Mehmet DANACI YÜKSEK LİSANS TEZİ. DANIŞMANI Yrd. Doç. Dr. Zeynep ZÜLKADİROĞLU

Transkript

1 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BEDEN EĞİTİMİ VE SPOR ANABİLİM DALI ADANA İLİNDE FARKLI TİPTEKİ LİSELERDE ÖĞRENİM GÖREN ADÖLOSAN DÖNEMİ SEDANTER VE SPOR YAPAN ERKEK ÖĞRENCİLERİN SPORA YAKLAŞIMI, FİZİKSEL YAPILARI VE FİZYOMOTORİK ÖZELİKLERİNİN SAPTANMASI Mehmet DANACI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMANI Yrd. Doç. Dr. Zeynep ZÜLKADİROĞLU ADANA-2008

2 KABUL VE ONAY Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Beden Eğitimi Öğretmenliği Anabilim Dalı Yüksek Lisans Programı çerçevesinde yürütülmüş olan Adana İlinde Farklı Tipteki Liselerde Öğrenim Gören Adölosan Dönemi Sedanter ve Spor Yapan Erkek Öğrencilerin Spora Yaklaşımı, Fiziksel Yapıları ve Fizyomotorik Özeliklerinin Saptanması adlı çalışma aşağıdaki jüri tarafından Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Tez Savunma Tarihi: /../2008 Yrd. Doç. Dr. Zeynep Filiz ZULKADİROĞLU Çukurova Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Fatma Pervin BİLİR Çukurova Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ahmet DOĞANAY Çukurova Üniversitesi Yukarıda tez, Yönetim Kurulunun.. tarih ve.. sayılı kararı ile kabul edilmiştir. Prof. Dr. Halil KASAP Enstitü Müdürü

3 TEŞEKKÜR Çalışmamda yardımlarını esirgemeyen Çukurova Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokul Müdürümüz Doç. Dr. Erkan KOZANOĞLU, danışmanım Yrd. Doç. Dr. Zeynep Filiz ZÜLKADİROĞLU, Yrd. Doç. Dr. Fatma Pervin BİLİR hocama ve sayın hocam Fuat KOÇYİĞİT e teşekkür ederim. Tezimin hazırlama aşamasında göstermiş olduğu üstün özveri nedeniyle Ar. Gör. Aysel GÜZELMANSUR a, sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Yrd. Doç. Dr. Memet İNAN a, Cemal YÜCEL e, Ar. Gör. Zübeyde YAZICI ya, istatistik ve yorumlama aşamalarındaki yardımlarından dolayı Ar. Gör. Özhan BAVLI ya, çalışmalarıma katkıda bulunan dönem arkadaşım Duygu GÜLŞEN e teşekkür ederim. Araştırmaya katılan Nurten Yetimoğlu BAML, Fatih Terim Lisesi ve Mehmet Kemal Tuncel Anadolu Lisesi Öğrencilerine teşekkür ederim. II

4 İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY.... I TEŞEKKÜR... II İÇİNDEKİLER... III ÇİZELGELER DİZİNİ... V ŞEKİLLER DİZİNİ. VI SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... VII ÖZET. VIII ABSTRACT.. IX 1. GİRİŞ VE AMAÇ GENEL BİLGİLER Spor Sporun İşlevleri Bireyin Gelişim Dönemleri ve Spor Adolesan Dönemi Gelişim Evreleri Vücut Kompozisyonu Sedanter Yaşam Tarzı MATERYAL VE METOD Araştırma Modeli Evren ve Örneklem Araştırmada Uygulanan Ölçüm ve Testler Boy ve vücut Ağırlığı Ölçümleri Dikey Sıçrama Ölçümleri m. Mekik Koşusu Testi Vücut Yağ Yüzdesinin Ölçülmesi Verilerin Değerlendirilmesi BULGULAR Spor Yapan ve Sedanter Öğrencilere Ait Bulgular Çalışmaya Katılan Okullara Ait Bulgular TARTIŞMA SONUÇ ve ÖNERİLER.. 34 III

5 7. KAYNAKLAR 35 EKLER.. 38 EK- 1. TEST FORMU ÖZGEÇMİŞ. 39 IV

6 ÇİZELGELER DİZİNİ Tablo Spor Yapanların Okullara Göre Spor Branşı Dağılımları 21 Tablo Öğrencilerin Fiziksel Özellikleri Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo Spor Yapanlarla Sedanterlerin Vücut Yağ Yüzdesi Ortalamaları İle Standart Sapma Değerlerinin Karşılaştırılması.. 22 Spor Yapanlarla Sedanterlerin Dikey Sıçrama Karşılaştırılması.. 22 Spor Yapanlarla Sedanterlerin Vücut Yağ Yüzdesi Ortalamalarına Ait Varyans Analizi Spor Yapanlarla Sedanterlerin Dikey Sıçrama Ortalamaları Ve Standart Sapmaları Spor Yapanlarla Sedanterlerin Dikey Sıçrama Ortalamalarına Ait Varyans Analizi Spor Yapanların Spor Yaşı Ve Mekik Koşusu Ortalamaları Okulların Boy, Vücut Ağırlığı Ortalamaları Ve Standart Sapmaları 26 Okulların Boy Ve Vücut Ağırlığı Ortalamalarına Ait Varyans Analizi Okulların Vücut Yağ Yüzdesi Ortalamaları Ve Standart Sapmaları 27 Okulların Vücut Yağ Yüzdesi Ortalamalarına Ait Varyans Analizi.. 28 Okulların Dikey Sıçrama Ortalamaları Ve Standart Sapma Değerleri Okulların Dikey Sıçrama Ortalamalarına Ait Karşılaştırmalı Analizleri 29 V

7 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1. Deri altı Yağ Ölçümü Şekil 3.2. Deri Altı Yağ Ölçümünde Kullanılan Kaliper Şekil Spor Yapanların Spor Yaşları Şekil Spor Yapanların Mekik Koşusunda Mekik Sayıları. 25 Şekil Okulların boy, vücut ağırlığı ve vücut yağ yüzdesi Aritmetik Ortalamaları VI

8 SİMGELER VE KISALTMALAR Cm: Santimetre D.S: Dikey Sıçrama Kg: Kilogram Min: Minimum Max: Maksimum N: Katılımcı sayısı Sd: Serbestlik derecesi SS: Standart Sapma SF: Derialtı yağ ölçümü X: Ortalama VYY: Vücut Yağ Yüzdesi VII

9 ÖZET Adana İlinde Farklı Tipteki Liselerde Öğrenim Gören Adölosan Dönemi Sedanter Ve Spor Yapan Erkek Öğrencilerin Spora Yaklaşımı, Fiziksel Yapıları Ve Fizyomotorik Özeliklerinin Saptanması Bu çalışmada, Adana ilinde farklı yapıda olan, üç lisede, adölosan dönemde olan öğrencilerin spora olan ilgileri ve spor yapan öğrencilerle, sedanter yaşam tarzını benimsemiş öğrencilerin fiziksel olarak vücut yapıları incelenmiştir. Araştırmada yaş grubu arasında bulunan erkek öğrenciler incelenmiştir. Araştırmaya her üç liseden 34 ü spor yapan, 34 ü sedanter olmak üzere toplam 68 öğrenci gönüllü olarak katılmıştır. Araştırmaya katılan öğrencilerin boy, ağırlık, dikey sıçrama ve vücut yağ yüzdeleri ölçülmüştür. Spor yapan öğrencilerin ayrıca spor yaşları belirlenip mekik koşusu değerleri ölçülmüştür. Spor yapan grupla sedanter grup karşılaştırıldığında boy ve ağırlık ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunamamıştır(p>0.05). Ancak dikey sıçramada anlamlı bir fark bulunmuştur(p<0.05). Vücut yağ yüzdesine bakıldığında ise iki grup arasında anlamlı bir farka rastlanmıştır(p<0.01). Araştırma sonucunda, spor yapan bireylerin motorik özelliklerinin sedanterlere göre daha çok geliştiği ve spor yapmanın insanların fiziksel yapılarını geliştireceği ve gelişimi olumlu yönde etkileyeceğini söyleyebiliriz. Anahtar sözcükler: Adölosan Dönem, Vücut Kompozisyonu, Dikey Sıçrama, Mekik Koşusu VIII

10 ABSTRACT Determine, Physical and Physiological Parameters Male Sportsman and Sedentary Adolescences Educated in Different Type High Schools in Adana In this study, Determine, Physical and Physiological Parameters Male Sportsmen and Sedentary Adolescences Educated in Different Type High Schools in Adana. The research population consists of students enrolled in different school in Adana aged of males are joined to this study. This study performed on 68 adolescences educated in different three schools. 34 of them is sportsmen and the rest of them are sedentary. Height, weight vertical jump height and body fat of the students are measured. Sportsmen sport age learned. Shuttle run measures also are measured. Weight and height of the sportsmen and sedanteries are compared. No differences found between two group for weight and height measurements (p>0.05). The sportsmen show higher horizontal jumping than the sedanteries. A big differences are appeared for body fat between sportsmen and the sedanteries (p<0.01). At the end of the study we can say that physical parameters and motoric parameters of people will be increase by making sport. Key Words: Adolescence Time, Vertical Jump, Shuttle Run, Body Composition IX

11 1. GİRİŞ VE AMAÇ Günlük yaşantımıza makinelerin girmesi, evlerde kolaylaştıran aletlerin çoğalması, ulaşım kolaylıkları, televizyon, bilgisayar ve diğer bazı yeni teknolojik aletlerin yaygınlaşması, fiziksel aktiviteleri kısıtlamış ve enerji harcamasını en düşük seviyeye getirmiştir 1. Sanayileşme ve modern yaşam tarzının sebep olduğu bedensel hareketsizlik, her yaş grubundaki bireyleri önemli düzeyde olumsuz etkilemektedir. Sedanter bir yaşam tarzı ciddi anlamda sağlık problemlerine neden olmaktadır 2. Sedanter, hareketsiz bir yaşam tarzı enerji dengesinin bozulmasına dolayısıyla obozitenin oluşmasına neden olabilmektedir. Özellikle vücut ağırlığının normal sınırları aşması durumunda birçok ciddi sağlık probleminin yanı sıra fiziksel iş kapasitesinde de bir azalma görülebilmektedir 3. Televizyon izleme sedanter yaşam ve seyirle beraber yeme aktivitesi nedeni ile obezite riskini arttıran bir faktördür. Son zamanlarda yapılan çalışmalarda, çocukluk çağı ve adolesan dönemde televizyon izlemenin erken erişkinlik döneminde fazla ağırlık, düşük kardiyore spiratuar sağlık, artmış serum kolesterolü ve sigara kullanımı ile ilişkili olduğu saptanmıştır kişi ile yapılan bir prospektif çalışmada hafta içi günde 2 saatten fazla televizyon izlemenin 26 yaşında %17 fazla ağırlık, %15 düşük form, %15 artmış serum kolesterol düzeyleri ve % 17 sigara içiminden sorumlu olduğu gösterilmiştir 4. Günümüzde, egzersiz sağlıklı bir yaşamın temel prensiplerinden biri olarak kabul edilmektedir. Egzersizle sağlıklı bir yaşam için, egzersiz programları, protokolleri ve değişik yaş grupları ve cinsiyetleri büyük önem taşımaktadır 2. Doğanın kuralı olarak doğduğumuz andan itibaren ölüme doğru yaşlanırken, organizmamızdaki değişiklikler nedeniyle gücümüz, dayanıklılığımız ve yaşam kalitesi ile ilgili daha birçok özelliğimiz gerilemeye eğilim göstermektedir. Genç yaşlarda hastalıklara karşı dirençliyizdir, otobüse yetişmek için koşabiliriz, asansörü beklemek yerine merdivenlerden çıkmayı yeğleyebiliriz. Sonraları ise otobüsü ya da asansörü beklemek daha kolayımıza gelir. Değişik ülkelerde ayrı adlar alan fiziksel güç uyumu (kondisyon, fiziksel uygunluk) organizmanın tüm sistemleriyle günlük yaşamamızdaki işlerimiz için hazırlıklı olması anlamına gelmektedir. Şöyle ki, postacılar kilometrelerce 1

12 yürüyebilir, hamallar kilolarca yük kaldırabilir, sporcular ise saatlerce antrenman yapacak gücü kendilerinde bulabilirler. Temel olarak kuvvet, dayanıklılık, sürat, esneklik, beceri gibi özelliklerin tümü fiziksel güç uyumumuzu oluşturmaktadır 5. İnsanoğlu yüzyıllar önce kendi bedenini kullanarak iş görürken, şimdilerde teknolojinin kendisine sunduğu olanaklarla hareketliliğini yitirmiştir. Bugün birçok ülkede hareketliliği tekrar kazanmak bir devlet politikası olmuştur. çünkü, egzersizlerle sağlığı korumanın mümkün olduğu bilimsel bir gerçektir. Tıbbi yöntemlerle (ilaç tedavisi, cerrahi vb.) alınan sonuçlar, bu işler için harcanan paralarla karşılaştırıldığında hiç de yüz güldürücü değildir. Oysa her gün egzersizlere ayrılacak dakika ile sağlık giderlerinde milyonlarca liralık harcamaların önlenmesi mümkündür. Bütün olumsuz koşullardan kurtulmak, organizmayı zinde ve sağlıklı kılmak için spor yapma gereksinim bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır. Nitekim ansiklopedik anlamından ayrı olarak günümüzde spor,daha geniş kapsamlı bir tanımıyla, kişinin sağlık durumunu geliştiren ve gelişmiş sağlık durumunu devam ettiren hareketler şeklinde ifade edilmektedir. Görüldüğü gibi sporda artık yarışma amacının dışında sağlığını koruma düşüncesi yer almakta ve insanlar bu düşünceyle spor yapmaya davet edilmektedir. Bu davet özellikle gelişmiş ülkelerde yerini bulmakta ve geniş insan kitleleri çok değişik sportif etkinliklerde bulunmaktadır. Yaşam boyu spor, sağlıklı yaşam için spor, rekreatif sporlar fitness (fiziksel uygunluk) aerobik, jogging vb. gibi sloganlar ve çeşitli spor kulüplerinin faaliyetleriyle spor yapan insanların sayısının artırılmasına çalışılmaktadır. Bireylerin fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali içinde olması için bazı olumlu sağlık davranışlarının varlığı çok önem taşımaktadır 6. Bireyin, büyüme ve olgunlaşma sürecinin genetik ve çevresel faktörlere bağlılık gösterdiğini bildirmektedir. Çevresel faktörler içerisinde fiziksel aktivitenin büyüme ve olgunlaşmayı etkileyen birçok faktörden biri olduğu ancak, düzenli gelişimde yeri olduğu bilinmektedir 7. Sportif yaşam tarzının sporcunun fiziksel, fizyolojik, zihinsel, psikolojik ve biyomotorik özelliklerini etkilediği bilinmektedir. Her sporun kazanma felsefesinin yanında, zihinsel şekli ve hareket dizilimleri farklılık göstermektedir. Farklı hareket dizilimleri sporcuların fiziksel yapılarını etkilemektedir 8. 2

13 Sporcuların genellikle çok özel insanlar olup, başarıları ve verimlilikleri birçok faktöre bağlıdır. Düzenli egzersiz yapan sporcular fiziksel hazırlıklar nedeniyle spor yapmayanlara göre fonksiyonel ve yapısal olarak avantaj sağlarlar 1. Son yıllarda spor dünyasında bilimsel araştırmaların yeri ve önemi her geçen gün artmakta ve gelişmektedir. Spor uygulamalarının bilimsel verilerle desteklenmesi sonucunda günümüzde değişik spor dallarında bayanlar ve erkeklerin sportif verimliliklerinde büyük artışlar ortaya çıkmıştır 9. Sporcuların fiziksel ve fizyolojik yapılarının ortaya konması uluslar arası alanda başarı için bir zorunluluk olarak görülmektedir. Her spor branşındaki sporcuların fizyolojik ve fiziksel yapıları bilinirse belki erken dönemlerde sporcu seçimi bilinçli bir şekilde yapılabilir; maksimum performans elde etmek için gerekli antrenmanlar düzenlenebilir; en önemlisi sporcuların fizyolojik özellik ve performanslarına uygun antrenmanlar uygulanıp sakatlanmalar önlenebilir 10. Çocukların büyümesinin, genelde kalıtsal özelliklerine, beslenme ve ortam gibi dış etkenlere bağlı olmakla yanı sıra fiziksel aktiviteye göre değişim gösterdiği bulunmuştur. Hiç spora katılmayan çocukların kas yapılarının az geliştiği, boylarının daha kısa, aşırı ya da yetersiz beslenme nedeniyle şişman ya da zayıf bir vücut yapısına sahip oldukları, algılama-öğrenme yeteneklerinin yavaş olduğunu söylemektedir 11. Bu çalışmanın amacı, eğitim-öğretim yılında Adana da bazı farklı tipteki liselerde öğrenim gören erkek sporcu ve sedanter öğrencilerin vücut yağ yüzdesi, dikey sıçrama profilleri ve 20 m mekik koşu dereceleri hakkında bilgi edinmektir. Böylece vücut yağ yüzdesi değerleri, dikey sıçrama ve mekik koşu testlerinden elde edilen verilerin oluşturulması ile ülkemizde orta öğretimde farklı liselerde eğitim gören sporcu ve sedanterlerin fiziksel yapıları konusunda öngörüde bulunulmasına katkı sağlanacaktır. Ayrıca araştırmada şu alt amaçlar yer almaktadır: 1. Çalışmaya katılan spor yapan ve sedanter öğrencilerin fiziksel özellikleri arasında anlamlı fark var mıdır? 2. Çalışmaya katılan spor yapan ve sedanter öğrencilerin vücut yağ yüzdesi ve dikey sıçrama oranları arasında anlamlı fark var mıdır? 3

14 3. Çalışmaya katılan okulların fiziksel özellikleri arasında anlamlı fark var mıdır? 4. Çalışmaya katılan okulların vücut yağ yüzdesi ve dikey sıçrama oranları arasında anlamlı fark var mıdır? 4

15 2. GENEL BİLGİLER 2.1. Spor Spor önceden belirlenmiş kurallara göre, kişisel veya takım halinde yapılan yarışma ve rekabet amaçlı, kişisel eğlence veya mükemmelliğe ulaşmak için yapılan fiziksel aktiviteler olarak tanımlanabilir. Basketbol, voleybol, futbol, beyzbol, hentbol, kayak gibi aktivitelerin hepsi birer spor aktivitesidir. Spor, insanın doğayla savaşırken kazandığı ana becerileri ve geliştirdiği araçlı-araçsız savaşım yöntemlerini, boş zamanındaki artışa bağlı olarak tek tek ya da topluca, barışçı bir biçimde ve benzetim yoluyla oyun, oyalanma ve işten uzaklaşma için kullanılmasına dayalı estetik, teknik, fizik, yarışmacı ve sosyal bir süreçtir. Bu tanım, sporun diğer yönlerini de göz ardı etmeksizin, sosyal açıdan ele alarak yapılmış en gerçekçi tanımdır. Çünkü spor kendine özgü sosyal kuralları, değerleri, etkileşim simgeleri ve süreçleriyle canlı bir sosyal yapıdır. Spor kendi geçmişi ile toplum geçmişi arasında sıkı bir bağ oluşturur. Bu bağ, sporu sosyal süreçler yoluyla şekillenmesinden kaynaklanmaktadır. Bu nedenle spor, kendiliğinden oluşmaz. Özellikle toplumdakim ilişkiler yoluyla ortaya çıkarak değişir ve yeniden biçim kazanır. Günümüz endüstri toplumlarında sosyal iş bölümü ve uzlaşmanın gelişim düzeyine uyarak sportif aktivitelerin çeşitleri artmıştır. Hatta spor kendi başına çak büyük ve karmaşık bir endüstri oluşturmaktadır. Artık spor, çok sayıda tüketicisi olan bir ürün olarak kabul edilmektedir 12. Çocuklar, hareketi eğlenceli buldukları için severler. Yetişkinler fiziksel aktiviteyle, zevk verdiği için uğraşırlar. Boş zamanlarının artmasıyla her yaştaki insan rekreasyonel amaçlı ve yarışma amaçlı fiziksel aktivitelerle ve spor programlarıyla ilgilenir. Bu uğraşılar, diğerlerinin yaşam kalitelerini ve iyi olmalarını sağlamak isteyen profesyoneller için dinamik bir gelecek sağlar. Yürüyüş, tırmanma, yüzme, jog, kampçılık gibi fiziksel aktiviteleri gerektiren faaliyetleri yapan milyonlarca insan bundan dolayı çok mutludur. Bu aktivitelerin düzenli yapımıyla kişinin akıl, sosyal ve fiziksel gelişimi sağlanır 13. Lise ve üniversiteler, bireye egzersiz dolu bir yaşamın olumlu getirilerinin aşılanmasında son derece önemli yere sahip kurumlardır. Lise ve üniversite ortamları, iş hayatına atılamadan önce gençlere fiziksel aktivite bilgilerinin 5

16 verilmesi ve bu yöndeki bilincin oluşturulması bakımından eşsiz bir ortam sağlamaktadır Sporun İşlevleri Günümüzde hızla gelişen teknoloji, insan gücüne duyulan gereksinmeyi giderek azaltmış ve bunun sonucu olarak insanın doğal yapısına uymayan bir yaşam biçimi ile birlikte iş ve sosyal çevreden gelen baskı ve stres, dolaşım ve solunum sistemi hastalıklarını özellikle gelişmiş ülkelerde başta gelen ölüm nedenleri arasına sokan faktörlerdir. Spor, çağdaş insanın sağlığını tehdit eden bu tehlikeye karşı dinamik, güncel yaşamın getirdiği streslerden uzak bir ortam yaratarak çözüm getirmekte ve kazandırdığı sağlıklı yaşam biçimiyle de tıbba yardımcı olmaktadır. Sporun bu işlevi yanında kişilerin sosyal ve bireysel karakter gelişimi üzerinde de olumlu etkileri açıktır. Bu açılardan ele alındığında da spor, sağlık giderlerinin azalması, hastalıklar nedeniyle işgücü kaybının önlenmesi ve sağlıklı insanlardan oluşan mutlu ve barışçı bir toplum yaratılmasında umut vermektedir 15. Spor yapan açısından kazanmaya dönük teknik ve fiziki bir çaba; izleyen açısından yarışmaya dayalı estetik bir süreç; toplum genelince oluşturulan bütün içinde de yerine göre o toplumun çelişki ve özelliklerini olduğu gibi yansıtan bir ayna, yerine göre onu yönlendiren etkili bir araç ama en önemlisi bir sosyal kurumdur 12. Sosyal alanda çok boyutlu bir olgu olan sporun üstlendiği çeşitli işlevler vardır. Bunlar; haz, mutluluk, eğlence sağlama işlevi; sağlık işlevi; gelir sağlama/meslek işlevi; statü işlevi; meşguliyet işlevi; sosyal çevre edinme işlevi; güzellik kazanma işlevi; aidiyet işlevi ve sosyalleşme işlevi olarak sıralanabilir 16. Spor faaliyetleri bedeni yetenekleri (hareket alışkanlığı, yorgunluğa direnme, şişmanlıkla mücadele vb.), ruhsal yetenekleri ( çevreye uyum, heyecanların denetimi, yaşamdan zevk alma, yaratıcı kişilik vb.) ve sosyal yetenekleri ( sorumluluk duygusu, yardımlaşma ve dayanışma, kurallara uyarak rekabet vb.) geliştirmektedir. Sporun, bireyin bedensel ve ruhsal sağlığına, sosyal ilişkiler ve iş üretimine katkısını gösteren bilimsel gerçekler sportif etkinliklere katılma isteğini giderek arttırmaktadır 17. 6

17 Endüstrileşmeyle birlikte, kas gücünün yerini giderek makine gücü almaktadır. Bir taraftan sürekli gelişen teknoloji, günlük hayatta bedensel faaliyetin yerini her geçen gün biraz daha azaltırken, diğer taraftan aşırı beslenme başta kalp-damar hastalıkları olmak üzere çeşitli sağlık sorunlarına neden olmaktadır. Bu süreçte spor, sağlık açısından zorunlu bir aktivite olarak gündeme gelmektedir 16. Egzersiz sağlıklı yaşamın vazgeçilmez bir öğesidir. Özellikle yaşam boyu egzersiz alışkanlığının kazandırılmasında çocukluk ve adolesan dönemde egzersiz ve spora katılım önemli rol oynar. Diğer yandan, düzenli egzersiz ve artan sayıda spora katılım bu yaş grubunda spor yaralanmaları riskindeki artışı da beraberinde getirir. Adolesan döneme özgü fiziksel, fizyolojik ve psikososyal değişimle ilişkili etkenler bu gruptaki spor yaralanmaları epidemiyolojisinin çocuklardan ve yetişkinlerden bazı farklılıklar göstermesine yol açar Bireyin Gelişim Dönemleri ve Spor İnsan yaşamı; doğum öncesi, bebeklik (0 2), ilk çocukluk (2-6), okul dönemi (6-12 yaş), ergenlik dönemi (12-18 yaş), genç yetişkinlik (18-25 yaş), orta yetişkinlik dönemi ve ileri yetişkinlik dönemi olarak ayrılmıştır 19. Doğum öncesi gelişim, yaşam süresindeki en hızlı gelişim dönemidir. Fetüs doğduğunda boyu ortalama cm, ağırlığı gram arasındadır. Bebeklik dönemi, doğum öncesi dönemden sonra bedensel gelişimin en hızlı olduğu dönem doğumdan sonraki ilk yıldır. Boy ve ağırlık ilk yıl çok artar, daha sonra yavaşlar. Bebeklikte beden, bacak ve kollar baştan daha hızlı büyürler. İlk çocukluk dönemi, bedensel gelişim hızı bebeklik dönemine göre azalmıştır. İlkokul çağına doğru, boy uzama hızı daha da azalır. Daha sonra ergenlik çağında yeniden hızlanır 19. Çocukluk dönemi, kuşkusuz sosyalleşmenin en yoğun olduğu dönemdir. Bu dönemde çocuk, temizlik, mutfak ve tüketim alışkanlığı, dil ve sosyal rolünün benimsenmesi gibi çok çeşitli sosyalleşme ilişkileri içinde bulunmaktadır. Çocukluk döneminde gerçekleşen sosyalleşme, sosyal hayat içinde gerekli bilgi 7

18 becerileri kazandırır ama bu hayatın bütünü için yeterli değildir. Sosyo-kültürel değişim hayatın her aşamasında yeni bilgilerin birey tarafından öğrenilmesini gerektirir. Yenilikler karşısında birey kaçınılmaz bir sosyalleşme olgusu ile iç içedir. Bu bakımdan kişinin hayattaki başarısı bir ölçüde kendini gelişmeler karşısında duyarlı kılacak olan sosyalleşme sürecine uyum göstermesidir. Değerlerin, konumların ve ilişkilere egemen olan anlayışların değişmesi karşısında insan kendi konumu ve anlayışına yeni yorumlar getirmek durumundadır 20. Okul dönemi, bedensel gelişme ilk yıllara göre yavaş ilerleme gösterir. Yaklaşık 9 yaşına kadar erkekler, kızlardan, yaşları arasında ise kızlar, yaşıtı olan erkeklerden daha uzun ve ağırdır. Ergenlik döneminde bireyler, hızlı fiziksel değişim nedeniyle vücut koordinasyonlarını sağlamada güçlük yaşarlar. Ancak daha sonra vücut koordinasyonu yetişkinlik düzeyine ulaşır. Özellikle çeşitli sporlarda, enstrüman çalmada başarılı olurlar. Kuvvet ve hız açısından erkekler daha iyi etkinlik gösterirler 19. Ergenlik dönemi olan veya yaş dönemlerinde bedensel etkinlikler, spor aktiviteleri, gencin bedenini algılamasına bedeniyle barışık olmasına, psikomotor davranışlar nedeniyle de, bedensel yeterlilik hissini duymasına yol açmaktadır Adolesan Dönemi Gelişim Evreleri Adolesan (Latince adolescentia, adolescere-büyümekten) dönemi çocukluk ile erişkinlik arasındaki fiziksel, cinsel, sosyal ve psikososyal geçiş dönemidir. Bu dönemde görülen fiziksel ve cinsel gelişim ergenlik olarak adlandırılır. Ergenlik (puberte), insanlarda meydana gelen "yetişkinliğe ilk adım" evresidir. Ergenlik, çocukluk çağı ile yetişkinlik çağı arasındaki geçiş dönemidir. Ergenlik, bireyde çocuksu tutum ve davranışlarının yerini yetişkinlik tutum ve davranışlarının aldığı, cinsiyet yetilerinin kazanıldığı, bireyin erişkin rolüne psikolojik ve somatik olarak hazırlandığı dönemdir. Çocukluk çağı olarak adlandırılan yaşlarda, sosyal toplum bilinci (süper ego) gelişmemişken, ergenlik 8

19 dönemine giren gençlerde toplumsal kabullenilme, bir grubun parçası olma (süper ego ve ego) kavramları gelişir. Vücut hormonlarından cinsiyet ile ilgili olan (sekonder cinsiyet hormonları) östrojen veya androjenlerin üretimi bu dönemde pik yaptığından ergen adayının psikolojisi sebepsiz değişimler gösterir. Genel olarak yaş arası ergenlik dönemi olarak adlandırılır. Ergenliğe giriş yaşı; genetik (ailesel), ırk, sosyoekonomik şartlar (çocuk yaşta evlendirme, ağır bedensel yük altında çalıştırılan çocuklar) ve iklim gibi faktörlerden etkilenir. Bazı Zenci kabileleri ve eski Araplarda ergenlik iklimin etkisiyle daha erken başlarken Kuzey yarım küredeki Norveç, Finlandiya gibi az güneş alan soğuk bölgelerde ergenlik yaşı daha geçtir. Genel olarak kızlar erkeklere oranla iki yıl kadar önce olgunlaşmaları nedeniyle bu dönem ülkemizde kızlarda yaşları arasında erkeklerde yaşları arasında başlar. Ergenliğin sonuna doğru bu farkın kapandığı görülür. Ergenliğe giriş için kesin bir zaman yoksa da genel olarak kızlar 9-13 yaş arasında ve erkeklerden daha erken ergenliğe girerler. Bu nedenle yaşamın bu döneminde kızlar -erkekler kendilerini yakalayıncaya kadar- birkaç yıl erkeklerden daha uzun ve daha olgundurlar. Adolesan dönemi erkeklerde vücut ağırlığı 7-20 kg artar. Boyları cm uzar. Ses çatallaşmaya başlayarak erkeğe has biçimde kalınlaşır. Deri yağlanır ve sivilce çıkar. Pubertal atılım adı verilen boyca uzama, hacimce irileşme başlar. Kas dokusu artarak vücuda iri erkeksi görünüm verir. Yüz, kollar, corpus penis (penis cismi) hariç genital alan, göğüs ve bacaklar erkeğe has biçimde tüylenir. Androjen (erkeklik hormonu) salgısının zirve yapması nedeniyle penis ve testisler olgunlaşmaya başlar. Bu da peniste erektilite (ereksiyon) ve uyarılabilme (excitability) kabiliyeti artar, testisler erkek gamet (üreme hücresi) olan spermleri üretmeye başlar 21. Ergenlik öncesi devrede erkek çocukta gelişmenin esas karakteri büyümedir. Bunu sağlayan faktör ise hormonlardır. Bu hormonal sistemin organizatörü hipofizdir. Hipofiz beyin kaidesinde bir çukurun içine yerleşmiş fındık kadar bir organdır. 3 bölümdür. Her bölüm kendine özgü çeşitli salgılarla hem diğer salgı bezlerinin çalışmasını ayarlar, hem de organizmanın genel metabolizmasını düzenler. Ergenlik öncesi bu organın etkisi ile kemiklerde bir 9

20 uzama ve kalınlaşma başlar. Çocuğun boyu uzar, omuzları ve göğüs kafesi genişler 22. Överlerden östrojen hormonu salınmasıyla birlikte büyüme hızlanır. Bu hormonun etkisi ile kemik gelişmesi hızlanır, epifizler kapanır, büyüme tedricen durur. Adetlerde ilk oluştan sonraki 1-2 yılda düzensizlikler yaşanabilir. Kız çocuklarda daha erken olmak üzere seksüel olgunlaşmanın ilk işaretleriyle birlikte büyüme hızlanır. İlk adetten hemen evvel büyüme yavaşlamaya başlar, epifizlerin kapanmasıyla durur 22. Uzun kemiklerde büyümenin durması kız çocuklarda 16 18, erkeklerde yaşlarında tamamlanır. Bundan sonraki minimal boy uzamaları gövde büyümesine aittir. Bu arada kilo da gözle görünür bir biçimde artar. Kız çocuklarda kilo artması deri altı yağ dokusunun artmasına bağlıdır. Erkek çocuklarda ise adale kitlesi artar 22. Pubertenin ortaya çıkışı ırk, genetik özellikler, sosyo ekonomik düzey ve beslenme sistemiyle yakından ilişkilidir. Bu fiziki değişikliklerin yanında puberte çağı psikolojik gelişme çağıdır. Anne ve babasına dayanan, kendi benliğini daima en ön planda tutan çocuk, sosyal ödevlerini ve hayatını kendisi yürütecek bir kişilik haline geçmektedir. Bu dönemde anne ve babasından ayrışmaya başlayan çocuk, aile dışındaki karşı cinsten kişilerle olgun ilişkiler kurmayı öğrenmelidir. Bir kişilik araması içinde olan çocuklar bazen bu hızlı bedensel büyümeye ve değişimlere uymada zorluk çeker ve bocalar. Bu değişiklikler kendisine anlatılıp, bunların normal gelişmeler olduğu açıklanan bir çocuk, bu sıkıntıları daha kolay atlatacaktır. Daha inatçı, dik kafalı olan çocuklara bu dönemde anlayışlı olup, yol gösterici olmak gerekir 22. Bu dönemde bazı hormonların salınma seviyelerinin yüksekliği nedeniyle erkek çocuklarda boy uzaması ve adale gelişmesi kızlardan fazla olur. Erkeklerde genital gelişme ile beraber büyüme hızlanır. Androgenler kemik gelişmesini de hızlandırdığından bir süre sonra kemik uçlarındaki epifiz dediğimiz büyüme bölgeleri kapanır ve büyüme durur 22. Puberte döneminde boy uzama hızındaki artışa ağırlık artışı da eşlik eder ve eş zamanlıdır. Normalde puberte sırasında ideal yetişkin ağırlığının % 50 si kazanılır. Birincil olarak kas kitlesini yansıtan yağsız vücut kitlesi, hem kız hem 10

21 erkek çocuklarda artmaya başlar ve puberte boyunca da artmaya devam eder. Kas genişliği büyüme hızı doruk noktasına ulaştığında maksimal bir hızlanma gösterir ve ondan sonra yavaşlar 22. Erkek çocuklarda üst ekstremite, baldır ve kalçada yağ kaybı gözlenir. Oysa kızlarda yağ kaybı sadece üst ekstremitelerdedir. Yine kızlardakinin tersine kalçaya göre omuzlardaki genişleme erkek adölesanlarda tipik gelişmedir 23,24. Puberte sırasında kas kitlesindeki artışa, kas kuvvetindeki artış eşlik eder. Ancak kasların hacmindeki büyüme kas gücündeki artışa tam olarak parallel değildir. Kas gücünde maksimum kazanç, PHV den 9 14 ay sonra ortaya çıkar ve yaşa kadar artış gösterir 25. Ergenlik (Adolesan) çağı bir stres çağıdır. Büyüme ve gelişme ön plana çıkmış, bazı hastalıklara dayanıklılık artmıştır. Üst solunum yolu hastalıkları, tüberküloz gibi enfeksiyonlara dayanıklı olmak için uygun beslenme, düzenli uyku gereklidir. Bu devrede kifoz, skolyoz gibi iskelet sistemi bozuklukları daha sık görüleceğinden, oturma ve duruş bozuklukları olup olmadığına daha fazla dikkat edilmelidir. Tiroid bezinde büyüme, anemi, obezite ve zayıflık gibi beslenme ile ilgili bozukluklarda dikkatli olmak, aynı zamanda egzersize ağırlık vermek çocukların gelişme dönemlerine olumlu etkiler yapacağı muhakkaktır 25. Ailenin yanı sıra, arkadaş grubunun sosyal ve kültürel normların etkisini yaşayan genç, olgunlaşma döneminde bir arayış içindedir. Ailesinin, arkadaş grubunun, okulun ve medyanın sunduğu sosyal ve kültürel modelleri anlamlı bir bütünlük içerisinde değerlendirip, özümseyen gençler sağlıklı kişilik geliştirirler Vücut Kompozisyonu İnsan vücudu yağ, kemik, kas hücreleri ile hücre dışı sıvılardan oluşur. Vücut kompozisyonu bu dört grubun belirli oranlarda bir araya gelmesiyle mükemmel bir hale gelir 27. Vücut kompozisyonunda meydana gelecek değişikliklerde en önemli rolü kas ve yağ kütleleri belirler. Kas ve yağ dokuları analiz edildiğinde her ikisinin de su, yağ ve proteinden oluştuğunu fakat kas hücrelerinin % 70 i su, % 7 si 11

22 yağ, % 22 si proteinden meydana gelirken, yağ hücrelerinin % 22 si su, % 72 si yağ ve % 6 sı proteindir 28. Vücut yağ kütlesi ve yağsız vücut kütlesi, vücut kompozisyonunu oluşturur. Bu iki kütlenin toplamı ise vücut ağırlığını oluşturur. Vücut ağırlığı ise enerji kullanımda önemli rol oynar. Örneğin daha az kilolu bir sporcu az kiloya göre aynı tip aktivitelerde daha fazla enerji kullanacaktır 29. Düzenli yapılan antremanlarda, vücudun ağırlığı, artan yoğun egzersizler esnasında deri altı yağ incelirken vücutta yağsız kas kütlesinin artması vücuttaki yağ miktarının azaldığını göstermektedir 30. Performansı en iyi şekilde kullanmak için vücut-yağ içeriğini azaltmanın sporcuların kas kuvvetini ve özellikle çabukluğunu arttırmada pozitif etkide bulunmaktadır 31. Spor yapan ve yapmayan ebeveynlerin çocuklarının fiziksel ve motorsal performans farklılıklarını incelenmesiyle ilgili bir takım çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar sonucunda, motorik testlerde spor yapan ebeveynlerin çocukları, motorik özellikler bakımından, spor yapmayan ebeveynlerin çocuklarına oranla daha iyi olduğu tespit edilmiştir 32. Kılınç ve Karakuş 2006 da yapmış oldukları çalışmada lisans eğitimi yapan yaş arası kız öğrencilerde spor yapan ve yapmayanların vücut yağ oranları arasında farklılık bulmuşlardır. Çalışmada, spor yapan kızların vücut yağ oranları daha düşük olduğu ortaya çıkmıştır 8. Dikey sıçramayla ilgili yapılan bir başka çalışmada, bayan judo milli takım sporcularında anaerobik güç ile vücut yağ oranı arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Anaerobik gücü yüksek sporcularda vücut yağ oranı, anaerobik gücü düşük olan sporculara göre daha az olduğunu ortaya çıkmıştır 33. Anonim olarak yapılan bir çalışmada, sedanter erkeklere uygulanan 8 aylık egzersiz programının fizyolojik- kondisyonel parametrelere etkisi incelenmiştir. Çalışma sonucunda kuvvet ve dayanıklılığın egzersize bağlı olarak arttığı belirtmiş, fiziksel işgücünde de antrenman öncesine göre artış olduğu saptanmıştır 33. Hangi yaşta olursa olsun insanların egzersiz, spor yapma alışkanlığını kazanmış olmaları onların daha sağlıklı daha verimli bir yaşam sürmelerine neden olacağı tüm antrenman bilimciler tarafından kabul edilmektedir. Bu 12

23 düşünceler doğrultusunda yapılan araştırma sonucunda organizmada meydana gelen, fizyolojik ve kondisyonel değişimler net olarak görülmektedir. Belki ileri yaşlarda kuvvet antrenmanın kullanılış oranının düşüklüğü önerilse de bunun kazanılmış olan spor alışkanlığı korunduğu takdirde sorun olmayacağını düşünmekteyiz 6. Çolakoğlu (2003), yaptığı çalışmada 4-6 yaş çocuklarda vücut ağırlığı ve boyda önemli farklılıklar olduğunu, ancak vücut kompozisyonunda bir farklılığa rastlanmadığını saptamıştır 2. Spor yapan çocuklarla yapılan bir çalışmada, çabuk kuvvete yönelik istasyon çalışmasının bazı fiziksel ve motorik özellikleri geliştirdiğini, 6-13 yaş grubu çocuklarda 6 aylık yaz sporu okulu eğitimi sonrasında boy, vücut ağırlığı ve vücut yağ oranları arasında önemli bir farklılık olduğunu bildirmiştir 3. Fiziksel olarak aktif adolesanların inaktif adolesanlara göre vücut yağ miktarı erkeklerde düşük, kızlarda yüksek olduğu başka bir çalışmada belirlemişlerdir. Bu çalışmaya göre inaktif bireylerin vücut ağırlıkları ve bedensel kitle indeksleri daha yüksektir 16. Çolakoğlu (2003), vücut kompozisyonu ve sporsal performans ile ilgili yaptığı çalışmada, vücut kompozisyonunu bilmenin, sadece kilo ve boy ölçülerini bilmekten daha değerli olduğunu bildirmiştir 2. Türkiye'de hareket azlığından kaynaklanan kalp ve damar hastalıklarına yakalanan 4 milyon kişinin, ülke ekonomisinde yılda 300 milyon iş günü kaybına sebep olduğu, bunun ülke ekonomisine zararının milyon doları bulduğu belirtilmektedir. İnsanoğlunun teknolojik ve endüstriyel gelişmelerle hayatını kolaylaştırırken, hareket azlığının getirdiği hastalığın kurbanı olduğu, genel üretimdeki fiziksel faaliyetinin 18. yüzyıl sanayi devrimi öncesi % 92 iken, bugün ise bu oranın % 20'ler seviyesinin altına düştüğü ifade edilmektedir. İnsan, medeniyet geliştikçe daha az hareket etmek zorunda kalıyor. Hareket azlığının organizma üzerindeki olumsuz etkileri düşünülmeden, her geçen gün yeni bir alet geliştiriliyor. Günümüzde az hareketin "hypokinetic disease" (hareket azlığı) isimli hastalığın doğmasına sebep olduğu saptanmıştır. Türkiye'de hareket azlığından kaynaklanan kalp ve damar hastası 4 milyon kişi olduğu bildirilmektedir. Bu hastaların iş gücü kayıpları yılda 300 milyon iş günü. Bunun 13

24 ülke ekonomisine zararı ise milyon dolar civarındadır. Bunların dışında hipertansiyona bağlı kalp hastalarının sayısı 300 bine yaklaşmaktadır. Bu hastalıkların tek bir kurtuluş yolunun hareket etmek olduğu bildirilmektedir 34. Rolland (1993) yaptığı çalışmada adolesan döneminde vücut kompozisyonunu metod, limit ve tesbitini yapmıştır. Bu çalışmada, bazı vücut kompozisyonlarının beslenmeye bağlı olduğu ortaya çıkmıştır. Bununla beraber yaş, cinsiyet, ırk, fiziksel aktivite ve hastalığa bağlıdır. Metodda vücut kompoziysonu ölçümleri değişebilir niteliklere bağlıdır. Ayrıca çalışmanın uygulama koşullarına da bağlıdır. Daha detaylı olarak da mesela densitometri, izotop seyrelmesi ve özdirenç ölçümleri yaparak detaylı bilgi elde edilebilir. Fakat yaygın olarak yetişkinlerde kurulan hipotezlerin temelleri üzerine kurulmuştur. Gelişme süresince vücutta kimyasal değişimler de meydana gelmektedir. Vücudun kimyasal olarak değişimlerin olgunluğa ulaşması ergenlik sonrasına kadar görülmemektedir. Buna rağmen büyük değişimler erken yaşlarda meydana gelmektedir Sedanter Yaşam Tarzı Sedanter yaşam tarzı, günlük aktivitelerin dışında sportif aktiviteleri olmayan insanların benimsemiş oldukları yaşam şeklidir. Hareketsizlikten dolayı çağımızın insanı stres, kalp-damar, sinir sistemi hastalıkları, solunum yolu hastalıkları ve aşırı beslenmeden kaynaklanan bir takım rahatsızlıklar yaşayabilmektedir 36. Günümüz koşullarında sedanter yaşam tarzının birçok olumsuz etkileri vardır. Öncelikli olarak ileri ki yıllarda ciddi sağlık sorunları ile baş başa kalacağız demektir. Amerika Birleşik Devletleri'nde okul dönemi çocuklarında son 30 yıllık dönem için (özellikle son 10 yıl) aşırı kilolu çocuk sayısı 2 katına çıkmıştır. 1970'li yıllarla karşılaştırıldığında 2000'li yıllarda ABD'de çocukluk dönemi obezitesin de %60'lık bir artış buna güzel bir örnek teşkil etmektedir. Obez (aşırı kilolu) çocukların %80'nin yaşamlarının ileriki dönemlerinde erişkin obez olduğu gerçeği bu sorunun boyutlarını daha ciddi hale getirmektedir. Sedanter yaşam biçimindeki artışın diğer boyutu ise ekonomiktir. Bu sorun veya ortaya çıkaracağı tablo kısıtlı ekonomik kaynaklara sahip olan ülkemizin 14

25 kaynaklarının önemli bir kısmını ileriki yıllarda bu konuya ayırmasına neden olacaktır. 2000'li yıllar için erişkin Amerikalıların %35'nin obez olduğu ve bu bireylerin yeme amaçlı harcamalarının yaklaşık 50 milyar dolar olması dışında Amerikan kuruluşlarının bu bireylerin sağlık vb. sorunları için yıllık yaklaşık 100 milyar dolar ek bir harcama yapması bizleri bekleyen soruna çarpıcı bir örnektir 37. Bu sorunun en basit çözümü ise çocukların yeme alışkanlığını sağlıklı bir biçime kaydırılması ve onların fiziksel aktiviteye yönlendirilmesidir. Ebeveynlerin fiziksel aktif yaşam biçimleri çocuklarına yol gösterici/yönlendirici ve heveslendirici bir örnek olacaktır. 15

26 3. MATERYAL VE METOD Araştırma Modeli Farklı tipteki liselerde öğrenim gören yaş grubu adolesan dönemi spor yapan ve sedanter öğrencilerin fiziksel ve fizyomotorik özelliklerinin saptanması amacıyla yapılan bu çalışma mevcut durumu ortaya koyan tarama modelinde betimsel ve nedensel karşılaştırmalı bir çalışmadır. Araştırmaya 68 öğrenci gönüllü olarak katılmıştır Evren ve Örneklem Araştırmanın evrenini eğitim öğretim yılında, Adana İli Seyhan İlçesinde bulunan Adana Seyhan Fatih Terim Lisesi, Nurten Yetimoğlu Bilgisayar Anadolu Meslek ve Anadolu Teknik Lisesi, M. Kemal Tuncel Anadolu Lisesi olmak üzere 3 farklı tipte eğitim veren liselerden tesadüfî örnekleme yöntemi ile seçilmiş olan 34 ü ders dışı egzersiz kapsamında haftada 6 saat aktif spor yapan lisanslı, 34 ü ise sedanter olarak yaşamlarını sürdüren toplam 68 öğrenci oluşturmaktadır Araştırmada Uygulanan Ölçüm ve Testler Boy ve vücut Ağırlığı Ölçümleri Deneklerin vücut ağırlıkları 100 gram hassasiyetle ölçüm yapan Cendix CX marka dijital baskül kullanılarak kilogram cinsinden çıplak ayak, tişört ve şortla ölçülmüştür. Boyları ise çıplak ayak Medikaplus marka ecza tipi boy ölçüm aleti ile santimetre olarak (cm) ölçülmüştür Dikey Sıçrama Ölçümleri Deneklerin dikey sıçrama değerlerini tespit etmek için Stanley marka çelik metre kullanılmıştır. Deneklerin dikey sıçrama değerlerini tespit ederken, denekler sağ ellerini tebeşir tozuna batırmış, yüzü duvara dönük olarak ellerini duvarda uzatabileceği en üst noktayı işaretlemiş ve nokta sıçramadan önceki nokta olarak belirlenmiştir. Sonra denek çift ayağıyla sıçrayabileceği en üst 16

27 noktaya sıçrayarak duvara değmiş, aradaki mesafe dikey sıçrama mesafesi olarak kaydedilmiştir. Deneklere bu uygulama 3 tekrarlamalı olarak yaptırıldıktan sonra, elde edilen değerlerin ortalaması alınarak test formuna santimetre (cm) cinsinden kaydedilmiştir m. Mekik Koşusu Testi Kişinin MaxVO2 değerini tahmin etmektir. Daha çok kardiorespiratör kondisyon verimliliği ve aerobik kondisyonun gösteren bir çalışmadır. Bu test 20 metrelik alanı bir uçtan bir uca gittikçe artan hızda koşmaktan ibarettir. Kasetten çıkan sinyal sesine göre basamaklar tamamlanır. Kasetteki basamak sayısı 21'dir. Her tek sinyal bir mekik sonunu, her üçlü sinyal bir basamak sonunu gösterir. Mekik koşu testinde denek aşağıda yazılanları sırasıyla uygular; 1- Denek 20 m lik mesafeyi gidiş dönüş olarak koşar. 2- Test yavaş bir koşu hızında (8 km/s) başlar ve denek duyduğu 1. sinyal sesinde koşusuna başlar. 2. Sinyal sesine kadar çizgiye ulaşmak zorundadır. 2. Sinyal sesini duyduğunda ise tekrar geri dönerek başlangıç çizgisine döner ve bu koşu hızı her dakikada 0,5 km/s artan sinyallerle devam eder. 3- Denek sinyali duyduğunda ikici sinyalde pistin diğer ucunda olacak şekilde temposunu ayarlar. Başta yavaş olan hız her 10 sn bir giderek artar. 4- Denek bir sinyal sesini kaçırıp 2. Sine yetişirse teste devam eder. Eğer denek iki sinyali üst üste kaçırırsa test sona erer. Üst düzey basketbolcularda 20 m. mekik koşusunun genel dayanıklılık ölçütü olarak kullanıldığı bir çalışmada 20 m. mekik koşusunun basketbolcuların genel dayanıklılık düzeylerinin saptanmasında özel koşullara uygun bir kullanım olabileceği saptanmıştır Vücut yağ yüzdesinin ölçülmesi Vücut yağ yüzdesi ölçümleri holtain marka skinfold kaliper kullanılarak yapılmıştır. Ölçümler vücudun sağ tarafından yapılmıştır. Baş ve işaret parmağıyla katlanan deri arasında kas kitlesi olmayacak şekilde kavrandıktan 17

28 sonra kaliper yerleştirildi. Kaliper parmaklarla katlanmış olan bölgeden 1 cm. uzağa kadar yerleştirildi. Parmaklar gevşetilmeden 2-3 saniye arasında ölçümler okunup kaydedilir. Ölçümler milimetre cinsinden iki tekrarlamalı olarak yapılmıştır. Vücut yağ yüzdesi aşağıda verilen Yuhazs Formülü ne göre hesaplanmıştır 39. % Yağ: (tr + ss+ si + ab) tr: Tricebs ss: subscapula si: spnailiaca ab: abdominal Şekil 3.1. Deri altı Yağ Ölçümü Şekil 3.2. Holtain Marka Deri Altı Yağ Ölçümünde Kullanılan Kaliper 18

29 Karın: Göbek bağının aklaık 2cm sağ yan tarafındaki deri dikey doğrultuda katlanıp ölçüldü. Suprailiac: Denek kolları yana sarkıtılmış ayakta dururken, iliak bölgesi vücudun sağ yan orta hattından, iliumun hemen üstünden yarım yatay diagonal olarak katlanan deri kıvrımı ölçülmüştür. Göğüs: Göğüs ön axilleri çizgi ile meme arasındaki diagonal deri kıvrımının 1/3 ü üzeride katlanan deri ölçüldü. Bacak: Üst bacağın önyüzünde, kalça ve diz ekleminin arasındaki orta nokta üzerindeki deri katlaması dikey doğrultuda ölçüldü. Biceps: Üst kolun ön orta çizgisi üzerindeki dikey kıvrımının acromion ve olecranon çıkıntılarının orta noktası üzerindeki deri katlaması ölçüldü. Triceps: Sağ üst kolun arka orta hattında scapuladaki acromion ve unlanın olecranon çıkıntıları arasındaki mesafenin ortasından dikey olarak kas üzernde katlanan deri ölçüldü. Suprailiac: Denek ayakta kolları yana sarkıtılmış durumda iken, iliac bölgesi vücudun yan orta hattından iliumun hemen üstünden alınan yarım yatay diagonal olarak katlanan deri ölçüldü. Kişisel Bilgi Formu (KBF) : Yaş, boy, vücut ağırlığı, sporla uğraşma yılı, oynadığı spor branşı, gibi tanıtıcı özellikler yer almaktadır Verilerin Değerlendirilmesi Araştırmada değerlerin ortalamanın çevresindeki dağılımını ölçmek için en yaygın biçimde kullanılan nicelikler varyans ve varyansın karekökü olan standart sapmadır. Varyans, ortalamanın örnekleme değerlerinden çıkarılmasıyla bulunan sapmalann karelerinin ortalaması alınarak hesaplanır. Bir veri kümesini betimleyen iki özellikten biri aritmetik ortalama, diğeri de varyanstır. Karşılaştırılacak olan ortalamalar ikiden fazla olduğunda varyans analizi yapılır. Varyans analizinin birçok çeşitleri vardır. Burada en yalın olan tek yönlü varyans analizi incelenmiştir. 19

30 Tek yönlü Varyans analizi (Anova) İkiden çok bağımsız grup verilerinin değerlendirilmesinde tek yönlü varyans analizi kullanılır. Buradaki tek yön ifadesi, grupları birbirinden ayıran tek özellik olduğu, ya da grupların tek değişkeninin değerleri ile ayrıldığı anlamına gelir. Örneğin: Üç ayrı öğretim yönteminin her birinin örnekleme yoluyla seçimi dört ayrı gruba uygulanması sonucunda; bu yöntemlerden hangisinin daha etkili olduğunu anlamak; başka bir değişkenle yöntemler arasında etkililik yönünden bir fark olup olmadığını belirlemek için tek yönlü varyans analizi kullanılır. Burada, üç ayrı grubun ortalamalarının karşılaştırılması söz konusudur. Bu çalışmada da anova testi uygulanmıştır. Testler, okullar arasında boy, vücut ağırlığı, vücut yağ yüzdesi, dikey sıçrama değerleri karşılaştırılmıştır. Ayrıca, spor yapan ve yapmayan denekler arasında da aynı verilerin karşılaştırılması yapılmıştır. Çalışmada elde edilen bulgular değerlendirilirken, istatistiksel analizler için SPSS (Statistical Package for Social Sciences) for Windows (SPSS Inc., Chicago, IL) ve Microsoft Office Excel 2003 (Microsoft Corporation) programları kullanıldı. Verilerin istatistiksel değerlendirilmesinde; ortalamalar arasındaki farkın belirlenmesinde parametrik test olan student t testi uygulandı. P< 0.05 anlamlı olarak kabul edildi

31 4. BULGULAR Adana İli Seyhan İlçesinde bulunan liselerin arasından farklı tipte 3 okul rasgele seçilmiştir. Bu liselerde öğrenim gören yaş grubu adolesan dönemi 68 öğrenci, araştırmaya istekli olarak katılmışlardır. Bu öğrencilerden 34 ü aktif spor yapan denek grubunu oluşturmaktadır. Diğer 34 ü ise sedanter olarak yaşamlarını sürdüren ancak, günlük aktivitelerini devam ettiren öğrencilerden seçilmiştir. Öğrenciler çalışmaya gönüllü olarak katılmışlardır. Araştırma eğitim öğretim yılında, Adana Seyhan Fatih Terim Lisesi, Nurten Yetimoğlu Bilgisayar Anadolu Meslek ve Anadolu Teknik Lisesi, M. Kemal Tuncel Anadolu Lisesi nde öğrenim gören 34 spor yapan, 34 de sedanter olmak üzere toplam 68 öğrenci üzerinde yapılmıştır. gösterilmiştir Spor Yapan ve Sedanter Öğrencilere ait Bulgular Spor yapan bireylerin okullara göre spor branşı dağılımları tablo de Tablo Spor Yapanların Okullara Göre Spor Branşı Dağılımları Okul Adı Spor Branşı Futbol Basketbol Atletizm Diğer Toplam Nurten Yetimoğlu A.M.L.- A.T.L M. Kemal Tuncel Anadolu Lisesi Fatih Terim Lisesi Toplam Tablo de spor yapan öğrencilerin okullara göre branş dağılımına baktığımızda, atletizm sporu yapan sporcu sayısının 14, basketbol sporu yapanların sayısının 9, futbolla uğraşanların 8 ve diğer sporları yapan sporcuların sayısının 3 olduğu görülmektedir. Spor yapan öğrenciler okul takımlarında lisanslı olarak ve haftada 6 saat ders dışı egzersiz planı kapsamında antrenman yapmaktadırlar. 21

32 Spor yapanlarla sedanterlerin boy ve vücut ağırlığı ortalamaları ve karşılaştırma sonuçları tablo de gösterilmiştir. BOY VÜCUT AĞIRLIĞI Tablo Öğrencilerin Fiziksel Özellikleri N x s t sd P Spor yapan ,35 1,35 0,345 7,85 0,731 Sedanter ,97 1,18 0,345 6,88 0,731 Spor yapan 34 59,56 1,70 1,481 9,91 0,143 Sedanter 34 63,06 1,69 1,481 9,57 0,143 Tablo de görüldüğü gibi spor yapan öğrencilerin boy ortalaması 171,35± 1,35 cm iken, sedanterlerin boy ortalaması 171,97± 1,18 cm dir. Öğrencilerin boy ortalamaları dikkate alındığında, sporcular ile sedanterler arasında istatistiksel açıdan bir fark olmadığı yapılan analizler sonucunda görülmektedir(p>0.05). Çalışmaya dâhil edilen ve spor yapan öğrencilerin vücut ağırlıkları ortalaması (59,56 kg), sedanterlere göre (63,06 kg) daha az olduğu, fakat bu farklılığın istatistiksel bir anlam taşımadığı tespit edilmiştir(p>0.05). Spor yapanlarla sedanterlerin vücut yağ yüzdesi ortalamaları ve karşılaştırmaları tablo de gösterilmiştir. Tablo Spor Yapanlarla Sedanterlerin Vücut Yağ Yüzdesi Ortalamaları İle Standart Sapma Değerlerinin Karşılaştırılması VÜCUT YAĞ YÜZDESİ N x s t sd p Spor yapan 34 7,54 0,05 4,699 0,30 0,000 Sedanter 34 8,66 0,23 4,699 1,36 0,000 Araştırmaya katılan öğrencilerin, tablo de görüldüğü gibi, vücut yağ yüzdeleri arasında farklılıkların olduğu belirlenmiştir. Sedanter öğrencilerde vücut yağ yüzdesi % 8,66 olarak saptanırken, spor yapan öğrencilerde bu oran % 7,54 olarak belirlenmiştir. Her iki grubun ortalamaları göz önüne alındığında spor yapan öğrencilerde vücut yağ yüzdelerinin daha düşük olduğu görülmektedir. Spor yapan öğrencilerle sedanter öğrencilerin vücut yağ yüzdesi değerleri arasında istatistiksel anlamda spor yapanlar lehine anlamlı bir fark olduğu görülmektedir(p<0.001). 22

33 Spor yapanlarla sedanterlerin dikey sıçrama ortalamaları ve standart sapma değerleri ve karşılaştırma sonuçları tablo de verilmiştir. Tablo Spor Yapanlarla Sedanterlerin Dikey Sıçrama Karşılaştırılması N x s t sd p Spor yapan 34 DİKEY SIÇRAMA 49,50 1,32 2,115 7,68 0,038 Sedanter 34 45,38 1,43 2,115 8,35 0,038 Tablo de, spor yapan öğrencilerle, sedanter öğrencilerin dikey sıçrama kabiliyetleri göz önüne alınmış olup, spor yapan öğrencilerin ortalama olarak 49,50 cm lik bir seviyeye ulaştıkları, sedanterlerin ise ortalama 45,38 cm lik bir seviyeye kadar sıçrayabildikleri belirlenmiştir. Spor yapan öğrencilerin büyük çoğunluğu atletizm branşıyla uğraştıklarından dolayı aradaki fark büyük olmamıştır. Mehmet Kemal Tuncel Anadolu Lisesi nden araştırmaya katılan öğrencilerin çoğunluğunu basketbolcular oluşturmaktadır. Bu öğrencilerin dikey sıçrama değerleri spor yapan öğrencilerde ortalamayı arttıran etken olarak düşünülebilir. Dikey sıçrama değerleri özellikle basketbolcularda yüksektir. Araştırmaya katılan sporcuların bir kısmı basketbolcu olduğundan, sedanter öğrencilerden daha yüksek dikey sıçrama ortalamasına sahip oldukları belirlenmiştir. Dikey sıçrama değerleri arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu görülmektedir.(p<0.05) Spor yapanların spor yaşı ve mekik koşusu ortalamaları tablo de gösterilmiştir. Tablo Spor Yapanların Spor Yaşı ve Mekik Koşusu Ortalamaları SPOR YAŞI MEKİK KOŞUSU n x SS x SS Spor Yapan 34 4,65 0,53 68,35 2,16 23

34 Tablo e bakıldığında spor yapan öğrencilerin ortalama spor yaşının 4,65±0,53 yıl olduğu ve mekik koşusu ortalama değerinin ise 68,35±2,16 olduğu görülmektedir. Denekler arasında spor yapanların spor yaşı 1 ile 10 yıl arasında değişim göstermektedir (Şekil 4.1.1). Deneklerin spor yaşı ile sayıları şekil de gösterilmiştir spor yaşı spor yas kişi sayısı Şekil Spor Yapanların Spor Yaşları Mekik koşusu testine başlayabilmek için önce sporculara ısınma koşusu ve açma-germe egzersizleri yaptırılmıştır. Mehmet Kemal Tuncel Anadolu Lisesi nden araştırmaya katılan öğrenciler mekik koşusu testinde yüksek değerler kaydetmişlerdir. Uzun süreli yüksek tempo gerektiren basketbol sporu yaptıklarından ve koşu mesafesinin 20 m lik olduğundan dolayı bu testte fazla tekrar yapmalarında önemli bir etken olduğu düşünülmektedir. Diğer yandan atletizm sporu yapan bireylerin de koştukları tekrar sayısı yüksek çıkmıştır. Mekik koşusu testi yapılırken sporcuları motive edecek ve performanslarını yükseltecek telkinlerde bulunulmuştur. Böylelikle moral kondisyon seviyeleri de üst düzeyde tutulmuştur. Sedanter bireylere herhangi bir sağlık sorunu ile karşılaşmamak için bu test uygulanmamıştır. Aerobik dayanıklılığın tespit edilmesi amacıyla yapılan bu koşu testi sonucunda alınan ortalama değerlerdir. 24