DĠYARBAKIR ġartlari SÜREKLĠ PAMUK SĠSTEMĠNDE KIġLIK ARA ÜRÜN OLARAK FĠĞĠN YETĠġTĠRĠLME ĠMKANLARININ ARAġTIRILMASI

Transkript

1 DĠYARBAKIR ġartlari SÜREKLĠ PAMUK SĠSTEMĠNDE KIġLIK ARA ÜRÜN OLARAK FĠĞĠN YETĠġTĠRĠLME ĠMKANLARININ ARAġTIRILMASI Hasan KILIÇ 1 Emine KARADEMİR 1 İrfan ÖZBERK 2 Ahmet ALTIKAT 1 1 : Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, P.K: 72. Diyarbakır 2 : H.Ü. Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Şanlıurfa ÖZET Bu araştırma Diyarbakır şartlarında yaygın olarak uygulanmakta olan sürekli pamuk sisteminde 5-6 aylık kış döneminin değerlendirilmesi amacıyla Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme arazisinde Bölünmüş Parseller Deneme Desenine göre yılları arasında 3 yıl süre ile yürütülmüştür. Kışlık ara ürün olarak tüylü (Vicia villosa Roth.) ve koca fiğin (Vicia narbonensis L.) yeşil ot ve yeşil gübre olarak değerlendirildiği bu çalışmada, pamuğun kütlü verimi yanında, erkencilik ve bazı tarımsal özellikleri de incelenmiştir. Araştırma sonucunda, pamuk tarımında fiğ bitkisinin ara ürün olarak yer alması ile pamukta incelenen tarımsal özellikler üzerine önemli bir etkisinin olmadığı, fiğin yeşil ot amaçlı uygulamasının yeşil gübreye oranla önemli bir verim artışı sağladığı görülmüştür. Ayrıca yıllar arasında gerek fiğlerin gelişmesi ve gerekse kütlü pamuk verimleri arasında önemli farklılıklar tespit edilmiştir. 3 yıllık verilere göre kışın sert ve sıcaklığın düşük olduğu yıllarda fiğlerin kış dönemi boyunca gelişemediği ve toprağa devrilmesini gerektirecek yeterli vegetatif aksam oluşturmadığı görülmüştür. Sonuç olarak fiğlerin kışlık ara ürün olarak değerlendirilme şansının elverişli iklim şartlarına bağlı olduğu, aksi taktirde olumsuz sert iklim şartlarında söz konu ara ürünlerden istenen faydanın elde edilemeyeceği kanaatine varılmıştır. The Growing Possibilities of Winter Wetch in Monoculture Cotton Planting in Diyarbakır Conditions. ABSTRACT This study aimed to investigate to growing possibilities of winter wetch in monocultur cotton planting in Diyarbakır. Field trials were carried out in the experimental fields of Southeastern of Anatolian Agricultural Research Institutein cotton cropping seasons. Randomized Complete Block Design for factor Ai with factor B split plant on A experimental design three replications was employed. The results indicated that cotton yield increased significantly when the wetc was planted for fodder crop. Green manuring by ploughing in to soil, unexpectedly, didn t result in higher yielding ın cotton. Other agronomical characteristics of cotton were not affected from both applications. This was concluded that winter wetch as a turn around crop can be grown in monoculture cotton planting depending on the peresence of warm winter conditions.

2 1.GĠRĠġ Pamuk, farklı kullanım sahaları ile dünya tarım, sanayi ve ticaretinde önemli bir yer işgal eden ürünler içerisinde yer almaktadır. Dünya pamuk üretiminin % 72 si 6 ülke tarafından, % 28 i diğer 77 ülke tarafından üretilmekte olup, % 4.7 pay ile 6.sırada yer alan Türkiye 757 bin hektar ekim alanı ile 8. sırada yer almaktadır (2). Pamuk ekim alanlarını belirleyen etkenlerin başında iklim, sulama ve ekonomik tercihler gelmektedir. Ülkemizde pamuk alanları Güneydoğu, Ege Çukurova ve Antalya da yoğunlaşmıştır. Son yıllarda GAP ın faaliyete geçmesi ile Güneydoğu Anadolu Bölgesinde pamuk ekim alanları hızla artmıştır ( ha.). Projenin bitiminden sonra ülkemiz pamuk ekim alanlarının ha a, üretiminin ise 1 milyon tonun üzerine çıkacağı tahmin edilmektedir (4). Gerek ülkemizde ve gerekse bölgemizde pamuk genellikle üst üste ekilmektedir. Yeni sulamaya açılan bölge topraklarında henüz bir sorun görülmemekle birlikte bu şekildeki monokültür tarım ile hastalık, zararlı ve yabancı ot kesafetinin artması kaçınılmazdır. Bu açıdan münavebe söz konusu olumsuz durumun önlenmesinde en etkin tedbir olarak görülmektedir. Bölgede ara ürün olarak yer alabilecek baklagil yem bitkilerinin rahatlıkla yetiştirilebileceği bir çok araştırıcı tarafından belirtilmesine rağmen.(8). sistem içersinde ara ürün yetiştiriciliği yapıldığında bir çok sıkıntısının olduğu ortaya çıkmaktadır. Nisan ayı itibariyle fiğlerin yeterince vegetatif aksam oluşturmadan biçilmek durumunda kalınması başarı şansını azaltmaktadır. Erken biçimde pamuk için tohum yatağı hazırlamada geniş zaman aralığı kalırken, geç biçimde pamuk ekimi riske girebilir. Esas amaç pamuk tarımı olduğuna göre biçim zamanını pamuk ekimine bağlı olarak düzenlemek gerekecektir (7). Bu araştırma ile pamuk tarımında ara ürün olarak koca ve tüylü fiğin yeşil ot ve yeşil gübre olarak 5-6 aylık ara dönemde yetiştirilme imkanları saptanarak, toprağın organik maddesi ile pamukta kütlü verimi ile birlikte bazı tarımsal karakterlere etkisi belirlenmeye çalışılmıştır. 2. MATERYAL VE METOT 2.1. Materyal Araştırma 1997/1998, 1998/1999 ve 1999/2000 ekim sezonlarında Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme tarlasında sulanır şartlarda yürütülmüştür. Araştırma toprakları, genellikle kırmızı-kahverengi büyük toprak grubuna giren, killi bünyede düz veya düze yakın meyilde, erozyonu çok az olan derin veya orta derin zonal topraklardır (1). Araştırma materyali olarak aşağıda verilen ürün çeşitleri kullanılmıştır. Türlere ait çeşitlerin seçiminde, Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü nce bölgede yürütülen çeşit adaptasyon çalışmalarında ümitvar görülen çeşitler kullanılmıştır.

3 Pamuk Tüylü fiğ Koca fiğ GAP II. TARIM KONGRESİ, , EKİM 2001, ŞANLIURFA : Maraş-92 : Menemen-79 : D.430 (Ankara Zir. Fak) Deneme Alanının Ġklim Özellikleri Deneme yıllarında kaydedilen iklim özellikleri ortalamaları mukayese edildiğinde denemenin son iki yılında bir kuraklığın yaşandığı buna paralel olarak nispi nemin de düştüğü görülmektedir. Özellikle ara ürün fiğlerin gelişmesi açısından önem arz eden aralık ocak şubat ve mart ayları minimum sıcaklıkları arasında bir farkın olduğu, söz konusu 4 ayın ortalaması olarak ilk yılda ortalama 1.1, ikinci yılda 0.3 ve son yılda C lik sıcaklık kaydedilmiştir. Çizelge 1. AraĢtırmanın Yürütüldüğü Yıllara Ait Bazı Ġklim Verileri Aylar Ortalama Sıcaklık ( C) Ortalama Nispi Nem (%) Ort. Minimum. Sıcaklık ( C) Toplam Yağış (mm) 97/98 98/99 99/00 97/98 98/99 99/00 97/98 98/99 99/00 97/98 98/99 99/ Ort Kaynak: Meteoroloji Bölge Müdürlüğü Diyarbakır. 2.2 Metot Çakılı olarak kurulan bu araştırma, Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü 1. sınıf sulanabilir taban arazisi üzerinde 1996/97 yılı ön çalışma olmak üzere 1997/98, 1998/99 ve 1999/2000 üretim sezonlarında yürütülmüştür. Denemeye konu olan ana ve ara ürünlere ait 3 ayrı sistemin mevsimlere göre ürünlerin sıralanışı aşağıda belirtilmiştir. 1. Ana parsel (yeģil gübre) 2. Ana parsel (yeģil ot) Pamuk yeşil gübre tüylü fiğ pamuk Pamuk yeşil ot tüylü fiğ - pamuk Pamuk yeşil gübre koca fiğ pamuk Pamuk yeşil ot koca fiğ - pamuk Pamuk - boş tarla - pamuk Pamuk - boş tarla pamuk

4 Deneme parsel boyutları, ekimde 4.9 x 10 = 49 m 2 olup, hasatta 22.8 m 2 olarak alınmıştır Bölünmüş parseller deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak kurulan denemede, ana parselleri ara ürünlerin değerlendirme şekli alt parselleri de ürün çeşitleri teşkil etmiştir. Parsellerin birbirini etkilememesi için, parsel aralarında 3 m. yol bırakılmıştır. Ara ürün fiğ bitkilerine gerek ekimle ve gerekse dönem boyunca her hangi bir gübreleme yapılmadığı gibi ilave su da verilmemiştir. Yeşil ot amaçlı parseller nisanın ilk yarısında biçilmiş, aynı tarihte biçilen yeşil gübre amaçlı parsellerle birlikte pullukla toprağa devrilmiştir. Yaklaşık 3 hafta çürümeye terk edilen parsellere mayısın ilk haftasında pamuk ekimi yapılmıştır. Pamuk için toplam 15 kg/da N ve 8 kg/da P verilmiş olup, fosforun tamamı ile N nin yarısı ekimle birlikte, geri kalan N nin yarısı da ilk sudan önce verilmiştir. Bununla birlikte ilaçlama vb. kültürel uygulamalar zamanında yapılmış olup dönem boyunca toplam 8 kez sulama yapılmıştır. Pamukta 1. el hasadı genelde ekimin birinci haftasında, 2. el hasadı da kasımın ilk yarısında yapılmıştır. Zincirle parçalanan sapların toprağa devrilmesinden sonra hazırlanan tohum yatağına fiğler ekilmiştir. Homojenlik testi yapıldıktan sonra elde edilen verilerin varyans analizleri MSTATC paket programları kullanılarak önemli bulunan faktör ortalamaları A.Ö.F. testi ile guruplandırılmıştır. 3. ARAġTIRMA BULGULARI VE TARTIġMA Çizelge 2. Tüylü ve Koca Fiğ Bitki Boyu(cm) ve YeĢil Ot Verimleri(kg/da) Ara Ürün 1997/ / /2000 Ortalama Yeşil ot verimi Bitki boyu Yeşil ot verimi Bitki boyu Yeşil ot verimi Bitki boyu Yeşil ot verimi Bitki boyu Tüylü Fiğ Koca Fiğ Ortalama Biçimler genel olarak Nisanın ikinci haftasında yapılmıştır. 1997/98 yetiştirme sezonunda yeteri yağışın düşmesi ve kış mevsiminin sert geçmemesi ara ürünlerin gelişmesi için uygun ortam teşkil etmiştir. Çizelge 2 de en yüksek yeşil ot ve bitki boyu birinci yılda sağlanırken, ikinci ve üçüncü yıllarda kuraklık ile birlikte kışın sert geçmesi bitkilerin kış boyunca gelişmesini engellemiştir. Her üç yılda da bitkiler çiçeklenme dönemine girmeden biçilmiş veya toprağa devrilmiştir. Diyarbakır ilinin yer aldığı ikinci alt bölgede Aralık, Ocak, Şubat ve mart aylarının minimum sıcaklık ortalamalarına göre sıcaklığın eksi değerlerde seyretmesi(çizelge 1.) fiğ ara bitkilerinin gelişmesini olumsuz etkilemiş olup, pamuk ekim öncesi yeterli vegetatif aksam sağlanamamıştır.

5 Çizelge 3. Deneme Öncesi ve Sonrası Toprak Analiz Sonuçları (0-30 cm) Varyant Organik madde (%) PH Başlangıçta Deneme sonunda Başlangıçta Deneme sonunda y.ot %artış y.gübre %artış y.ot %artış y.gübre %artış T.fiğ-p K.fiğ-p Pam-p Çizelge 3 ün incelenmesinden anlaşıldığı gibi fiğ bitkilerinin toprağın organik maddesini yeşil gübrede % 28.4 ile 34.5 arasında artırırken, yeşil ot uygulamasında % 15 ile 26 arasında artırmıştır. Diğer taraftan varyantların %1.1 ile 1.91 oranında toprak PH sını düşürdükleri görülmektedir. (6) benzer bir çalışmada organik madde açısından aynı yönde değişim kaydettiklerini bildirmektedirler Bitki Boyu: Pamukta bitki boyu tüylü ve koca fiğin ara ürün olarak kullanıldığı ve bunlardan yeşil ot ve yeşil gübre olarak yararlanıldığı bu araştırmada istatistiki olarak önemli bulunmamış, ancak yıllar arasında % 5 düzeyinde fark görülerek iki farklı gurup oluşmuş, en yüksek bitki boyu (88.2 cm) ile 1998 yılında elde edilmiştir (Çizelge 4) Meyve Dalı Sayısı: Yapılan istatistiki analizlerde, yıllar dışında önemli bir fark görülmemekle birlikte yeşil gübreden sonra ekilen parsellerde, yeşil ot amaçlı parsellere nazaran daha fazla miktarda meyve dalı sayısı elde edilmiştir. Yıllar arasında ise istatistiki anlamda önemli bir fark elde edilmiş olup, 15.1 adet meyve dalı sayısı ile 1999 yılı en yüksek değeri vermiştir. Çizelge 4. Farklı Üç Münavebe Ürününün Pamukta Bitki Boyu Ve Meyve Dalı Sayısına Etkisi Faydalanma Bitki boyu (cm) Meyve dalı sayısı (adet/bitki) Ģekli Ortalama Ortalama Yeşil ot Yeşil gübre AÖF (%5) Ö.D. Ö.D. Ö.D. Ö.D Ö.D. Ö.D. Ö.D Ö.D Ara bitki Tüylü fiğ Koca fiğ Boş tarla AÖF (%5) Ö.D Ö.D Ö.D Ö.D Ö.D. Ö.D. Ö.D. Ö.D V.K (%) AXB İnter Ö:D Ö.D. Ö.D Ö.D Ö.D. Ö.D Ö.D Ö.D Yıl Ortalama 88.2 a 87.3 a 77.3 b b 15.1 a 11.2 c - Yıllar arası homoj.test: x = Ö.D Yıllar arası homoj.test: x = Ö.D

6 3.3. Bitkide Koza Sayısı: Varyantlar arasında istatistiki anlamda bir fark görülmemiştir. Ancak Bitkide koza sayısının her üç yılda da yeşil ota nazaran yeşil gübreden sonra ekilen parsellerde daha yüksek olduğu, arar ürünlerin de sürekli pamuk sistemine oranla da daha fazla koza sayısı sağladıkları belirlenmiştir (Çizelge 5). (9), yaptığı benzer bir çalışmada koza adedi bakımından fiğ ara ürününün en yüksek değeri sağladığını bildirmektedir Bitkide Odun Dalı Sayısı: Bitkide odun dalı sayısı ara bitki ve bunların faydalanma şeklinden etkilenmemiştir. Yılların da bu özellik üzerinde istatistiki anlamda etkisi görülmemiştir. Çizelge 5. Farklı Üç Münavebe Ürününün Pamukta Odun Dalı ve Koza Sayısına Etkisi Faydalanma Bitkide koza sayısı (adet/bitki) Bitkide odun dalı sayısı (adet/bitki) Ģekli Ortalama Ortalama Yeşil ot b Yeşil gübre a AÖF (%5) Ö.D Ö.D Ö.D. Ö.D. Ö.D. Ö.D Ara Bitki Tüylü fiğ Koca fiğ Boş tarla AÖF (%5) Ö.D. Ö.D. Ö.D. - Ö.D. Ö.D. Ö.D. ÖD V.K (%) AXB İnter Ö.D Ö.D Ö.D - Ö.D Ö.D Ö.D Ö.D Yıl Ortalama Yıllar arası homoj.test: X = Yıllar arası homoj.test: X = Ö.D 3.5. Birinci El Yüzdesi Pamukta önemli bir erkencilik kriteri olarak bilinen birinci el yüzdesinin uygulamalardan istatistiki anlamda etkilenmemekle birlikte ara bitki uygulamasının bir miktar geççiliğe neden olduğu görülmektedir. (9), bakla, fiğ, lüpen ara ürünleri ile gübresiz ve normal gübrelemenin yer aldığı bir çalışmada erkencilik açısından Taşkent-1 çeşidi için en yüksek değerin gübrelemesiz varyantından alındığını, (5) ise yeşil gübrelemenin mineral azot gübresine göre 1. el kütlü oranının artırdığını bildirmektedirler Kütlü Verimi: Yapılan varyans analizinde gerek axb faktörleri arasındaki interaksiyon ve gerekse diğer konular arasında önemli bir fark tespit edilmemiştir. Ara ürünlerin yeterli vegetatif aksam oluşturmadan biçilmesi veya toprağa devrilmeleri kendilerinden sağlanacak faydayı azaltmıştır. Bununla beraber fiğlerin faydalanma şekilleri arasında önemli bir fark tespit edilmiş olup, üç yıllık ortalamaya göre en yüksek kütlü verimi (335.3 kg/da) yeşil ot uygulamasından alınmıştır.

7 Ara ürünlerin kütlü verimine olan etkileri açısından üç yıllık ortalamaya göre en yüksek verim ara ürünsüz tarladan alınmasına rağmen, ara ürün bitkilerin ancak 3. yılda verim artışı sağladıkları görülmektedir. Nitekim (10) yaptığı bir çalışmada çöp gübresinin ancak 3. yılda pamuk verimini artırdığını, (6), ara ürünsüz pamuk, yeşil ot ve yeşil gübre amaçlı uygulamalarından en iyi sonucun fiğin tamamının yeşil gübre olarak toprağa verilmesinden aldıklarını bildirmektedirler. Çizelge 6. Farklı Üç Münavebe Ürününün Pamukta 1.El Yüzdesi ve Kütlü Verimine Etkisi Faydalanma 1.El yüzdesi (%) Kütlü verimi (kg/da) Ģekli Ortalama Ortalama Yeşil ot a Yeşil gübre b AÖF (%5) Ö.D. Ö.D. Ö.D. - Ö.D. Ö.D. Ö.D Ara Bitki Tüylü fiğ b ab Koca fiğ b b Boş tarla a a AÖF (%5) Ö.D. Ö.D. Ö.D - Ö.D Ö.D. Ö.D V.K (%) AXB İnter Ö.D Ö.D Ö.D - Ö.D Ö.D Ö.D Ö.D- Yıl Ortalama b b a - Yıllar arası homoj.test: x = Yıllar arası homoj.test: x = Ö.D 4. SONUÇ: Bölgede gittikçe yaygınlık kazanan pamuk yetiştiriciliğinde ara ürün olarak fiğlerin kullanılma şansı tümüyle iklim şartlarına bağlıdır. Fiğ bitkilerinin bu amaçla en geç nisanın ilk yarısında toprağa devrilmesi gerekmektedir.ancak bölgede aralık, ocak, şubat ve mart ayları minimum sıcaklıkların eksi değerlerde seyrettiği göz önüne alındığında fiğlerin kütlü verimini artırmada başarı şanslarının az olabileceği ancak yapısı bozulmaya yüz tutmuş toprakların ıslahında etkin olarak kullanılabilme imkanı vardır. Son yıllarda iklim şartlarının istikrarsız bir seyir takip etmesi nedeniyle Diyarbakır ın yer aldığı ikinci alt bölgede fiğlerin ara ürün olarak yetiştirilme şanslarının ne olabileceği konusunda bir kanıya varmak zor görülmektedir. Bununla birlikte ara ürün yetiştiriciliğinin daha ılıman iklime sahip Mardin ve Şanlıurfa nın yer aldığı birinci alt bölgede denenmesinin faydalı olacağı söylenebilir. 5. KAYNAKLAR 1. Anonim, Diyarbakır, Urfa, ve Mardin İlleri Toprak Kaynağı Envanter Haritası. Topraksu Genel Müdürlüğü Raporları Serisi No: 12,13, Anonim, COTTON World Statistics. ICAC.1999

8 3. Elçi, Ş Pamuk Ziraatında Fiğ Bitkisinin Münavebeye Konulması ve Çukurova ya Sağlayacağı Faydalar. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Halk Konferansları:19, Adana. 4. Kıllı, F., Gencer, O li Yıllara Türkiye Pamuk Tüketim Projeksiyonu ve Üretim Hedefi, Türk Dünyasında Pamuk Tarımı, Lif Teknolojisi ve Tekstil 1. Sempozyumu, 28 Eylül- 1 Ekim 1999, Kahramanmaraş 5. Milhollen, E. P.., Beck, A.W The Effects of Winter Cover Crops on The Production of Cotton Grown on a Norwood very Fine Sandy Loam. Red River Res. Sta. P.O.Box Bossier City. Louisiana Şahin, A., ve Kıvılcım, M.N., Ege Bölgesi Pamuk Tarımında Fiğ Bitkisinin (Vicia sativa) Yeşil Gübre Değeri. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü Nazilli Pamuk Araştırma Enstitüsü Yayın No: Soya, H., Avcıoğlu, Ş., Tapsun, M Pamuk Tarımında Ara Ürün Olarak Fiğ Kültürü. Türkiye 2. Çayır Mer a ve Yembitkileri Kongresi (28-31 Mayıs İzmir.) Ege Üniversitesi Basımevi s.no Şılbır, Y., Tansı, V., Sağlamtimur, T GAP Bölgesinde Kışlık Ara Ürün Tarımı ve Bölge İçin Önemi. Türkiye 2. Çayır Mer a ve Yembitkileri Kongresi (28-31 Mayıs İzmir.) Ege Üniversitesi Basımevi s.no Tosun, G Bazı Baklagil Yeşil Gübrelerin Pamuğun (Gossypium hirsutum L.) Tarımsal ve Kalite Özelliklerine Etkisi Üzerinde Araştırmalar, Nazilli Pamuk Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yayın No: 51, Nazilli. 10. Yalçuk, H İzmir İli Çöplerinin İşlenmesi İle Elde Edilen Gübrenin Toprakların Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Üzerine Etkisi. Menemen Köy Hizmetleri Araştırma Enstitüsü Yayın No: 104.Menemen.