Gen Teknolojisi, Kök Hücre Çalışmaları ve Etik

Transkript

1 Gen Teknolojisi, Kök Hücre Çalışmaları ve Etik Doç. Dr. İlhan İlkılıç Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı

2 İçerik: Tarihi Gelişim Genetik Araştırmalarla İlgili Etik Sorunlar Kök hücre araştırmaları ve etik sorunlar Klonlama Genetik Teşhisle İlgili Etik Sorunlar Doğum öncesi genetik testler Doğum sonrası genetik testler Prediktif genetik testler Genetik Tedaviyle İlgili Etik Sorunlar 2

3 Tarihi Gelişim Genetiğin Tarihi Gelişiminde Dönüm Noktaları 1892: August Weismann, Alman Biyolog è Oosit ve spermin kalıtımda eşit rol oynaması 1896: Edmund B. Wilson, Amerikalı Zoolog ve Genetikçi è Kromozomların kalıtımda rol oynadığının bilimsel olarak ispatladı 1909: Wilhelm Johannsen, Danimarkalı Batanikçi ve Genetikçi è İlk defa Gen kavramının kullandı. 3

4 Öjeni (İng. Eugenics) Öjeni = İyi Kalıtım Bilimi (Francis Galton) è Pozitif Öjeni è Negatif Öjeni 1900 lü yıllardan itibaren: Öjeni derneklerinin kurulması Evlenme ve (iyi nitelikli) soyun oluşturulması Için Danışma Merkezlerinin kurulması Sir Francis Galton (National Portrait Gallery, London) Average Family Winner, Fitter Family Contest (Kaynak: 1925, American Philosophical Society) ABD de 1907 den itibaren, İskandinavya Ülkelerei ve İsviçre de 1929 dan itibaren: Evlilik kanunları, epilepsililer için ve zihinsel engelliler için mecburi sterilizasyon kanunlarının çıkarılması. 4

5 Öjeni (İng. Eugenics) Irk Hijyeni (Alm. Rassenhygiene ) (Öjeni nin Almanya Versiyonu, Alfred Ploetz, ) Alman Nasyonal Sosyalizminde Biyolojizm ve Irkçılık birleştirilerek sakat, genetik hastalar, körler ve alkolikler dejenere olmuş insan olarak tanımlanıp yaşam hakları ellerinden alınmıştır te: Almanya da Genetik hastalıklı nesillerin engellenmesi kanunu 1935 te : Almanya da Alman kanını ve onurunu koruma kanunu zorla Kısırlaştırma (Epilepsi hastaları, Körler, Şizofrenler v.d.) ve öldürmeler 5

6 Öjeni ve Ekonomi Almanya da Öjeni ve Ötenazi Propagandası için hazırlanılmış poster (1938) Plakat um 1938, DHM Berlin 6

7 Populasyongenetiğini Öjeniden ayırma gayretleri 1950 li yıllarda Reform-Öjeni ve Gen-Pools-Tartışmaları Amaç: sadece bilimsel kriterleri tıpta uygulamak ve bireye odaklanmak. 7

8 Kök Hücre Çeşitleri ve Ahlaki Soru(n)lar Blastomer Totipotent (omnipotent) Kök Hücreler İnsan olabilir / organizma oluşturabilir Yumurta hücresi döllendikten sonra birkaç kez bölündükten sonra oluşan hücrelerdir 1-5 günlük embriyoda mevcuttur e bölünerek Ahlaki sorun: Her hücre bir embriyodur! 8

9 Kök Hücre Çeşitleri Blastosist Pluripotent Kök Hücreler 5-14 günlük embriyoda oluşmakta Blastosist evresinde kazanılmakta Blastosistin içerisindeki hücrelerden elde edilmekte (hemen hemen) Her türlü insan hücresine dönüşebilmekte (plasenta hariç) fakat insan/organizma oluşmamakta Ahlaki sorun: Bu elde ediliş sırasında embriyonun hayatı sona ermekte! 9

10 Kök Hücre Çeşitleri Multipotent (mezenkim) Kök hücreleri (Kemik iliği, kan vd.) Multipotent (oligopotent) Kök Hücreler İleri dönemlerde oluşmakta Sadece belli tip hücrelere dönüşmekte Kordon kanı, kemik iliği vd. yerlerde bulunmakta (tedavi amaçlı kullanılmakta, kan hastalıklarında) Yetişkin kök hücreleri Elde etmek için embriyonun hayatına son vermek gerekmiyor! (ahlaki sorun yok?) Unipotent Kök Hücreler (tek tip hücreye dönüşen) 10

11 Temel Soru(n): felsefi / dini / ahlaki / etik açıdan Embriyonik kök hücrelerle araştırma yapmak için embriyonun hayatına son vermek ahlaki / etik açıdan doğru mudur? Ölecek (yada implante edilmeme ihtimali yüksek) bir embriyoyu oluşturmak ahlaki / etik açıdan doğru mudur? (İVF / Üremeye Yardımcı Tedavi Yöntemleri vasıtasıyla) Embriyonun ahlaki statüsü nedir? 11

12 Temel ahlaki / etik soru: Cevap(lar): Embriyo bir insandır / bireydir. Ahlaken yanlıştır. (Katolik Kilisesi) Embriyo bir birey değildir. (Ama insan embriyosu diğer canlıların embriyosundan değerlidir.) Embriyo bir hücre topluluğudur. Ahlaken doğrudur. (Ama insan embriyosu diğer canlıların embriyosundan değerli değildir.) 12

13 Genetik araştırmalarla ilgili etik sorunlar (Embriyonik) Kök Hücre Araştırmaları Temel Etik Soru: İnsan embryosununun ahlaki statüsü nedir? Embriyo bir insandır. (Ör. Katolik Klisesi) Ahlaki görüş: Embriyo kullanılarak yapılan kök hücre araştırmaları ahlaken yanlıştır. Embriyo bir hücreler topluluğudur. Ahlaki görüş: Embriyo kullanılarak yapılan kök hücre araştırmaları ahlaken doğrudur. Embriyo ne bir insandır ne de sadece bir hücreler topluluğudur. Ahlaki değeri yüksek olan bir canlıdır. Ahlaki görüş: Embriyo kullanılarak kök hücre araştırmaları belli kriterler gözetilerek yapılabilir. 13

14 Genetik araştırmalarla ilgili etik sorunlar Klonlama Reprodüktif Klonlama (üreme amaçlı) Terapötik Klonlama (tedavi amaçlı) Reprodüktif Klonlama 14

15 Genetik araştırmalarla ilgili etik sorunlar Klonlama Reprodüktif Klonlama (üreme amaçlı) Terapötik Klonlama (tedavi amaçlı) Terapötik Klonlama 15

16 Klonlama Genetik araştırmalarla ilgili etik sorunlar Dolly ( ) Oyalı ( ) İstanbul Üniversitesi 16

17 İndüklenmiş Pluripotent Kök Hücreleri Induced Pluripotent Stem Cell (ips cells) Yamanaka (2006) / Gurdon 2012 Tıp Nobel ödülü Avantaj: Embryo kullanmaya gerek kalmadan pluripotent kök hücresi elde etme imkanı doğmakta Sorun: Acaba bu işlemden totipotent kök hücresi de istemeden elde edilebilir mi? 17

18 Suni elde edilen embryodan kök hücre elde edilmesi (Mayıs 2013) 18

19 Terapötik klonlamaya doğru... Kaynak: H.R. Schöler ( , Berlin, DER) 19

20 Genetik araştırmalarla ilgili etik sorunlar Soru: Türkiye de embriyonik kök hücrelerde araştırma yapılmakta mıdır? T.C. Sağlık Bakanlığı Genelgesi (2005/141) Bakanlığımızca bu konudaki çalışmalar sonuçlandırılıncaya kadar embriyonik kök hücre araştırmalarının yapılmaması hususunda bilgilerinizi ve gereğinin ifası için konu ile ilgili tüm kamu ve özel kurum kuruluşlar ile Üniversiteler bünyesindeki ilgili personele tebliğini önemle rica ederim. 20

21 Genetik araştırmalarla ilgili etik sorunlar Birleşmiş Milletler Kararı (2005): İnsanda yapılan hertürlü klonlama ne amaçla olursa olsun yasaktır!...prohibit all forms of human cloning inasmuch as they are incompatible with human dignity and the protection of human life. Dünya ülkelerinin çoğunluğunun kararıyla kabul edildi. Türkiye (?) çekimser (!) 21

22 Genetik Teşhisle İlgili Etik Sorunlar Prenatal Teşhis (doğum öncesi teşhis) Tanım: Doğum öncesi genetik hastalıklar da dahil - tüm teşhisleri kapsar lerden beri uygulanmakta Amaç: Yaşamla bağdaşmayan, yani bebek doğduğunda yaşamasını imkansız kılacak olan, hastalıkların tanınması (Ör. Anensefali) Doğduğunda bebeğin hastalıklı yaşamasına yada (bedensel veya zihinsel) engelli kalmasına neden olan hastalıkların teşhisi. (Ör.: Down Sendromu / Trisomi 21) Bazı anomalileri bebek doğmadan tespit ederek doğduktan sonra şifa imkanını arttırmak. (Ör. Karın duvarı defektleri) è Etik Sorun: Hastalığı olan bir embryonun/fetüsün hayatına son vermek ahlaken doğru mudur? 22

23 Genetik Teşhisle İlgili Etik Sorunlar Prenatal Teşhis (doğum öncesi teşhis) Etik Soru(n): Hastalığından dolayı anne karnındaki embryonun / fetusun hayatına son verilebilir mi? Kürtaj Kanunu MADDE 5: Gebeliğin onuncu haftası doluncaya kadar annenin sağlığı açısından tıbbi sakınca olmadığı taktirde istek üzerine rahim tahliye edilir. Gebelik süresi, on haftadan fazla ise rahim sadece gebelik, anne adayının yaşamını tehdit ettiği ya da edeceği veya doğacak bebek ile onu takip edecek nesiller için ağır maluliyete neden olacağı hallerde doğum ve kadın hastalıkları uzmanı ve ilgili daldan bir uzmanın objektif bulgulara dayanan gerekçeli raporları ile tahliye edilir. 23

24 Genetik Teşhisle İlgili Etik Sorunlar Preimplantasyon Genetik Teşhis (PGT) 24

25 Uygulama Alanları: Genetik Teşhisle İlgili Etik Sorunlar Preimplantasyon Genetik Teşhis (PGT) Genetik hastalıkların teşhisi (200 kadar) Anaploid Screening (Kromozomların sayı ve şekil bozukluklarının tesbiti) İmmünolojik olarak uygun embriyoların seçimi (hasta bir kardeş için) Cinsiyet seçimi (hastalıklardan bağımsız olarak) Pozitif Seleksiyon (kalıtsal sağırlık...) 25

26 Genetik Teşhisle İlgili Etik Sorunlar Preimplantasyon Genetik Teşhis (PGT) Değişik ülkelerdeki uygulamalar: 1990 dan beri Amerika ve İngilterede (1990) serbest Belçika (1993) serbest İspanya (1994) serbest Almanya (2010 a kadar yasak, daha sonra çok sınırlı uygulamalar) İtalya, Avusturya ve İsviçre de yasak Türkiye serbest 26

27 Genetik Teşhisle İlgili Etik Sorunlar Preimplantasyon Genetik Teşhis (PGT) Amaç: Genetik hastalıkları embriyo döneminde anne karnına ilkah etmeden tespit etmek. Etik Soru(n): Hastalığından dolayı laboratuardaki embriyonun seleksiyona tabi tutulması ahlaken doğru mudur? 27

28 Genetik Teşhisle İlgili Etik Sorunlar Preimplantasyon Genetik Teşhis (PGT) Kontra-Argümanlar: PGT doğal değildir onun için ahlaki olarak yanlıştır. (Katolik Kilisesi) Embriyo enstrümentalize edilmektedir/araçsallaştırılmaktadır. Kadının vücudu teknik olarak kullanılabilen bir meta haline gelmektedir (Feminist Argüman) Embriyonun yaşamına izin verilmesi belli özelliklere bağlanmaktadır ve PGT bir kalite test aracı olarak kullanılmaktadır. Sessiz ve tabandan gelen bir Öjeni hareketine katkıda bulunulmaktadır. Engelliler PGT vasıtasıyla daha fazla ayırımcılığa uğrayacaklardır. 28

29 Genetik Teşhisle İlgili Etik Sorunlar Preimplantasyon Genetik Teşhis (PGT) Pro-argümanlar: PGT, PNT ye göre hastalığı daha erken dönemde tespit edilmesini sağlar. Fetus un değilde embryonun ölmesi söz konusudur ve bu ahlaken daha kabul edilebilir bir durumdur. Daha önce sakat veya ağır genetik hastalığa sahip olan bir aileye sağlıklı çocuk edinme imkanı sağlanılmaktadır. Kadının tercih yapma hakkı ve üreme özgürlüğü genişlemektedir. Yapılan tecrübeler PGT nin engellilerin ayırımcılığa uğramadığını göstermiştir. 29

30 Genetik Teşhisle İlgili Etik Sorunlar Doğum sonrası genetik testler Uygulama Alanları: Ayırıcı tanı amacıyla Prediktif Genetik Test (semptomsuz hastalarda) Kalıtsal bir hastalığın taşıyıcılığını tespit için (otozomal resesiv hastalıklarda) 30

31 Genetik Teşhisle İlgili Etik Sorunlar Doğum sonrası genetik testler Prediktif Genetik Test (semptomsuz hastalarda) Ör.: Huntington Hastalığı yaşlarında ortaya çıkan ve ölümle sonlanan genetik ve nörolojik bir hastalıktır. Otozomal dominant geçiş özellği gösterir ten beri genetik testle % 100 lük bir ihtimalle semptomsuz bir kişinin Huntington hastalığına yakalanıp yakalanmayacağı tespit edilebilmektedir. 31

32 Genetik Teşhisle İlgili Etik Sorunlar Doğum sonrası genetik testler Prediktif Genetik Test (semptomsuz hastalarda) Etik Sorunlar: Kişinin bilme hakkı, bilmeme hakkı (?) Toplumda ve işdünyasında ayrımcılık (?) Kişisel bilgilerin korunması (?) 32

33 Vaka (Nash Ailesi) Molly und Adam Nash nach Stammzellentransfer (Foto: Mark Engebrettson/Univ. of Minnesota) Molly Nash 2009; CTV.ca Molly Nash da ölümcül ve genetik bir hastalık olan Fanconi Anemisi vardır. Kemikiliği yada yada göbek kordonundan kök hücre nakliyle tedavi mümkündür. Bunun için genetik yapısı uygun bağışçıya ihtiyaç vardır. Bu amaçla Nash ailesi IVF yaptırır ve IVF sonucunda elde edilen embriyolardan genetik yapısı uygun olanı Molly nin annesinin rahmine ilkah edilir. Bu hamilelikten Adam doğar ve onun göbek kordonu kanından elde edilen kök hücrelerle Molly e tedavi uygulanır ve Molly iyileşir. Etik sorun nedir? 33

34 Vaka (Nash ailesi) IVF metoduyla çok sayıda Embryo elde ediliyor Fanconi- Anemisi Fanconi- Anemisi PGD Fanconi HLA-Matching Hasta olan Molly ile uygun olan Embryo seçiliyor Kaynak: Kaiser- Permanente Hospital Group, Univ. Minnesota Medical School s. auch WEISS, R. Wash. Post, 2000 Adam en uygun Kök Hücre ve/veya Kemikiliği bağışçısı olarak seçiliyor. 34

35 Vaka (Nash ailesi) IVF metoduyla çok sayıda Embryo elde ediliyor Fanconi- Anemisi Fanconi- Anemisi PGD Fanconi HLA-Matching Hasta olan Molly ile uygun olan Embryo seçiliyor Kaynak: Kaiser- Permanente Hospital Group, Univ. Minnesota Medical School s. auch WEISS, R. Wash. Post, 2000 Adam en uygun Kök Hücre ve/veya Kemikilği bağışçısı olarak seçiliyor. 35

36 Vaka (Nash Ailesi) Eylül 2000: Bu tedavi şekli ABD de ve İngiltere de (Bir birçok meslek kuruluşu tarafından) ahlaki açıdan doğru olarak değerlendiriliyor. (BOYLE/SAVULESCU: BMJ 323, 2001) Molly ve Adam Nash Kökhücre transferi sonrası(foto: Mark Engebrettson/Univ. of Minnesota) - Etik Sorun nedir? Molly Nash 2009; CTV.ca 36

37 Sorularınız??? 37

38 Teşekkürler! 38