T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 28. ARKEOMETRİ SONUÇLARI TOPLANTISI 28 MAYIS - 1 HAZİRAN 2012 ÇORUM

Transkript

1

2 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 28. ARKEOMETRİ SONUÇLARI TOPLANTISI 28 MAYIS - 1 HAZİRAN 2012 ÇORUM

3 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın No:158 YAYINA HAZIRLAYANLAR Dr.Haydar DÖNMEZ Ömer ÖTGÜN tarihlerinde gerçekleştirilen 34. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, Hitit Üniversitesi ile Çorum Valiliği nin katkılarıyla gerçekleştirilmiştir. TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇORUM VALİLİĞİ Sempozyum bildiri kitapları ise Hitit Üniversitesi nin katkılarıyla basılmıştır. ISSN: Kapak Fotoğrafı: M.WAELKENS The 2011 Archeometric Research at Sagalassos Not: Arkeometri raporları, dil ve yazım açısından Klâsik Filolog Dr. Haydar DÖNMEZ tarafından denetlenmiştir. Yayımlanan yazıların içeriğinden yazarları sorumludur. Pegasus Görsel İletişim Hizmetleri ÇORUM-2013

4 İÇİNDEKİLER Evangelia IOANNIDOU PİŞKİN An Iron Age Animal Bone Assemblage From Maşat Höyük... 5 Başak BOZ, Lori D. HAGER Karışmış ve Dağılmış İnsan Kemiklerinin Sosyal Davranış Kalıplarının Anlaşılmasındaki Yeri: Çatalhöyük Örneği Zehtiye Füsun YAŞAR, Derya ŞAHİN Myndos Toplumu Dişleri Üzerine Bir Araştırma Derya BAYKARA, Zehra SATAR 2011 Yılı Salat Tepe Kazısı nda Ele Geçirilen Hayvan Kemiklerinin İncelenmesi Asuman ÇIRAK, Mustafa Tolga ÇIRAK, Yusuf Sümer ATASOY İnsan İskelet Kalıntılarında Vertebral Ankylosis; Tios İskeletleri Üzerinde Bir Çalışma Mehmet SAĞIR, İsmail ÖZER, Zehra SATAR, Erksin SAVAŞ GÜLEÇ Stratonikeia İskeletlerinin Paleoantropolojik Analizi Alper Yener YAVUZ, Serpil ÖZDEMİR, Kaan ÜRKER, Ayla SEVİM EROL Parion İskeletlerinin Antropolojik Analizi Vedat ONAR, Zeynep MERCANGÖZ, Levent KUTBAY, Emine TOK Kuşadası Kadıkalesi (Anaia) Kazısında Ortaya Çıkarılan İşlenmiş Kemik Kalıntıları Vedat ONAR, Hasan ALPAK, Gülsün PAZVANT, Altan ARMUTAK, Zeynep KIZILTAN İstanbul-Yenikapı Theodosius Limanı Balık Kalıntıları Yarenkür ALKAN, A.Cem ERKMAN Van Kalesi Höyüğü İskeletlerinin Paleodemografik Analizi Hadi ÖZBAL, Laurens THISSEN, Turhan DOĞAN, Fokke GERRITSEN Rana ÖZBAL, Ayla TÜRKEKUL-BIYIK Neolitik Batı Anadolu ve Marmara Yerleşimleri Çanak Çömleklerinde Organik Kalıntı Analizleri Ali Akın AKYOL, Yalçın MERGEN, Yusuf Kağan KADIOĞLU Olympos (Antalya) Kazısı Kuzey Bölgesi Bizans Yapılarında Arkeometrik Çalışmalar Ergun KAPTAN Boğazköy Müzesi nde Eski Madenciliğe Ait Taş Havan

5 Metin KARTAL Hakemi Use Yontmataş Endüstrisi Gonca DARDENİZ Geç Tunç Çağına (M.Ö. 14. Yüzyıl) Ait Bir İşlik Alanının İncelenmesi: Alalakh ta Ateşli Teknolojiler Hadi ÖZBAL Demirköy Dökümhanesi nde Yuvalak (Humbara) Üretimi M. WAELKENS, B. MUSIC, K. DIRIX, Ph. MUCHEZ, P. DEGRYSE, E. MARINOVA, B. DE CUPERE, W. VAN NEER, Q. GOFFETTE, J. THEELEN The 2011 Archaeometric Research at Sagalassos Daniş BAYKAN Batı Anadolu dan Yeni Arkeo-Metalürjik Veriler Nif (Olympos) Dağı Kazıları İçten TANSEL, Zeynep KALAYLIOĞLU, Şahinde DEMİRCİ Büyük İskender in Hükümdarlık Yıllarına Tarihlenen Bir Grup Grek Sikkesinin Arkeometrik Açıdan İncelenmesi Uğur GENÇ Erzurum-Tepeköy Kazı Buluntularının Arkeometrik İncelemeleri

6 KUŞADASI KADIKALESİ (ANAİA) KAZISINDA ORTAYA ÇIKARILAN İŞLENMİŞ KEMİK KALINTILARI Vedat ONAR * Zeynep MERCANGÖZ Levent KUTBAY Emine TOK Kuşadası ilçe merkezinin yaklaşık 8 km. güneyinde siteler mevkiinde yer alan Kadıkalesi (Anaia) antik yerleşimi, Prehistorik Dönemden Osmanlıya kadar çok uzun bir zaman aralığında iskân görmüş olup Ege Denizi ticaretinde çok önemli bir role sahip olan Dilek Yarımadası ile Samos Adası arasındaki boğazı denetleyen bir noktaya kurulmuştur. Anaia kentinin erken yerleşim alanı olan 23 m. yüksekliğinde ve 250 m. çapındaki höyüğün üzerinde 13. yüzyıla tarihlenen bir Bizans Kalesi bulunmaktadır. Bizans Dönemindeki kenti koruyan bu kale, bugün denize yaklaşık 200 m. uzaklıkta yer almaktadır. Kazılar sırasında ele geçirilen çanak-çömlek ve diğer buluntular buradaki ilk yerleşimin Neolitik Çağ a, yani yaklaşık günümüzden 8 10 bin yıl önceye kadar gittiğini göstermektedir. Kazılarda bulunan Prehistorik Dönemde kullanılmış obsidyen, çakmak taşı kesici aletler, taş baltalar ve çanak çömlekler Kadıkalesi Höyüğü nün erken dönemlerine ait önemli buluntularını oluşturmaktadır. Helenistik Çağ ı nasıl geçirdiği pek bilinmese de mezar taşları Roma Çağı nda Anaia da bir Hera tapınağının varlığına işaret etmektedir. Hıristiyanlığın resmî din kabul edilmesinden sonra, (M.S. 4.Yüzyıl) her zaman bir piskoposluk merkezi olan Anaia, tüm Bizans Çağı boyunca önemli bir seramik ve cam üretim merkezi olma özelliğini sürdürmüştür. 13. yüzyılda, Başpiskoposluğa yükselen Anaia, aynı zamanda Batı Anadolu daki Bizans devletinin önemli bir gümrük kapısı olmuştur. İlk kez 2005 yılındaki kazılarda ortaya çıkmaya başlayan anıtsal bir kilise-manastır kompleksi ise burasının yüzyıllarda Anaia Piskoposluğu nun ikametgâhına, yani bir Piskoposluk Sarayı na dönüşmüş olduğunu göstermektedir lü yılların başlarında Türkler in eline geçen Anaia, 14. yüzyılda Aydınoğulları nın yönetimine, 15. yüzyılın başlarından itibaren de Osmanlı yönetimi altına girmiştir. Kuşadası nın yükselmesi ile Anaia artık bölgede önemini yitirmeye başlamıştır yılından itibaren Prof. Dr. Zeynep Mercangöz başkanlığınca yürütülen kazı çalışmalarında çok sayıda arkeolojik malzeme yanında hayvan iskelet kalıntılarına da ulaşılmıştır yılından başlayarak çıkarılan arkeozoolojik malzemelerin incelemesi yapılmış ve çıkarılan hayvan iskelet kalıntılarının büyük çoğunluğunun (yaklaşık * Prof. Dr. Vedat ONAR, İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı Osteoarkeoloji Laboratuvarı, 34320, Avcılar, İstanbul/TÜRKİYE. onar@istanbul.edu.tr. Prof. Dr. Zeynep MERCANGÖZ, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, 35100, Bornova, İzmir/TÜRKİYE. Arkeolog Levent KUTBAY, Kuşadası Kadıkalesi (Anaia) Kuşadası. Yard. Doç.Dr. Emine TOK, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, 35100, Bornova, İzmir/ TÜRKİYE. 83

7 %85 inin) tüketim artığı olarak sığır (Bos taurus L.), koyun (Ovis aries L.), keçi (Capra hircus L.) ve domuz (Sus sp.) türlerine ait oldukları saptanmıştır. Bu kemik kalıntıları üzerinde yaygın olarak kasaplık izleri (satır, bıçak v.s) gözlenmiş olup zaman zaman ateşe maruz bırakılma (yanık izleri) de tespit edilmiştir. Tüketim artığı olan bu hayvan kalıntılarının dışında kazı alanından at (Equus caballus L.), eşek (Equus asinus L.), Kuş (Aves sp.) Geyik (Cervidae sp.), köpek (Canis familiaris L.), kedi (Felis catus L.), kara kaplumbağası (Testudinidae sp.), balık (Pisces sp.), yumuşakçalar (Mollusca sp.), sıçan (Rattus sp.), yaban tavşanı (Lepus sp.), deve (Camelidae sp.), tilki lere (Vulpes sp.) ait kemiklere de rastlanmıştır. İncelenen kemik kalıntıları içerisinde nadir de olsa işlenmiş kemik ya da işlenmiş kemik artığı kalıntıları da elde edilmiştir. Bu işlenmiş ya da işleme artığı kemik kalıntılarının sığır (Bos taurus L.), koyun (Ovis aries L.), keçi (Capra hircus L.), at (Equus caballus L.), leylek (Ciconia sp.) ve geyiklere (Cervidae sp., Dama dama L. ve Cervus elaphus L.) ait oldukları tespit edilmiştir. Sığırlara ait işleme artığı kemikler olarak bir adet metatarsus (arka tarak kemiği) (Resim: 1) ve bir adet tibia (kaval kemiği) (Resim: 2) saptanmış olup bununla birlikte, kesici âlet sapı (Resim: 3), spatula şekilli (Resim: 4) ve bız şeklinde işlenmiş (Resim: 5) bazı kemik kalıntılarının da bu hayvanlara ait uzun kemiklerden üretilmiş olabilecekleri düşünülmüştür. Metatarsus ve tibia kalıntılarında belirgin olarak testere kesim izleri gözlenmiş olup muhtemelen alana işleme artığı olarak atıldıkları kanısı uyanmaktadır. Koyun ve keçilere ait işlenmiş ya da işleme artığı kemik kalıntıları ise metapodium (tarak kemikleri) (Resim: 6), boynuz kalıntıları (Resim: 7) ve astragallerden (Resim: 8) oluşmaktadır. Bu kalıntılar üzerinde belirgin olarak testere ve tıraşlama izleri görülebilmektedir. Koyun ve keçi astragalleri (astragalus-talus) fazla sayıda olmakla birlikte bunlara ait işlenmiş örneklere çok az sayıda rastlanmıştır. Oyun taşları olarak da tanınan bu astragallerin üzerinde karakteristik işleme izleri bulunmaktadır. Bunların ön, sırt, taban ile bazen de orta ve yan kısımlarına ait yüzeyler düz çalışılmıştır (Resim: 8). Koyun ve keçilere ait en belirgin işlenmiş kemik örneklerini metapodiumlardan üretilen kemik malzemeler oluşturmaktadır. Her iki türe ait metapodium lar kullanılarak tartı âleti yapıldıkları tespit edilmiştir (Resim: 9). Özellikle granül veya toz hâline getirilmiş değerli materyallerin küçük miktarlarının tartımı ya da paraların ağırlığının ölçülmesinde kullanılan bu âletler (Vıkan, 1991; 479), kemik malzemeden üretilmeleriyle Kadıkalesi nde ortaya çıkarılan bu yöndeki en belirgin arkeolojik malzemeyi oluşturmaktadır. Koyun ve keçi metapodium larında (tarak kemikleri) rastlanan diğer bir bulgu ise delme işleminin uygulanmış olmasıdır. Koyun ve keçi metapodium larında tespit edilen bu postmortem deliklerin, facies articularis proximalis, diafizin dorsal ve palmar/ plantar ile distal epifizin dorsal ve palmar/plantarında lokalize oldukları tespit edilmiştir. İnsan eliyle bir matkap benzeri bir âletle delindiği gözlenen bu delikler çok az sayıda koyun ve keçi metapodiumlarında görülmüştür. Yapılan delme işleminde deliğin cavum medullareye ulaştığı tespit edilmiştir (Resim: 10). Benzer bulgulara İstanbul Yenikapı Metro ve Marmaray kazısında da rastlanmış olup kemikler üzerindeki izlerin yeri ve arkeolojik örneklerdeki benzerleri (Haggis et al. 2007; Wıld, 1970, 34) dikkate alındığında, bunlardan da tekstil endüstrisinde yararlanıldığı kanısına varılmaktadır. Kadıkalesi kazı alanından geyik türleri (Cervidae sp.) olarak kızıl geyik (Cervus elaphus L.) ve alageyik (Dama dama L.) kalıntıları tespit edilmiştir. Bu hayvanlara 84

8 ait malzemenin hepsi boynuz kalıntılarından oluşmaktadır. Bu boynuz kalıntılarında ise testere kesim ve tıraşlama izleri yaygın olarak gözlenmekte olup muhtemelen bu malzemelerin işleme artığı olarak alanda yer aldıkları düşünülmektedir (Resim: 11). Özellikle boynuzların basal kısımları satır ile yontulmuş olup muhtemelen dericilik yanında hasırcılıkta da kullanılmış olabileceği kanısına varılmaktadır. Kadıkalesi nde ortaya çıkarılan at kalıntıları içerisinde bir adet işleme artığı olduğu düşünülen metatarsus (arka tarak kemiği) saptanmış olup diafizin distalinden testere ile enine kesilmiş olduğu tespit edilmiştir (Resim: 12). Bu işleme artığı metatarsus, kazı alanından equid lere ait testere kesimi yapılan ilk ve tek örneğini oluşturmaktadır. Kadıkalesi kazı çalışmalarında elde edilen işlenmiş ya da işleme artığı kemik malzemeler çok fazla olmamakla birlikte, Anaia yerleşimindeki malzeme üretimin bir göstergesi olarak değerlendirilmelidir; bunların muhtemelen ileride yapılacak kazı çalışmalarından elde edilecek örneklerle artacağı düşünülmektedir. Teşekkür Kadıkalesi kazı çalışmaları sırasında değerli katkılarını esirgemeyip her türlü olanağı sağlayan kazı başkanı hocamız Sayın Prof. Dr. Zeynep Mercangöz ve ekibindeki birbirinden değerli öğretim üye ve öğrenci arkadaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim. KAYNAKÇA HAGGIS, D.C., MOOK, M.S., FITZSIMONS, R.D., SCARRY, C.M., SNYDER, L.M., STEFANAKIS, M.I., WEST III, W.C., Excavations at Azoria, , Part 1: The Archaic Civic Complex, Hesperia, 76, , (2007). ONAR, V., ALPAK, H., PAZVANT, G., ARMUTAK, A., Yenikapı Metro ve Marmaray kazılarında ortaya çıkarılan hayvan iskelet kalıntılarının incelenmesi. Tübitak Proje No: 107O518. İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi., Avcılar, Istanbul (2010). VIKAN, G., Coin Scales. The Oxford Dictionary of Byzantium. Vol 1., New York, Oxford, Pp (1991). WILD, J.P., Textile Manufacture in the Northern Roman Provinces. Cambridge University Press. Cambridge, Great Britain, (1970). 85

9 Resim 1: Sığıra ait sol distal metatarsus unda (arka tarak kemiği) testere kesim izi Resim 2: Sığıra ait sağ distal tibia da (kaval kemiği) testere kesim izi 86 Resim 3: Sığır uzun kemiklerinden üretilmiş kesici alet sapı

10 Resim 4: Sığır uzun kemiklerinden üretilmiş spatula şeklinde kemik kalıntısı Resim 5: Sığır uzun kemiklerinden üretilmiş kemik bız Resim 6: Keçi metatarsus unda (arka tarak kemiği) testere kesim izi (diafiz den kesim) 87

11 Resim 7: Keçi boynuzunda testere kesim izleri Resim 8: İşlenmiş koyun astragal i (ön ve arka yüzleri düz çalışılmış) 88

12 Resim 9: Koyun ve keçi metapodium ların üretilen kemikten tartı aletlerinin (sağ ve sol baştakiler) üretildikleri kemiklerle karşılaştırılması Resim 10: Koyun metatarsus unda uygulanan delme işlemi 89

13 Resim 11: İşleme izlerine sahip geyik boynuzu (Cervus elaphus L.) Resim 12: Testere ile diafizden kesim yapılmış at metatarsus u (arka tarak kemiği) 90