT+P 'in 80+20, ve oranlarda kar ışt ı r ı larak kullan ı ld ığı 6, 7 ve 8. bloklardan elde edilen mantar verimi istatistiksel anlamda esdeöerdedir. Ancak gerek BMA gerekse verim değerleri bak ı m ı ndan kar ışı mdaki torf oran ı n ı n artmas ı daha olumlu sonuçlar vermi ştir. YT+P oran ı nda torf oran ı n ı n artmas ı Ş S'n ı azaltm ışt ı r. 3. BT+P (80+20) kar ışı ml ı örtü topra ğı ŞÇ ve SU bak ı m ı ndan 1. derecede uygun bulunmas ı na kar şı l ı k en önemli kültivasyon özelliklerinden BMA, V, ŞS değ erlerinde 2. derecede uygunluk göstermi ştir. 4.YT+P+PS kar ışı ml ı örtü topra ğı serilen 9. blok ise SU d ışı ndaki hemen tüm kültivasyon özellikleri bak ı m ı ndan en olumsuz verilerin elde edildi ğ i bloklar olmu ştur. 5.Farkl ı örtü topraklar ı n ı n farkl ı uygunluk düzeylerine sahip olmas ı üzerine örtü topra ğı n ı n ph's ı n ı n fazlaca etkili olmad ığı söylenebilir. Çünkü bu denemede kullan ı lan tüm kar ışı mlar ı n ph's ı serilme öncesi aras ı nda olacak şekilde ayarlanm ışt ı r. 6.Kpd'da YT (100) serilerek yap ı lan yeti ştirmede, küçük şapkal ı ve BMA küçük sporoforlar elde edilmi ş olup, şapka say ı s ı di ğ er YT'lu kompost bloklar ı na e şdeğ er ve hatta daha uygun ç ı km ışsa da verim de ğerleri şapka boyutlari, ve BMA'na ba ğ l ı olarak dü ş ük olmu ştur. Böylece kompost derinli ğ inin artmas ı dü şük BMA'na sahip küçük şapkal ı ancak di ğ er YT'lu kompostlara e şdeğer.say ı da sporofor elde edilmesine neden oldu ğ undan, ayn ı yüzey 'alan ı nda, kompost derinli ğinin değ i şmesinin verim ve kalite özellikleri üzerine etkisi ara şt ı r ı lmaya. aç ı k görülmektedir. 7. 6, 7 ve 8. bloklarda YT oran ı n ı n artmas ı na ba ğ l ı olarak verim de artm ış, ancak % 100 YT'un kullan ıld ığı 5.blokta verimin dü ştü ğ ü görülmü ştür. 6, 7 ve 8. denemelerde torf oran ı n ı n artmas ı ile organik madde miktar ırun da artmas ı verimi art ı rm ış olabilir. % 100 torfta ise büyük olas ı l ı kla perlitin gözenekli yap ı kazand ı rma etkisi ortadan kalkt ığı ndan verim dü ş mesiyle kar şı la şı lm ışt ı r. Böylece torfun % aras ı nda bir oranda tutulup, Ş4> 2 O - 3 O hacimde perlit ilavesiyle haz ı rlanan örtü topra ğı n ı n standart kompost formülasyonlar ı için uygun, oldu ğ u denemede venm de ğerleri kg/ton aras ı nda de ğ i ş mi ştir Bu de ğerler literatür de ğ erlerine (I şı k ve Bayraktar, 1980a, 1980b) uygunluk göstermektedir-. kg/ton olarak verilen ço ğu literatür verilerine göre daha yüksek verim de ğ erlerine YT+P'li kar ışı mlarda ula şı lm ış ise de, literatürde ton olarak belirtilen kompost miktar ı pastörizasyon öncesi olmas ı olas ı l ığı yüksek oldu ğ undan burada oransal bir kar şı la şt ı r ı lmaya gidilmemi ştir. Her iki denemede 50 kg/ton verimin al ı nd ığı kasa tipi ve örtü topra ğı kar ışı mlar ı a ş a ğı daki gibidir (Ç' ızelge ü).

6 6 TARIM BILIMLERI DERGISI 1996, Cilt 2, Say ı : 3 Çizelge 6. A.bisporus kültivasyon denemelerinde50 kg/ton verimin aşı ld ığı kompost kablar ı ve örtü topra ğı kar ışı mlar ı Table 6. Casing soil and case type in which 50 kg/ton yield level exceeded. Den. Trial Türü Type Orta topra ğı Casing Soil Kar ışı m Oran ı (% Hacim) Mixture (Volume %) Kasa Tipi Case Type Verim kg/ton Yield YT 100 Kk YT 100 Kt 59.8 YT 100 Kp 50.8 YT+P 80:20 Polietilen Torba(T) " 70: :50 " YT 100 T YT 100 Kk YT 100 Kt YT 100 Kp BT+P 80:20 Kk 99.3 YT 100 Kpd 60.9 YT+P+P 40:40:20 Kt 55.0 S Çizelgedeki veriler incelenerek a şağı daki sonuçlar elde edilmi ştir: denemede % 100 YT ile elde edilen verim de ğerleri, 1. denemede ayn ı kasa tipi için kaydedilen de ğerlerin yakla şı k 2 kat ı d ı r. 2. denemede haz ı rlanan kompostlar ı n da 1. denemedeki materyal miktar ı n ın iki kat ı ile haz ı rland ığı dikkate al ı nd ığı nda, mantar veriminin kompostla şt ı rmada kullan ı lan materyal miktar ı yla do ğ ru orant ı l ı oldu ğu ortaya ç ı kmaktad ı r. Yal ı nk ı l ıç ve ark. (1995a) taraf ı ndan yap ı lan ve bir bölümü XIII. Ulusal Biyoloji Kongresi'nde sunulacak olan çal ışmada (Yal ı nk ı l ı ç 1995b), substrat miktar ı n ı n y ığı n iç s ı cakl ığı n ı ve dolay ı s ıyla kompostla ş man ı n I. Faz ı nda gerçekle şen mikrobiyolojik aktiviteyi etkiledi ğ i belirlenmi ştir. Bu sonuçlar, makineli aktarma' i şlemlerinin yap ı lmad ığı kompostla şt ı rmada, standart kompost formülasyonu ile haz ı rlanan kompostlarda substrat miktar ı n ın hangi düzeye kadar art ı r ı lmas ı n ı n mikrobiyolojik aktiviteyi ve sonuçta mantar verimini ne ölçüde etkileyece ğ i konusunun ara şt ı r ı lmas ı n ı n gerekti ğ ini ortaya koymu ştur denemede polietilen torba yeti ştiricili ğ inde % 100 YT ile, kasa yeti ştiricili ğ inin yakla şı k 2 kat ı daha fazla verim elde edilmi ştir. YT'na P'in hacmen oranlar ı nda kar ışt ı r ı lmas ı da verimi % 100 YT'na oranla ort. 1.1 kat art ı rm ışt ı r. Örtü topra ğı kar ışı m ı nda P oran ı n ı n artmas ı ile verim de ğerleri azalma göstermi ştir. Böylece, 2. denemede en uygun verim de ğerleri YT+P (80:20) örtü topra ğı kar ışı mlar ıyla ve polietilen torba yeti ştiricili ğ iyle elde edilmi ştir denemede kullan ı lan BT+P (80:20) kar ışı ml ı örtü topra ğı ile 99.3 kg/ton'iuk bir yerime ula şı lmas ı dikkat çekicidir. Ancak, kullan ı lan BT'n ı n orman fidanl ı klar ı nda tüplü fidan üretimi için kullan ı lan özel kar ışı m oldu ğ u dikkate al ı nmal ı ve örtü topra ğı temini teknik ve ekonomik güçlükler gösterdi ğinden BT ile ilgili daha detayl ı çal ış malara girilmelidir. 4. % 100 YT'nun örtü topra ğı olarak kullan ı ld ığı 2. denemede Kpd veriminin, Kp'da yap ı lan yeti ştiricilikte sa ğlanan verimin alt ı nda kalmas ı, bu kasa tipinde kompost derinli ğinin verim üzerinde fazlaca etkili olmad ığı n ı gösterebilir. Ancak, daha güvenilir sonuçlar için istatistiksel de ğerlendirmelerin yap ı labildi ği çok say ıda kasa derinli ğ iyle çal ışı lmas ı gerekir. Nitekim, 2. denemede Kp'da kaydedilen verim de ğeri, 1. denemedeki Kp'dan 10kg/ton daha yüksektir. Sonuç A.bisporus kültivasyonu için farkl ı miktarlardaki substratla haz ı rlanan standart formülasyonlu kompostlardan üretilen mantarlar ı n verim de ğerleri ile mantar şapkalar ı n ı n morfolojik özellikleri belirlenerek, kompostla şt ırmada kullan ılan substrat miktar ı n ı n kültivasyon özellikleri üzerine etkileri bu çal ışmada ele al ı nm ışt ı r. Sonuçlar, substrat miktar ı n ın verim değ erlerini önemli derecede etkiledi ğ ini göstermi ştir. Bunun nedeninin substrat ın kompostla şma derecesinde aranmas ı gerekti ği, daha önceden yap ılan çe ş itli ara şt ı rmalara (Yal ı nk ı l ıç ve ark. 1995b, Günay ve ark. 1984, Boztok 1990) dayan ı larak söylenebilir. Böylece, makinal ı kompost haz ı rlaman ı n yap ı lmadi ğı durumlarda, mikrobiyolojik, mikrobiyolojik aktiviteyi optimum seviyeye ç ı karmak için gereken substrat miktar ı ve y ığı n ölçülerinin farkl ı substrat türleri ve aktivatör maddeler için ara şt ı r ı lmas ı önerilebilir. Kaynaklar Ağaoğlu, S.E., K.Bayraktar., Baz ı Agaricus bisporus Irklar ının Ürün Verim Kalitesi Üzerine De ğişik Yetiştirme Ortamlar ı n ı n Etkileri. Türkiye 4. Yemeklik Mantar Kongresi, Cilt I: Boztok, K., Mantar Üretim Tekni ği. Ege Üni. Ziraat Fak, Yay ın :489, Izmir, 168. Günay, A., K.Abak, A.E.Koçyiğit, Mantar yeti ştirme. Çağ Matbaas ı, Ankara, 52 s. I şı k, S.E., S.Erkal, I.Erkel, H.Çetin., Mantar.TAV Yay ı nlar ı, Yalova, 73 s. I şı k, S.E., K.Bayraktar., 1980a. Sentetik Kompost Haz ı rl ığında Ham Materyale Farkl ı Azot Uygulamalar ının Verim, Kalite ve Erkencili ğe Etkileri. Türkiye Il. Yemeklik Mantar Kongresi Bildiri Metibleri, Yalova, s. I şı k, S.E., K.Bayraktar., 1980b. Sentetik Kompost Haz ırl ığında 2 değ i şik Ham Materyale 5 de ğ işik Aktivatör Madde ilavesinin Mantar Verim, Kalite ve Erkencili ğe Ekileri, Türkiye Il. Yemeklik Mantar Kongresi Bildiri Metinleri, Yalova, s. Vedder, P.J.C., Modern Mushroom Growing, Educaboek B.V. Industrieweg-Cu-lemborg, Netherlands, pp Yal ı nk ı l ıç. M.K., L.Altun, E.Baysal, Z. Demirci., 1995a.. Doğu Karadeniz Bölgesi'nde Ticari Ölçekte Kültür Mantarlar ı Üretim Tekniklerinin Geli ştirilmesi ve Yayg ınlaşt ırılmas ı, TÜBITAK- TOAG Projesi Kod: 985, Trabzon, 304 s. Yalink ı l ıç, M.K., E.Baysal, Z.Demirci, 1995b. Agaricus bisporus Lange Sing. Kültivasyonunda Substarat ın I. Faz Kompostlast ırmada Mikrobiyolojik Bözunman ın Yığın iç S ıcakl ığıyla izlenmesi, XIII. Ulusal Biyoloji Kongresi Bildirisi, Istanbul, (Kongre Sekreterli ğine Gönderildi).