eğitim sosyolojisi editör m. çağatay özdemir

Transkript

1 eğitim sosyolojisi editör m. çağatay özdemir

2 Editör: Prof. Dr. M. Çağatay ÖZDEMİR EĞİTİM SOSYOLOJİSİ ISBN Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ocak 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Türkçe Redaksiyon: Bahar Sarımehmetoğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Cemal İnceoğlu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Öğretmen yetiştiren Eğitim Fakültelerinde uygulanan eğitim programlarının en eksik yönlerinden biri felsefe ve sosyoloji derslerinin göz ardı edilmesidir. Bazı ana bilim dallarında sosyoloji, felsefe ve eğitim sosyolojisi derslerinin bulunması bu eksikliği gidermemektedir. Felsefe, sosyoloji ve eğitim sosyolojisiyle tanışmadan mezun olan öğretmen adaylarının günümüz dünyasını ve çevrelerindeki eğitim sorunlarını ve süreçlerini algılamada sıkıntı çektikleri birçok meslektaşımız tarafından gözlenmektedir. Eğitim sosyolojisi dersinin eğitim fakültelerinin tüm bölümlerinde okutulmamasından dolayı uzun yıllardan beri eğitim sosyolojisi ders kitabı basımı içerik bakımından rutin hale gelmiş ve günümüzün eğitim sosyolojisi sorunları üst üste baskısı yapılan bazı ders kitaplarına yansımamıştır. Elinizdeki eğitim sosyolojisi ders kitabı bu eksikliği gidermek amacıyla hazırlandı ve öğrencilerimizin hizmetine sunuldu. Hiç şüphesiz kitabın daha sonraki baskılarında göze çarpan eksiklikler giderilecektir. Kitabın hazırlanmasına ünite yazarı olarak katkıda bulunan meslektaşlarıma ve kitabın düzenlemesinde emeği geçen Dr. Aslıhan Selcen Arslangilay a teşekkür ederim. Ocak 2014 Prof. Dr. M. Çağatay ÖZDEMİR

4

5 BÖLÜMLER VE YAZARLARI 1. BÖLÜM: Toplum ve Eğitim İlişkisinin Bilimi: Eğitim Sosyolojisi Doç. Dr. Kemal İNAL Gazi Üniversitesi, İletişim Fakültesi Murat KAYMAK Felsefe Grubu Öğretmeni, Eğitim Bilimleri Uzmanı 2. BÖLÜM: Eğitim ve Toplum Prof. Dr. Hikmet CELKAN Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep Eğitim Fakültesi 3. BÖLÜM: Sosyalleşme Doç. Dr. Ali ESGİN İnönü Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 4. BÖLÜM: Toplumsal Bir Sistem Olarak Okul Doç. Dr. Necati CEMALOĞLU Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi 5. BÖLÜM: Yabancılaşma ve Eğitim Prof. Dr. Hüsniye CANBAY TATAR İnönü Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Doç. Dr. Taner TATAR İnönü Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 6. BÖLÜM: Sosyal Tabakalaşma, Hareketlilik ve Eğitim Prof. Dr. Hüsniye CANBAY TATAR İnönü Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Doç. Dr. Taner TATAR İnönü Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi

6 7. BÖLÜM: Göç ve Eğitim Doç. Dr. Birsen ŞAHİN KÜTÜK Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi 8. BÖLÜM: Medya ve Eğitim Prof. Dr. Galip YÜKSEL Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi 9. BÖLÜM: Türkiye Cumhuriyeti nde Eğitim Hareketleri Dr. Ayhan URAL Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi 10. BÖLÜM: Küreselleşme ve Eğitim Prof. Dr. Hüsniye CANBAY TATAR İnönü Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Doç. Dr. Taner TATAR İnönü Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 11. BÖLÜM: Okul ve Şiddet Doç. Dr. Soner ÖZDEMİR Kırıkkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 12. BÖLÜM: Yükseköğretim Sosyolojisi Dr. A. Selcen BİNGÖL ARSLANGİLAY Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi

7 İÇİNDEKİLER Ön Söz ÜNİTE TOPLUM VE EĞİTİM İLİŞKİSİNİN BİLİMİ: EĞİTİM SOSYOLOJİSİ Eğitim Sosyolojisinin Konusu, Tanımı ve Kapsamı...2 Eğitim Sosyolojisinin Türkiye deki Tarihsel Gelişimi...9 Eğitim Sosyolojisinde Kuramsal Yaklaşımlar...12 İşlevselci Yaklaşım...13 Çatışmacı Yaklaşım...14 Yorumcu Yaklaşımlar...16 Sosyal Yapı, Okul ve Öğrenme...25 Öğrenme, Öğretmen ve Öğrenciliğin Değişen Doğası...27 Öğretmenin Sosyolog Rolü...29 Özet...31 Okuma Parçası...34 Kaynakça ÜNİTE EĞİTİM VE TOPLUM Eğitimin Toplumsal Fonksiyonları...40 Toplumsal Değişme ve Eğitim...45 Okul ve Eğitim...52 Okulun Toplumsal Kökeni...53 Okulun Toplumsal Yapısı ve İşleyişi...56 Sınıfın Toplumsal Dinamiği ve Öğretmen...57 Okul-Toplum İlişkisi...60 Özet...61 Okuma Parçası...63 Kaynakça...66

8 viii Eğitim Sosyolojisi 3. ÜNİTE SOSYALLEŞME Sosyalleşme Süreci...69 Sosyalleşme Neden Önemlidir?...70 Sosyalleşme ve Çocuğun Toplumsal Hayata Hazırlanması...74 Kültürleme ve Toplumsal Çevrenin Etkisi...75 Toplumsal Değerlerin Aktarımı ve Toplumsal Aidiyet Duygusu...77 Sosyolojik Bağlam: Sosyalleşmeyle İlgili Teorik Yaklaşımlar...78 Sosyalleşme Etkenleri...84 İlk Sosyalleşme Alanı: Aile...85 Toplumsal Kurum ya da Birim Olarak Aile...85 Ailede Sosyalleşme ve Değişen Ailenin Durumu...87 Aile Eğitimi Çalışmaları...88 Ailenin Okul İçin Hazırlanması...89 Sosyalleşmenin Planlı Boyutu: Okul...90 Okul ve Sosyalleşme...90 Okul-Aile İş Birliği...91 Birlikte Sosyalleşelim: Akran Grubu ve Sosyalleşme...92 Akran Grubunda Sosyalleşme...94 Çağın Güçlü Sosyalleşme Etkeni: Kitle İletişim Araçları...95 Çağımızda Kitle İletişim Araçları ve Sosyalleşmeye Etkisi...95 Televizyon ve Sosyalleşme...96 İnternet ve Sosyalleşme Sürecine Etkileri...97 Toplumdan Soyutlanma ve Yeniden Sosyalleşme...98 Özet...99 Okuma Parçası Okuma Parçası Kaynakça

9 İçindekiler ix 4. ÜNİTE TOPLUMSAL BİR SİSTEM OLARAK OKUL Okulun Kültürel ve Toplumsal İklimi Yöneticiler ve Öğretmenler Bir Meslek Olarak Öğretmenlik ve Rolleri Öğretmenler, Aileler ve Öğrenciler Okula Giriş ve Seçim Okul Öncesine Giriş ve Seçme İlkokul ve Ortaokula Giriş ve Seçme Ortaöğretime Giriş ve Seçme Anadolu Liselerine Giriş ve Seçme Fen Liselerine Giriş ve Seçme Sosyal Bilimler Liselerine Giriş ve Seçme Anadolu Öğretmen Liselerine Giriş ve Seçme Güzel Sanatlar ve Spor Liselerine Giriş ve Seçme Anadolu İmam-Hatip Liselerine Giriş ve Seçme Çeşitli Türde Mesleki ve Teknik Liselere Giriş ve Seçme Yükseköğretime Giriş ve Seçme Eleme ve Sıralama Okuldaki Roller (Yönetici, Öğretmen ve Öğrencilerin Rolleri) Gözetim ve Denetim Mezuniyet ve Belgelendirme Özet Okuma Parçası Kaynakça

10 x Eğitim Sosyolojisi 5. ÜNİTE YABANCILAŞMA VE EĞİTİM Yabancılaşma Anomi Ötekileştirme ve Yabancılaşma İletişim Araçları ve Yabancılaşma Kültürel Yabancılaşma Araçları Şehirleşme ve Yabancılaşma Batılılaşma ve Yabancılaşma Bir Sosyal Kurum Olarak Eğitim ve Yabancılaşma Öğrencinin Yabancılaşması Öğrencinin Öğrenciye Yabancılaşması Öğrencinin Kuruma Yabancılaşması Öğrencinin Ebeveyne Yabancılaşması Öğretmenin Yabancılaşması Velinin Yabancılaşması Özet Okuma Parçası Kaynakça

11 İçindekiler xi 6. ÜNİTE SOSYAL TABAKALAŞMA, HAREKETLİLİK VE EĞİTİM Sosyal Tabakalaşma Sosyal Tabakalaşma Teorileri Sosyal Çatışmacı Yaklaşım ve Tabakalaşma İşlevselci Yaklaşım ve Tabakalaşma Davis-Moore ve Tumin Yaklaşımlarının Karşılaştırmalı Açıklaması Sembolik Etkileşimcilik ve Tabakalaşma Sosyal Tabakalaşma Tipleri Kölelik Zümreler Kast Sınıf Sosyal Tabakalaşma, Hareketlilik ve Eğitim Sosyal Hareketlilik Yatay ve Dikey Hareketlilik Aşağı Doğru Hareketlilik Yukarı Doğru Hareketlilik Özet Okuma Parçası Kaynakça

12 xii Eğitim Sosyolojisi 7. ÜNİTE GÖÇ VE EĞİTİM Nüfus ve Yaş Dağılımındaki Değişimler Göç Okullaşma Krizi Nüfus Değişimi ve Ekonomik Eğilimlerin Okullar Üzerindeki Etkileri Nüfus Hareketi ve Büyük Kentlerdeki Okullar Özet Okuma Parçası Kaynakça ÜNİTE MEDYA VE EĞİTİM Gündelik Yaşamda Medyanın Etkisi İnternet Kullanımı Öğretmenler İçin İnternet Öğrenciler İçin İnternet Web in Yeni Uygulamaları Teknolojinin Bilinçli Kullanılması Okullar ve Bir Meydan Okuyucu Olarak Sosyal Medya Sosyal Ağlar Sosyal Medya ve Gizli Müfredat Değer Eğitimi ve Görsel Malzemelerin Çelişkisi Özet Okuma Parçası Kaynakça

13 İçindekiler xiii 9. ÜNİTE TÜRKİYE CUMHURİYETİ NDE EĞİTİM HAREKETLERİ Öğretimin Birleştirilmesi Yasası (Tevhid-i Tedrisat Kanunu) Yabancı Uzman Raporları Yazı Devrimi Türk Ocakları ( ) Halkevleri ( ) Üniversite Köy Enstitüleri Batı Klasiklerinin Türkçeye Çevrilmesi Temel Eğitime İlişkin Program Çalışmaları Eğitimde Liberal Dönüşüm Özet Okuma Parçası Okuma Parçası Kaynakça ÜNİTE KÜRESELLEŞME VE EĞİTİM Küreselleşme Küreselleşmenin Kavramlaştırılması: Üç Eğilim Bir İdeoloji Olarak Küreselleşme Küreselleşmenin Kültürel Başıboşluğu Küreselleşme Karşısında Kültür Politikasının Esasları Küreselleşme ve Eğitim Küreselleşme ve Enformasyon Toplumu Yereli Küresele Taşımak ya da Millî Olanın Kürede Erimesi Küreselleşme ve Eğitimin Ticarileşmesi Sürekli ve Sanal Eğitim Özet Okuma Parçası Kaynakça

14 xiv Eğitim Sosyolojisi 11. ÜNİTE OKUL VE ŞİDDET Şiddetin Tanımı Şiddet Türleri Fiziksel Şiddet Psikolojik-Duygusal şiddet Sözel Şiddet Cinsel Şiddet Ekonomik Şiddet Şiddete Yol Açan Nedenler (Risk Faktörleri) Okulda Şiddet Okulda Şiddete Neden Olan Faktörler Bireysel Risk Faktörleri Cinsiyet Aile İle İlgili Risk Faktörleri Öğrenilen Bir Davranış Olarak Şiddet: Model Alarak Öğrenme Kuşak Çatışması Şiddetin Panzehirlerinden Biri: Ebeveynler ve Çocuklar Arasında Sağlıklı İletişim Arkan Grubuna Bağlı Risk Faktörleri Çeteler ve Çeteleşme Toplumsal / Çevresel Risk Faktörleri Yoksulluk ve Şiddet Göç, Düzensiz Kentleşme ve Şiddet Engellenme Duygusu ve Şiddet Alt Kültür ve Şiddet Değer Yargıları ve Şiddet Medya / Kitle İletişim Araçları İle İlgili Risk Faktörleri Televizyon ve Şiddet Bilgisayar ve İnternet Okul İle İlgili Risk Faktörleri Okulda Kurallar Okul Politikaları Okulda Disiplin ve Fiziksel Ceza Uygulamaları Okulun Büyüklüğü ve Şiddet Okulda Şiddetin Önlenmesinde Okul Yönetimi, Öğretmenler ve Rehber Öğretmenlerin Rolü Özet Okuma Parçası Kaynakça

15 İçindekiler xv 12. ÜNİTE YÜKSEKÖĞRETİM SOSYOLOJİSİ Alanın Tanımı ve Çalışılan Konular Örgütler Olarak Üniversiteler Yükseköğretimin Etkileri Yükseköğretimin Bireysel Etkileri Yükseköğretim Kurumlarının Yapısal Özelliklerinin Kişiliğe ve Eğitimsel Çıktılara Etkileri Yükseköğretimin Toplumsal Etkileri Yükseköğretimde Eşitsizlik Olgusu Eşitsizlik Açısından Yükseköğretim Kurumları Dâhilinde Tabakalaşma Türkiye de Yükseköğretimde Eşitsizlik Yükseköğretimde Cinsiyet Eşitsizliği ve Türkiye deki Durum Özet Okuma Parçası Kaynakça

16

17 1. ÜNİTE TOPLUM VE EĞİTİM İLİŞKİSİNİN BİLİMİ: EĞİTİM SOSYOLOJİSİ Doç. Dr. Kemal İNAL Murat KAYMAK 1 Amaçlar Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Eğitim Sosyolojisinin tanımını, tarihini ve kuruluşunun nasıl ve kim(ler) tarafından gerçekleştirildiğini açıklayabilecek, Eğitim Sosyolojisinin diğer bilim dallarıyla ilişkisini değerlendirebilecek, Eğitim Sosyolojisindeki farklı yaklaşımları ve aralarındaki farklılıkları değerlendirebilecek, Sosyologların Eğitim Sosyolojisinden nasıl yararlanabileceklerini açıklayabilecek, Çağdaş sorunlar karşısında Eğitim Sosyolojisinin çözümleyici ve çözüm getirici imkânlarına dair bir bakış açısına sahip olabileceksiniz. Bu ünitede Eğitim Sosyolojisinin ne olduğu, konusu ve kapsamı açıklanarak Eğitim Sosyolojisinde belli başlı yaklaşımlar tanıtılmaya çalışılacaktır. Ayrıca eğitimin kullandığı temel araçlardan biri olan müfredat ve ders kitapları üzerinde durulacaktır. Öğrenmenin değişen yapısına bağlı olarak öğretmen, öğrenci ve velilerin yeni rolleri açıklanmaya çalışılmıştır. Bu konular önemli ölçüde tarihsel ve Gazi Üniversitesi, İletişim Fakültesi Felsefe Grubu Öğretmeni, Eğitim Bilimleri Uzmanı

18 2 Eğitim Sosyolojisi güncel bir bağlam içinde ele alınarak eleştirel bir yaklaşımla değerlendirilmeye ve özetlenmeye çalışılmıştır. Böylesi bir yaklaşımın benimsenmesindeki temel amaç, bu dersi alan öğretmen adaylarının kendilerini sadece kavramlarla sınırlamamaları, şimdiden bir eğitim sosyoloğu gibi gözlem yapmaları, bunları eleştirel bir analize dönüştürme yetisine sahip olmalarını sağlamaktır. Özellikle genel olarak eğitim ve eğitimin sorunları karşısında sosyolojik bakışın farklılıklarını ve yararlarını göstermektir. Bunu yaparken didaktik bir anlatımla birlikte çözümleyici, tartışmacı bir anlatım benimsenmiştir. Eğitim Sosyolojisinin Konusu, Tanımı ve Kapsamı Eğitim Sosyolojisinin ne olduğu, nasıl bir bilim olduğu her zaman tartışmalı olmuştur. Bu tartışmanın arkasında Eğitim Sosyolojisinin konularının, yöntemlerinin Sosyoloji ve Eğitimbilim (Pedagoji) ile ilişkisi bulunmaktadır. Bugünkü genel yaklaşım, Eğitim Sosyolojisini Sosyolojinin bir alt dalı olarak kabul etmektedir. Ancak bu kabul, bu alanda yapılan çalışmaların Eğitim Sosyolojisi mi yoksa eğitimin sosyolojisi ne mi ait olduğu sorusuyla karşılaşmaktadır. Tartışmanın diğer boyutunu oluşturan nokta ise Pedagojik bakıştan kaynaklanmaktadır. Onlara göre Sosyoloji temel bir bilimdir. Oysa Pedagoji, çok sayıda temel bilimden yararlanan bir alandır. Tıpkı Mühendislik ve Tıp Bilimleri gibi. Bu uygulamalı alanlarda Fizik, Kimya, Biyoloji nasıl bir işlev üstlenmişse Eğitimbilim de de Sosyoloji, Psikoloji, Antropoloji aynı işlevleri üstlenir. Dolayısıyla Eğitimbilimin ilişki kurduğu Sosyoloji, Eğitimbilime hizmet eden, ele aldığı her konuda eğitime öncelik veren bir bilimdir. Engelmayer ve ardıllarınca savunulan bu yaklaşım, temel bilimlerin bağımsızlığını, özellikle de temel bilimler eğitimini sakatlayan bir içeriğe sahiptir (Akyüz, 1992: ). Bugün ülkemizde egemen olan bu anlayıştır ve bu nedenle Tıp, Mühendislik ve Eğitim hızla önem kazanırken Fizik, Kimya, Biyoloji, Sosyoloji, Antropoloji eğitimi önemsizleşmektedir. Eğitim Sosyolojisi yukarıdaki tartışma bağlamında genelde iki farklı yaklaşımla tanımlanmaktadır. Birinci yaklaşımda bireyden yola çıkılarak eğitim sürecinde bireyin çevreyle kurduğu ilişki vurgulanırken, ikinci yaklaşımda toplumdan yola çıkılarak eğitimin, toplumsal yapı içindeki rolü ve yerine atıf yapılır. Halsey, Floud ve Anderson a göre (1971) özellikle Amerika Birleşik Devletleri nde 20. yüzyılın başlarında (1907) bireyden yola çıkarak onu toplumsal ilişkiler ve toplumsal çevre içinde ele alan Eğitsel Sosyoloji olarak ortaya çıkmıştır. Eğitim Sosyolojisinin bu şekilde kavranışı, Eğitim Sosyolojisini, Eğitim Bilimleri içinde ele alan, Psikoloji ve Sosyal Psikolojiye yaklaştıran, ayrıca teknolojik özellikler kazandıran

19 Toplum ve Eğitim İlişkisinin Bilimi: Eğitim Sosyolojisi 3 bir gelişim göstermiştir. Eğitim Sosyolojisi, bu yaklaşımdan farklı olarak 1938 den itibaren eğitim alanında uzmanlaşmış sosyologların toplumsal yapı içinde eğitim ve eğitim kurumlarını ele alan çalışmaları için kullanılmıştır. Zamanla Eğitsel Sosyoloji ve Eğitim Sosyolojisi arasındaki fark (konulara yaklaşımda devam etmekle birlikte) kendiliğinden ortadan kalkarak akademik alanda Eğitim Sosyolojisi, bağımsız bir sosyal bilim alanı olarak kabul edilmiştir. Eğitim Sosyolojisi, bu tarihsel gelişim bağlamında şu şekilde tanımlanabilir: Eğitim Sosyolojisi, toplumsal yapı içinde eğitim kurumlarının yapısı, değişimi, diğer toplumsal kurumlarla karşılıklı ilişkisi ile eğitsel süreçlerde birey ve grupların sosyal çevre ile ilişkilerini, karşılıklı etkileşimlerini ampirik olarak anlama, açıklama ve yorumlama yöntemiyle inceleyen sosyolojinin bir alt dalıdır. Bu tanımda üç temel kavram öne çıkmaktadır. Bunlardan birincisi toplumsal yapı diğerleri ise toplumsal kurum ve eğitsel süreçtir. Toplumsal yapı, sosyolojinin odak terimlerinden biridir (Bottomore, 1998: 119). Sosyologlar arasında geniş ve dar anlamda farklı tanım yapanlar bulunmakla birlikte genel olarak toplumsal yapı, M. Ginsberg in tanımladığı biçimde, toplumu oluşturan temel kurumların ve grupların meydana getirdiği kompleks olarak anlaşılmaktadır. Çünkü toplumun oluşabilmesi için belirli süreçler ve örgütlenmelerin olması gerekir. Toplumun fonksiyonel ön koşulları olarak adlandırılabilecek olan bu örgütlenmeler şunlardır: a. Haberleşme sistemi b. Ekonomik sistem c. Sosyalleşmeyi sağlayan kurumlar (eğitim, aile ) d. Otorite (iktidar) e. Gelenek, görenek gibi ritüeller sistemi (Bottomore, 1998: 122). Bu örgütlenmeler toplumun devamlılığını sağlamada birinci derecede işlev üstlenir. O nedenle bu örgütlenmelerin oluşturduğu kurumlar, toplumun temel kurumlarıdır. Eğitim, toplumun bütünlüğünü ve devamını sağlayan temel kurumların başında gelmektedir. Özellikle bireylerin sosyalleşmesindeki belirleyiciliğiyle toplumun geçmişi ile geleceği arasındaki devamlılığı kurar. Bireylerin davranışlarındaki etkisiyle onları sadece toplumsal varlık haline getirmekle kalmaz, diğer temel örgütlenmelerindeki davranışlarını da belirler. Bu yönüyle eğitim, toplumun her alanında etkisi kolaylıkla görülen, en önemli toplumsal kurumlardan biridir.