Cep Telefonu Kullanmanın Uyku Kalitesi Üzerine Etkisi

Transkript

1 ARAŞTIRMALAR / Researches Effect On Sleep Quality Of Use Mobile Phone Mukadder MOLLAOĞLU1, Tülay KARS FERTELLİ2, Fatma ÖZKAN TUNCAY2 ÖZET SUMMARY Amaç: Bu çalışmanın amacı cep telefonu kullanma durumunun kişilerin uyku kalitesi üzerine etkisinin incelenmesidir. Metod: Deneysel nitelikte olan çalışmanın örneklemine 40 kontrol, 40 deney olmak üzere 80 birey alınmıştır. Bireylere ilişkin veriler, Birey Bilgi Formu ve Pittsburg Uyku Kalitesi Ölçeği (PUKÖ) ile elde edilmiştir. Çalışmada deney grubuna; bir ay süresince uyurken cep telefonlarını kapatması, kontrol grubuna; eski uyuma alışkanlıklarına devam etmeleri belirtilmiştir. Veriler yüzdelik hesabı ki-kare testi ve iki ortalama arasındaki farkın önemlilik testi kullanılarak değerlendirilmiştir. Bulgular: Bireylerin başlangıçta farklı olmayan () uyku kalitesi toplam ölçek puanları bir ay sonra karşılaştırıldığında; deney grubundaki bireylerin uyku kalitelerinin iyi düzeye yükseldiği, buna karşın kontrol grubundaki bireylerin uyku kalitesinin kötü düzeyde kaldığı ve aradaki farkın anlamlı olduğu () belirlenmiştir. Sonuç: Bu çalışmada, bireylerin cep telefonu kullanma durumunun uyku kalitesini olumsuz etkilediği sonucuna varılmıştır. Aim: The purpose of the study was to investigate effects on sleep quality of mobile phone. Methods: Sample of 80 individuals participated, of which 40 were in the Experimental group (E), and 40 were in the Control group (C). Cell phones of EG was turned off while sleeping. CG continued usual sleeping habits. Data were collected with Personal Information Form (PIF) and The Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI). Data of the study was evaluated using the percentage, chisquare test and significance test of difference between two means. Results:In both groups, the individuals' sleep quality compared with the total scale scores at baseline did not differ (p> 0.05). In the EG, sleep quality has risen after a month, whereas the CG remained at the level of individuals were poor sleep quality. In the analysis of the difference between means of the E and C groups, after the a month, statistically significant differences were found between E and C groups in sleep quality (). Conclusions: Mobile phones affects the sleep quality. Anahtar Kelimeler: Cep telefonu, uyku, uyku kalitesi Key Words: Mobile phones, sleep, sleep quality. GİRİŞ Çağın en son buluşu olan cep telefonu kullanımı her geçen gün artmaktadır. Yaygın ve sık kullanılan bu yeni teknolojinin diğer teknolojik yenilikler gibi sağlığı olumsuz etkileyen bir boyutunun olduğu merak edilen tartışma konularından biridir (1,2). Cep telefonu, MHz sinyal ve 217 Hz darbe ile kablosuz olarak iletişim sağlayan bir telekomünikasyon cihazıdır(1,3). Bu cihazın açık konumda iken baz istasyonuna gönderdiği sinyal çok düşük iken, konuşma sırasında baz istasyonuna gönderdiği sinyal daha güçlüdür. Bu nedenle cihazın açık konumda oluşturduğu sinyal hiçbir güç oluştur-mazken, konuşma sırasında sinyal gücü 0 mw'lara kadar artmakta, elektromanyetik alan (EMA) oluşmaktadır(1,4-6). Oluşan bu EMA'ın kanser, baş ağrısı, beyin tümörü, gibi birçok probleme neden olabileceği, insan sağlığını olumsuz etkileyebileceği bildirilmektedir(2, 7, 8). Cep telefonunun sağlığı olumsuz etkilediği, temel insan gereksinimlerinden biri de uykudur(9). Uyku bireyin yaşam kalitesi ve sağlığını etkileyen, kendisini iyi hissetmesinde etkili olan aktivitelerden biri olup fizyolojik, psikolojik ve sosyal boyutları olan bir süreçtir (10,11). Günlük yaşamımızın ayrılmaz bir ritmi olan uyku, mental ve fiziksel fonksiyonların en iyi duruma gelmesini sağlayarak, bireyin kendini iyi hissetmesini sağlar(12). Kaliteli bir uyku sağlığın önemli bir göstergesidir ve organizmanın yeniden enerji toplaması, canlanması için gereklidir(10, 11, ). Nesnel olarak kalitesinin ölçülmesi zor ve karmaşık olan uykunun yaş, cinsiyet, gelişim evreleri, 1.Doç.Dr., Cumhuriyet Üniversitesi. Sağlık Bilimleri Fakültesi. İç Hastalıkları Hemşireliği ABD. 2.Arş. Gör., Cumhuriyet Üniversitesi. Sağlık Bilimleri Fakültesi. İç Hastalıkları Hemşireliği ABD. 34

2 beslenme şekli gibi birçok faktörden etkilendiğinin bilinmesinin yanı sıra (14) son yıllarda cep telefonundan yayılan EMA' dan da etkilendiği bildirilmektedir(15, 16). kontrol, 40 deney olmak üzere 18 yaşından büyük, cep telefonu kullanan, cep telefonunu ile uyumadan bir saat önce en az 20 dakika ve üzeri kullanan, uyurken yakınında açık tutan, direkt kulağa dayalı şekilde konuşan ve uyku ile ilgili bir sorun ifade etmeyen 80 birey alınmıştır. Çalışmanın yapıldığı kurum yöneti-minden yazılı izin alındıktan sonra, çalışmaya alınan bireylere araştırmanın amacı açıklanmış, cep telefonunu uyurken açık ya da kapalı tutma durumu ve bulunduğu odada elektromanyetik alan oluşturma özelliğine sahip cihaz bulundurma durumu tespit edilmiştir. Uyurken cep telefonunu yakınında açık tutan bireylere, bu durumu bir ay süresince değiştirebilme durumu (uyurken cep telefonunu kapatma) ve uyuduğu odada elektro manyetik alana sahip cihazları fişten kapatarak uyuyabilme durumları sorulmuştur. Uyurken cep telefonunu yakınında açık tutan bireyler arasından; cep telefonu ve elektromanyetik alan oluşturan diğer cihazların ve kendi telefonu ile birlikte yatak odasını paylaştığı eş, arkadaş gibi kişilerin telefonlarının kapalı durumda olmasını kabul eden bireyler deney grubunu, bu durumu kabul etmeyen (cep telefonu yanında açık tutarak uyuyan) bireyler ise kontrol grubunu oluşturmuştur. Böylece cep telefonu ve diğer cihazları kapatma istekliliğine göre sırayla kişiler bir deney, bir kontrol grubuna alınmıştır. Araştırmaya alınacak bireylere bu çalışmaya katılmanın tamamen gönüllülük esasına dayandığı, istemedikleri sürece çalışmaya katılmamaları durumunda bu kararlarına saygı gösterileceği belirtilmiştir. Bireylerden çalışmaya katılmayı kabul eden ve araştırma kriterlerine uyan öğrenciler araştırmaya kabul edilmiştir. Çalışmaya katılmayı istemeyen bireyler çalışmaya alınmamıştır. Uykunun cep telefonlarından etkilenebileceği düşüncesi, beyin aktivitelerinin cep telefonlarından etkilendiğinin belirlenmesiyle birlikte araştırılmaya başlanmıştır(5, 17, 18). Bu nedenle bilim dünyası beynin en önemli aktivitelerinden biri olan uykunun cep telefonlarından etkilenme durumu üzerine odaklanmaya başlamıştır(8, 16). Konuyla ilgili yapılan bazı çalışmalarda uykunun cep telefonundan etkilendiği belirlenirken (15, 16, 1921) bazı çalışmalarda da uykunun cep telefonundan etkilenmediği sonucu elde edilmiştir(21, 22). Özellikle gençler cep telefonlarını müzik dinleme, mesajlaşma gibi çok fonksiyonlu olarak daha sık ve uzun süreli kullanmakta, bu nedenle uyku kalitesi bozulan en önemli grup olarak değerlendirilmektedir(5, 23). Yapılan çalışmalarda uyku gereksinimin arttığı gençlik döneminde, cep telefonlarının oluşturduğu etkilerden daha fazla etkilenildiği, özellikle uyku gibi bir çok sağlık problemi yaşandığı belirtilmektedir(17, 18, 24). Bu nedenle her geçen gün cep telefonu kullanım yaşı düşen ve cep telefonu kullanma sıklığı fazla olan gençlerde uyku kalitesinin değerlendirilmesi önemlidir(15, 18, 21). Ayrıca kaliteli bir uykunun sağlık için önemli bir gereksinim olduğu, bu nedenle sağlığın devamı için gerekli olan kaliteli uykunun sağlanması ve kaliteli uykuyu etkileyen faktörlerin belirlenmesinin önemli olduğu düşünüldüğünde, yeni bir risk faktörü olarak cep telefonun uyku üzerine etkisinin belirlenmesi daha da önem kazanmaktadır(11, 21 ). Çalışmanın uygulanması: Deney ve kontrol grubu olmak üzere iki gruba ayrılan bireylere Tanıtıcı Bilgi Formu, Pittsburg Uyku Kalitesi Ölçeği (PUKÖ) uygulanmıştır. Formların birinci uygulanmasından sonra deney grubuna; bir ay süresince uyurken cep telefonlarını kapatması ve elektromanyetik cihazları fişten çekmesi belirtilirken, kontrol grubuna; eski uyuma alışkanlıklarına devam etmeleri belirtilmiştir. Bir ay sonra her iki gruba kullanılan formlar tekrar yüz yüze görüşülerek uygulanmıştır. Her bir anketin uygulanması ortalama dakika sürmüştür. Henüz bilim dünyası uykunun cep telefonlarından etkilendiği konusunda kesin bir sonuca varamamıştır. Literatürde bu durumun cep telefonu icadının ve kullanımının kısa bir süre önce olmasından, cep telefonu uzun süreli etkilerini ortaya çıkaran araştırma sonuçlarının elde edilememesinden kaynaklandığı belirtilmekle birlikte yapılan çalışmalarının yetersiz olduğu vurgulanmaktadır(, 21). Ayrıca ulaşılabilen literatürde konuyla ilgili yurtdışında çalışmaların olduğu, fakat ülkemizde konuya ilişkin çalışmaların olmadığı belirlenmiştir. Bu bilgiler doğrultusunda çalışma, hemşirelik öğrencilerinde cep telefonu kullanma durumunun uyku kalitesi üzerine etkisini belirlemek amacıyla yapılmıştır. Verilerin toplanmasında, Tanıtıcı Bilgi Formu, Pittsburg Uyku Kalitesi Ölçeği (PUKÖ) olmak üzere iki form kullanılmıştır. Gereç ve yöntem: Deneysel nitelikte, 16 Kasım - 8 Ocak 2010 tarihleri arasında yapılan çalışmanın örneklemine 40 Tanıtıcı Bilgi formu: On yedi maddeden oluşan bu 35

3 form bireylerin sosyo-demografik (yaş, cinsiyet ve medeni durum) özellikleri ve uyku aktivitelerini etkileyebilecek bazı değişkenleri (cep telefonu kullanma süresi, odada elektro manyetik cihaz bulundurma durumu, uyumadan önce cep telefonunu kullanma durumu ) belirlemek amacıyla araştırmacılar tarafından literatürden yararlanılarak hazırlanmıştır. Çalışmaya katılan kontrol grubundaki bireylerin yaş ortalamasının 20.70±1.04 olduğu, % 67.5'inin kadın, % 67.5'inin 21 yaş ve üzeri olduğu, %42.5'inin yurtta yaşadığı, %40.0'ının uyuduğu odada bilgisayar bulunduğu, % 50.0'sinin günde bir saatten daha fazla sürede cep telefonu ile görüştüğü, %100'ünün uyumadan önce cep telefonunu kullandığı, %67.5'inin uyumadan bir saat önce 30 dakikadan fazla sürede cep telefonu kullandığı belirlenmiştir (Tablo 1). Pittsburg Uyku Kalitesi Ölçeği (PUKÖ): PUKÖ, uyku bozukluğu olan bireylerin klinik gözlemlerinden, uyku kalitesi ile ilgili literatürde yer alan diğer ölçeklerden yararlanılarak Buysse ve arkadaşları tarafından 1989 yılında geliştirilmiştir(26). Ülkemiz için geçerlilik ve güvenirlik çalışması 1996 yılında Ağargün ve arkadaşları tarafından yapılmıştır(27). Deney ve kontrol grubundaki bireylerin tanıtıcı özellikler açısından birbirine benzer olduğu, istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı () belirlenmiştir (Tablo 1). Çalışmada deney ve kontrol grubundaki bireylerin ilk görüşme sırasındaki uyku kalitesi ölçeği bileşen puanları değerlendirildiğinde (Tablo 2); öznel uyku kalitesi, uyku ilacı kullanımı bileşenleri istatistiksel olarak anlamlı bulunurken (), uyku latensi, uyku süresi, alışılmış uyku etkinliği, uyku bozukluğu ve gündüz işlev bozukluğu bileşenleri yönünden anlamsız bulunmuştur (). Deney ve kontrol grubundaki bireylerin ilk görüşmede uyku kalitesi toplam ölçek puanları karşılaştırıldığında; her iki gruptaki bireylerin uyku kalitelerinin kötü olduğu ve aradaki farkın istatistiksel olarak anlamsız olduğu () belirlenmiştir (Tablo 2). Ölçek toplam 24 sorudan oluşmaktadır. İlk 19 soru kendini değerlendirme sorusu, diğer 5 soru ise bireylerin oda arkadaşları veya eşleri tarafından yanıtlanabilecek türde sorulardır. Bu 5 soru klinik bilgi için kullanılır ve ölçek puanlamasına katılmaz. Kendini değerlendirme sorularından 19. soru bir oda arkadaşı ya da eşinin varlığı ile ilişkilidir ve yine ölçeğin toplam ve bileşen puanlarının hesaplanmasında dikkate alınmaz. Puanlanan 18 madde 7 bileşen puanı şeklinde gruplandırılmıştır. Bu bileşenler; uyku kalitesi, uyku latensi, uyku süresi, alışılmış uyku etkinliği, uyku bozukluğu, uyku ilacı kullanımı ve gündüz işlev bozukluğudur. Her bir bileşenden elde edilen puan 0-3 arasındadır. Bileşen puanından elde edilen en iyi değer 0 (sıfır), en kötü değer ise 3'tür. Bu 7 bileşenin toplamı toplam ölçek puanını verir. PUKÖ toplam puanının 5 ve üzerinde olması kötü uyku kalitesini göstermektedir(27). Çalışmada deney ve kontrol grubundaki bireyler bir ay sonra uyku kalitesi ölçeği bileşen puanları yönünden değerlendirildiğinde (Tablo 2); uyku latensi, uyku ilacı kullanımı bileşenleri istatistiksel olarak anlamlı bulunurken (), öznel uyku kalitesi, uyku süresi, alışılmış uyku etkinliği, uyku bozukluğu ve gündüz işlev bozukluğu bileşenleri yönünden anlamsız bulunmuştur (). İstatistiksel Değerlendirme: Çalışmadan elde edilen veriler, SPSS (versiyon 16.0) paket programında yüzdelik hesabı, ki-kare testi ve iki ortalama arasındaki farkın önemlilik testi kullanılarak değerlendirilmiştir. Deney ve kontrol grubundaki bireylerin bir ay sonra uyku kalitesi toplam ölçek puanları karşılaştırıldığında; deney grubundaki bireylerin uyku kalite düzeyinin kötüden iyi düzeye yükseldiği, kontrol grubundaki bireylerin ise uyku kalitelerinin kötü düzeyde kaldığı ve aradaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu () belirlenmiştir (Tablo 2). Bulgular Çalışmaya katılan deney grubundaki bireylerin min:18, max:26 olan yaş ortalamasının 21.98±1.83 olduğu, % 82.5'inin kadın, % 62.5'inin 21 yaş ve üzeri olduğu, %37.5'inin ailesiyle birlikte yaşadığı, %50.0'sinin uyuduğu odada bilgisayar bulunduğu, % 67.5'inin günde bir saatten daha fazla sürede cep telefonu ile görüştüğü, %100'ünün uyumadan önce cep telefonunu kullandığı %75'inin uyumadan bir saat önce 30 dakikadan fazla sürede cep telefonu kullandığı belirlenmiştir (Tablo 1). Tartışma Kalitesiz bir uyku birçok sağlık problemine neden olabilir(15). Bu nedenle sağlığın devamı için gerekli olan kaliteli uykunun sağlanması ve kaliteli uykuyu etkileyen faktörlerin belirlenmesi 36

4 Tablo 1:Bireylere İlişkin Tanıtıcı Özellikler Tanıtıcı Özellikler Çalışma Kontrol Sayı Yüzde Sayı (n040) (%) (n=40) Yüzde (%) X 2, p Cinsiyet Kadın Erkek yaş arası ve üzeri Ailesiyle birlikte Yurtta Arkadaşlarıyla evde Yaş Yaşadığı yer/ Kalma yeri Uyuduğu odada elektromanyetik alan oluşturan cihaz bulundurma durumu Televizyon Bilgisayar Elektronik saat Hepsi Cihaz yok Günlük cep telefonu kullanma süresi 1 saatten az saat arası saat üzeri Uyumadan önce cep telefonu kullanma durumu Kullanan 40 Uyumadan bir saat önce cep telefonu kullanma süresi 30 dakikadan az 30 dakikadan fazla

5 Tablo 2:Deney ve Kontrol Grubundaki Bireylerin Uyku Kalitesi Ölçeği Bileşen Puanlarının Dağılımı İlk görüşmede Öznel uyku kalitesi Bir ay sonra t, p Çalışma Kontrol Çalışma Kontrol 1.62± ± ± ±0.40 Uyku latensi 1.50± ± ± ± ± ± ± ± ±0.98 etkinliği Uyku bozukluğu ± ± ± ± ± ± ±0.41 kullanımı Gündüz işlev 1.00± ± ± ± ± ± ±0.98 puanı ±0.96 önemlidir(11). Son yıllarda yapılan çalışmalarda vücudun onarımı ve dinlenmesi için gerekli olan uykunun, cep telefonlarının oluşturduğu EMA'dan etkilendiği ve bu nedenle uyku kalitesinin bozulduğu belirtilmektedir(15, 16). Günümüzün en popüler konusu olmaya başlayan bu konuyla ilgili tartışmalar devam etmektedir. Fakat bilim dünyası hala uykunun cep telefonlarından etkilendiği konusunda kesin bir sonuca varamamıştır(2, 16, ). Bu nedenle literatürde konuya ilginin giderek arttığı, bununla birlikte bu konuda yapılacak çok sayıda araştırmaya ihtiyaç olduğu belirtilmektedir. Yapılan çalışmalarda cep telefonundan yayılan EMA'nın beynin stres sistemini etkileyerek, -, ±2.50-5, ±2.84 -,621 P<0.05 bozukluğu PUKÖ toplam -4, Uyku ilacı ± Alışılmış uyku Uyku süresi t, p 7.55± uykuya dalma süresini artırdığı, insanları daha uyanık hale getirdiği ve uyku kalitesini bozduğu belirtilmektedir (28, 15). Bu bilgiler doğrultusunda, cep telefonu kullanımının uyku kalitesi üzerine etkisini belirlemek amacıyla yapılan bu çalışmada, uyurken cep telefonunu kapatan deney grubundaki bireylerin uyku kalitelerinin bir ay sonra iyi düzeye yükseldiği, buna karşın kontrol grubundaki bireylerin uyku kalitesinin kötü düzeyde kaldığı sonucu elde edilmiştir. Elde edilen bu sonuca benzer birçok çalışma bulunmaktadır. Uyumadan önce 30 dakika cep telefonunun oluşturduğu EMA'ya maruz bırakılan bireylerle yapılan çalışmalarda; Laughran, Wood, Barton (2005) uyku 38

6 sırasında göz hareketlerinin arttığını, Arnetz ve ark (2007) bireylerin uyku derinliğinde, Wood (2008) ise bireylerin nonrem ve REM uykusunda azalma olduğunu belirlemişlerdir (20, 19, 28). Hutter(2006), Santini(2001), Santini (2002) ve Cinel(2008) de uykunun cep telefonu kullanımından etkilendiği sonucunu elde etmişlerdir (24, 29-31). Bunun yanı sıra çalışmamızla benzer sonuç elde edilmeyen başka bir çalışmada, çift kör laboratuarda son derece düşük EMA' ya maruz bırakılan bireylerin uyku kalitelerinin cep telefonu kullanımı ve EMA'dan etkilenmediği belirlenerek etkilenimin olmamasının bireylerin açıklanamayan fiziksel yakınmalarına bağlı olabileceği sonucuna varılmıştır (22). nedenle algıların semptom yaşama üzerindeki etkisinin net bir şekilde ortaya çıkarılmasının ve konuya ilişkin çalışmaların yapılmasının uykunun cep telefonundan etkilenmesinin belirlenmesinde önemli olduğu düşünülmektedir. Araştırmanın sınırlılığı Çalışmadaki bir sınırlılık; örnekleme alınan bireylerin cep telefonu kullanma durumunun uyku kalitesi üzerine etkisinin bir ay sonunda değerlendirilmesidir. Bu durum, deney grubunda çalışmaya katılan bireylerin eski cep telefonu kullanma alışkanlıklarını bir ay süresince değiştirebileceklerini belirtmelerinden, daha uzun zamanlı değişimi kabul etmemelerinden kaynaklanmaktadır. Bir diğer sınırlılık ise bireylerin uyku kalitesi değerlendirmelerinin uyku laboratuar ortamında yapılamaması, çalışmaya katılan bireylerin cep telefonuna ilişkin sağlık algılarının ve uykuyu etkileyen diğer faktörlerin belirlenmemesidir. Ayrıca araştırmada bireylerin cep telefonlarını kapatma durumlarının sözel ifadeye bağlı olması bu çalışmanın diğer bir sınırlılığıdır. İleriki çalışmalarla daha geniş örneklemde bu konuların incelenmesi planlanmaktadır. Çalışmada uyku kalitesi ölçeğinin uyku latensi bileşen puanı incelendiğinde; deney ve kontrol grubundaki bireylerin bir ay sonra uyku latensi bileşen puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark () olduğu görülmektedir. Uyku latensinin EMA'dan etkilendiği belirtilmektedir(34). Hung (2007) konuşma, dinleme ve hazır konumda bekleme sırasında cep telefonundan yayılan (2, 8, 217 mhz) EMA'nın uyku latensini etkilediğini saptamıştır (35). Wood (2006) cep telefonlarından yayılan EMA'nın melatonin hormonunun salgılanma süresini geciktirdiğini(20), Radon (2001) ise EMA'nın serum kortizol hormon düzeyini geçici olarak yükselttiğini belirlemiştir(36). Tüm bu çalışmalar değerlendirildiğinde, melatonin hormonunun uyku sürecinin başlamasında etkili bir hormon olduğu (20), kortizol hormonunun stres indikarü, uyanıklığı artıran ve uykuya dalmadan önce azalan bir hormon olduğu(36) düşünüldüğünde cep telefonunun uyku kalitesini etkileyebileceği söylenebilir. Sonuç ve Öneriler Bu araştırmada, bireylerin cep telefonu kullanma durumunun uyku kalitesini olumsuz etkilediği sonucuna varılmıştır. Bu sonuçlar doğrultusunda bireylerin uykusu değerlendirilirken uykuyu etkileyen bir faktör olarak, cep telefonu kullanma durumun da değerlendirilmesi gerektiği, bireylere uyumadan önce cep telefonu kullanmaması ve cep telefonlarını yattıkları yerden uzakta tutmaları ya da kapatmaları konusunda bilgi verilmesi, konuya ilişkin yeni çalışmalar planlanırken daha uzun süreli etki verilerek araştırmalar yapılması ve yapılacak araştırmaların bireysel algılar belirlendikten sonra yapılması önerilmektedir. Bununla birlikte literatürde, insanlarda modern teknolojinin sağlığı olumsuz etkilediğine ilişkin bir algı olduğu, bu algının da semptomların ortaya çıkmasında etkili olduğu belirtilmektedir (2, 33). Hiatenen (2002) çalışmasında deney grubundaki bireylere cep telefonundan yayılan EMA'ya maruz bırakırken, kontrol grubundaki bireylere gerçekte EMA'ya maruz bırakmamış, fakat maruz bırakılmış gibi göstermiştir. Sonuçta kontrol grubundaki bireylerin daha fazla uyku problemi yaşadıklarını belirlemiştir(32). Punamaki (2005) ise 7292 gençle yaptığı çalışmada, cep telefonuyla çok fazla görüşen öğrencilerde uykusuzluk yaşadıklarına ilişkin bir algının olduğunu saptamıştır(23). Maruziyet algısının ve inancının, modern teknolojiye bağlı yaşanan semptomların ortaya çıkmasında etkili olduğu belirtilmektedir(33). Bu Teşekkür Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Biyoistatistik AD. Öğretim Üyesi Yrd.Doç.Dr. Ziynet Çınar'a çalışmanın istatistiksel değerlendirilmesinde verdiği danışmanlıktan dolayı teşekkür ederiz. 39

7 fields emitted by mobile phones on human sleep. Neuroreport, 16(17): Wood, A.W 20.., Loughran, S.P., Stough, C. (2006) Does evening exposure to mobile phone radiation affect subsequent melatonin production? International Journal of Radiation Biology, 82(2): Mann, K., Röschke, J. (2004) Sleep under exposure to highfrequency electromagnetic fields. Sleep Medicine Reviews, 8: Herr, C.E.W., Nieden, Z.A., Lindenstruth, M., Stilianakis, N.I,, Seitz, H., Eikmann, T.F. (2005) Relating Use of Mobile Phones to Reported Sleep Quality. Somnologie, 9: Punamaki, R.L., Wallenius, M., Nygayrd, C.H., Saarni, L., Rimpel, A. (2007) Use of information and communication technology (ICT) and perceived health in adolescence: the role of sleeping habits and waking-time tiredness. Journal of Adolescence, 30(4): Santini, R., Seigne, M., Bonhomme-Faivre, L., Bouffet, S., Defrasne, E., Sage, M. (2001) Symptoms reported by mobile cellular telephone users. Pathologie Biologie (Paris), 49(3): Moulder, J.E., Foster, K.R., Erdreich, L.S., Mc-Namee, J.P. (2005) Mobile phones, mobile phone base stations and cancer: a review. İnternationa Journal of Radiation Biology, 81: Buysee, D.J., Reynolds, C.F., Monk, T.H., Berman, S.R., Kupfer, D.J. (1989) The Pittsburgh Sleep Quality İndex: a new instrument for psychiatric practice and research. Psychiatry Research, 28: Ağargün, M.Y., Kara, H., Anla,r O. (1996) Pittsburgh Uyku Kalitesi İndeksi'nin geçerliği ve güvenirliği. Türk Psikiyatri Dergisi, 7: Arnetz, B.B., Wiholm, C., Kuster, N., Hillert, L., Moffat, S.D. (2009) Exploring exposure to mobile-phone electromagnetic fields and psychophysiological and self-rated symptoms. Psychosomatic Medicine, 71(1): Hutter, H., Moshammer, H., Wallner, P., Kundi, M. (2006) Subjective symptoms, sleeping problems, and cognitive performance in subjects living near mobile phone base stations. Journal of Occupational Environmental Medicine., 63(5): Santini, R., Seigne, M., Bonhomme-Faivre, L., Bouffet, S., Defrasne, E., Sage, M. (2002) Symptoms experienced by users of digital cellular phones: A study of a French engineering school. Electromagnatic Biology and Medicine, 21 (1): Cinel, C., Russo, R., Boldini, A., Fox, E. (2008) Exposure to mobile phone electromagnetic fields and subjective symptoms: a double-blind study. Psychosomatic Medicine,, 70: Hietanen, M., Hamalainen, A.M., Husman, T. (2002) Hypersensitivity symptoms associated with exposure to cellular telephones: no causal link. Bioelectromagnetics, 23: Petrie, K.J., Broadbent, E.A., Kley, N., Moss-Morris. R,, Horne, R., Rief, W. (2005) Worries about modernity predict symptom complaints after environmental pesticide spraying. Psychosomatic Medicine, 67: Sher, L. (2000) The effects of natural and man-made electromagnetic fields on mood and behavior: the role of sleep disturbances. Medical Hypotheses, 54 (4): Hung, C.S., Anderson, C., Horne, J.A., McEvoy, P. (2007) Mobile phone 'talk-mode' signal delays EEG-determined sleep onset. Neuroscience Letters, 421(1): Radon, K., Parera, D., Rose, D.M., Jung, D., Vollrath, L. (2001) No effect of pulsed radio freqency elktromagnetic fields on melatonin, cortisol and selected markers of the immune system in man. Bioelectromagnetics, 22: KAYNAKLAR 1.Ocaktan, E., Akdur, R. (2008) Cep telefonu teknolojisi ve sağlik. Türkiye Klinikleri J Med Sci 28: Coggon, D. (2005) Occupational medicine at a turning point. Occupational Environmental Medicine, 62: Balıkçı, K., Balık, D.T., Ozcan, C., Balik, H.H. (2005) Günlük cep telefonu kullanımının insan sağlığına olan etkilerinin istatistiksel olarak araştırılması. Fırat Tıp Dergisi, Croft, R.J., Hamblin D.L., Spong J., Wood, A.W., McKenzie, R.J., Stough, C. (2008) The effect of mobile phone electromagnetic fields on the alpha rhythm of human electroencephalogram. Bioelectromagnetics, 29(1): Swerdlow, A.; ICNIRP (International Commission for NonIonizing Radiation Protection) (2004) Standing Committee on Epidemiology. Epidemiology of health effects of radiofrequency exposure. Environmental Health Perspective, 112: Maier, M 6.., Blakemore, C., Koivisto, M. (2000) The health hazards of mobile phones. BMJ. ;320(7245): Hossman, K.A., Hermann, D.M. (2003) Effects of electromagnetic radiation of mobile phones on the central nervous system. Bioelectromagnetics, 24: Santini, R., Seigne, M., Bonhomme-Faivre, L., Bouffet, S., Defrasne, E., Sage, M. (2002) Symptoms experienced by users of digital cellular phones: A study of a French engineering school. Electromagn Biol Med., 21(1): Al-Khlaiwi, T 9.., Meo, S.A. (2004) Association of mobile phone radiation with fatigue, headache, dizziness, tension and sleep disturbance in Saudi population. Saudi Medical Jounal, (6): Habel, M. (1996) Sleep, rest, and fatigue. In: Habel SP, eds. Nursing Rehabilitation Process and Application. 2nd edition. Mosby Year Book, p Mollaoğlu, M., Tuncay, Ö.F., Fertelli, T.K. (2006) Dahili Kliniklerde Ya tan Hastaların Uyku Kalitesinin Değerlendirilmesi. MS Dahili Tıp Bilimleri, 2(1): Karadağ, M. (2008) Dünyada ve Türkiye'de uyku çalışmaları, tarihçe. Türkiye Kinikleri Göğüs Hastalıkları Özel Dergisi, 1(1):1-4..Shapiro, C., Flanigan, M. (1993) Function of sleep. British Medical Journal, 306: Aydın, H., Özgen, F.(2001) Uyku, Yapısı ve İşlevi. Türkiye Kinikleri Psikiyatri Dergisi 2001;2(2): Graham, C., Cook, M.R. (1999)Human sleep in 60 Hz magnetic fields. Bioelectromagnetics, 20: Fritzer, G 16.., Göder, R., Friege, L., Wachter, J., Hansen, V., HinzeSelch, D., et al. (2007) Effects of short- and long-term pulsed radiofrequency electromagnetic fields on night sleep and cognitive functions in healthy subjects. Bioelectromagnetics, 28(4): Huber, R 17.., Treyer, V., Borbely, A.A., Schuderer, J., Gottselig, J.M., Landolt, H.P., Werth, E, et al. (2002) Electromagnetic fields, such as those from mobile phones, alter regional cerebral blood flow and sleep and waking EEG. Journal of Sleep Research, 11(4): Söderqvist, F., Carlberg, M., Hardell, L. (2008) Use of wireless telephones and self-reported health symptoms: a population-based study among Swedish adolescents aged years. Environmental Health, 7: Loughran, S.P., Wood, A.W., Barton, J.M., Croft, R.J., Thompson, B., Stough, C. (2005) The effect of electromagnetic 40