Halk Sağlığı-Ders 3 İnsan Ekolojisi ve Hekimlikte Çağdaş Görüşler

Transkript

1 Halk Sağlığı-Ders 3 İnsan Ekolojisi ve Hekimlikte Çağdaş Görüşler Öğr. Gör. Hüseyin ARI 1 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

2 Ekoloji Canlılar ile çevre arasındaki ilişki ve etkileşimi inceleyen bilim dalına ekoloji denir. Ekolojik düşüncenin temeli, canlının çevresiyle bir bütün olduğu ve sürekli olarak birbirini etkilediği kabulüne dayanır. Örn: biz çevreyi kirletip ona zarar verebileceğimiz gibi çevre de (doğal afetler vs.) bizi etkileyebilir. Dolayısıyla halk sağlığı açısından çevreyi incelemek çok önemlidir. 2 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

3 Ekoloji İnsan Çevre 3 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

4 Ekolojide Çevre Biyolojik Çevre Fiziki Çevre Sosyo- Kültürel Çevre 4 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

5 Ekolojide Çevre; biyolojik Biyolojik çevremizi oluşturan canlılar ve bunlar üç grupta toplanabilir. Mikroorganizmalar Bitki-Hayvanlar ve Ürünleri Vektörler 5 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

6 Mikroorganizmalar Bu canlılar her yerde yaygın olarak bulunurlar. Bu mikroorganizmaların kimisi bizlere faydalı iken kimisi de zararlıdır. Örn; baklagillerde yaşayan ve azot tespit eden bakteriler vardır. Bunlar beslenme açısından proteinlerin sentezlenmesinde kullanılan azotu baklagillere taşıyarak gıdaların protein açısından besin değerini yükseltirler. Benzer şekilde çeşitli vitaminlerin kana karışmasında bağırsak sisteminde yer alan bakterilerin önemi büyüktür. Kolera, tifo basili ve çocuk felci gibi hastalıklarına neden olması bakımından zararlı mikroorganizmalar da bulunmaktadır. 6 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

7 Mikroorganizmalar Mantarlar Bakteriler Virüsler Parazitler Mikroorganizmaların en hafif haliyle enfeksiyona neden olarak diğer canlılara zarar verir. 7 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

8 Enfeksiyon Zinciri Hiçbir hastalık belirtisi göstermeksizin enfeksiyonu taşıyan insanlara Portör denir. Gizli kaynak olarak da adlandırılırlar. Mikroorganizmalar Hayvanların oluşturduğu hastalıklara zoonoz denir. İnsan, hayvan, bitki, ve diğer cansız varlıklar (su,toprak) Ağız, burun, göz, elden vücuda giriş yapar Balgam, idrar, dışkı, meni, vajen salgısı, gözyaşı 8 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık Isırma, cinsel temas, plasenta, kan transferi, deri teması.

9 Enfeksiyon Hastalıkların Oluşmasında Rol Oynayan Faktörler Mikroorganizmal Faktörler Kulukça Süresi İnsana Ait Faktörler 9 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

10 Mikroorganizmal Faktörler Patojenite: Mikroorganizmaların hastalık yapabilme yeteneğidir. Bu yeteneğe sahip olmayanlara non-patojen veya saprotif mikroorganizma denir. Virülans: Patojen mikroorganizmaların hastalık yapma şiddetini ifade eder. Hastalık oluşturma yeteneğinin azaltılmasına ise; attenüasyon denir. İnvazyon: Mikroorganizmanın yerleştiği dokudan vücudun başka dokularına yayılma yeteneğini ifade eder. 10 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

11 Mikroorganizmal Faktörler İnfeksiyözite: Mikroorganizmaların girdikleri organizmanın savunma mekanizmalarını (antikor, fagositoz vb.) yenerek yerleşebilme yeteneğini ifade eder. İntoksikasyon: Mikroorganizmaların girdikleri organizmaları zehirlemesini ifade eder. Ekzotoksinler: Suda eriyen zehirdir. Kana karışımı kolay olduğu için zehrin vücuttaki tesiri hızlıdır. Endotoksinler: Mikroorganizmaların hücre çeperinde bulunur ve ancak hücre parçalandığında açığa çıkar. 11 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

12 Mikroorganizmanın Kuluçka Süresi ve İnsana Ait Faktörler Bir mikroorganizmanın yeni konakçıya girmesi ile hastalık belirtilerinin ortaya çıkması arasındaki süreye o hastalığın kuluçka (enkübasyon) süresi denir. Enkübasyon süresi hastalıktan hastalığa değişir. Bireyin vücut direnci, mikroorganizmanın virülansı ve sayısı, bulaşma yolu kuluçka süresini etkiler. Erken teşhis ve tedavi şansı açısından önem taşır. Enfeksiyon hastalıklarının oluşmasında, hastalıkların görülme sıklığı ve ölüm oranları ile yaş, cins, aile, ırk, beslenme, zaman, yer ve meslek arasında ilişki vardır. 12 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

13 Enfeksiyon Hastalıklarının Genel Belirtileri Prodrom (Başlangıç) Belirtiler Hafif kırgınlık, halsizlik Spesifik Belirtiler Deride döküntü vs. Genel Belirtiler: Yüksek ateş, mide bulantısı Enfeksiyon hastalıkları; halsizlik, iştahsızlık, kilo kaybı, deri döküntüleri, ağrı ve ateş şeklinde görülmektedir. Vücudun aşırı ısınmasına hipertermi denir. Hipertermi durumu vücudun mikroorganizmayla mücadelesi antikor hücrelerinin savunmaya geçmesi sonucu ortaya çıkar. Ateşin bol terleme ile 37 ºC'nin altına düşmesine kriz, 5-10 gün içerisinde normal 36-37º gelmesine liziz denir. 13 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

14 Enfeksiyon Hastalıklarından Korunmada: Bağışıklık İmmünite sözcüğü Latince "immunis=vergiden muaf" sözcüğünden türetilmiş konağın hastalıklara karşı muafiyetini, yani direncini belirtmek için kullanılmıştır. Çok genel kapsamda bağışıklık (immünite) hastalıktan korunma, özellikle de infeksiyöz hastalıklardan korunma anlamına gelir. Vücudun yabancı etkenlere karşı gösterdiği tepkilerin tümüne kollektif olarak immun yanıt (bağışıklık yanıtı) denir. Mikroorganizmalara karşı enfeksiyon oluşumunu önlemek için duyarlı konakçıyı duyarsız hâle getirme faaliyetine de bağışıklama denir. 14 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

15 15 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

16 Vektörler Vektörler hastalık yapan mikroorganizmaları insana taşıyan, bunları insan vücuduna sokan canlılardır. Sinek Pire Bit Hamam Böceği Kene Kurtçuk 16 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

17 Bitkiler ve hayvanlar Bitkiler insanların yaşamında vazgeçilmezdir. Ancak, bazı durumlarda zararlı olabilmektedirler. Bazı mantarlar buna örnektir. Hayvanlar açısından da durum aynıdır. Kuduz hastalığına neden olması bakımından bazı hayvanlar risk taşımaktadır. Canlı olabileceği gibi cansız hayvanlar da hastalık yapabilmektedir. Hasta hayvanın eti, sütü ve soluduğu hava hastalık yapıcı olabilecektir. Şarbon, bruselloz diğer hayvansal hastalıklardandır. 17 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

18 Ekolojide Çevre; fiziki Su Biyolojik ve Tıbbi Atıklar Çöp ve Gübre Barınaklar Kimyasal- Hava Kirlenmesi Işınlar 18 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

19 Su güvenliği Bir suyun içilebilmesi ve ev işlerinde kullanılabilmesi için berrak ve kokusuz olması, kireçsiz olması, bağırsak bakterileri içermemesi(zararlı) ve zararlı kimyasalların içinde bulunmaması gerekir. 19 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

20 Biyolojik ve Tıbbi Atıklar Sağlık kuruluşları, araştırma kuruluşları ve laboratuvarlar tarafından oluşturulan tüm atıklar tıbbi atıktır. Bunun dışında evde yapılan tıbbi bakım (diyaliz, insülin enjeksiyonları) esnasında üretilen atıklar gibi küçük veya dağınık durumda bulunan kaynaklardan çıkan atıklar da tıbbi atıktır. 20 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

21 Başlıca Tıbbi Atıklar Mikrobiyolojik laboratuvar atıklar. Kan, kan ürünleri ve bunlarla kontamine olmuş nesneler. Kullanılmış ameliyat giysileri (kumaş, önlük ve eldiven vb.) Diyaliz atıkları (atık su ve ekipmanlar) Karantina atıkları Bakteri ve virüs içeren hava filtreleri 21 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

22 Başlıca Tıbbi Atıklar Enfekte deney hayvanı leşleri, organ parçaları, kanı ve bunlarla temas eden tüm nesneler Vücut parçaları, organik parçalar, plasenta, kesik uzuvlar vb. (insani patolojik atıklar) Biyolojik deneylerde kullanılan kobay leşleri Enjektör iğneleri İğne içeren diğer kesiciler, bistüri, lam-lamel 22 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

23 Tıbbi Atıkların Sınıflandırılması Enfeksiyöz atıklar Patolojik atıklar Kesici delici-atıklar Diğer atıklar 23 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

24 Enfekte atık Enfekte olmuş hemodiyaliz hastalarının atıkları (tüp ve filtre gibi diyaliz malzemeleri, dispozibl havlular, gecelikler, önlükler, eldivenler ve laboratuvar giysileri vb.). Enfekte olmuş laboratuvar hayvanları. Enfekte kişi ve hayvanlarla temas eden diğer malzeme ve aletler. 24 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

25 Patolojik atık Doku, organ, vücut parçaları, insan fetüsleri ve hayvan leşleri, kan ve vücut sıvılarından oluşur. Bu kategoride tanımlanan insan ve hayvan vücut atıkları, anatomik atık olarak da adlandırılır. 25 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

26 Kesici-delici atıklar Şırınga, enjektör ve diğer tüm deri altı girişim iğneleri, lanset, bisturi, bıçak, serum seti iğnesi, cerrahi sütur iğneleri, biyopsi iğneleri, intraket, kırık cam, ampul, lamlamel, kırılmış cam tüp ve petri kapları gibi batma, delme, sıyrık ve yaralanmalara neden olabilecek atıklardır. 26 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

27 Diğer atıklar Diğer atıklar Farmasötik atıklar Genotoksik Atık Kimyasal Atık Yüksek Oranda Ağır Metal İçerikli Atıklar Basınçlı Kaplar Radyoaktif Atıklar 27 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

28 Tıbbi Atık Yönetimi Tıbbi Atığın; Toplanması Geçici Depolanması Taşınması Bertaraf Edilmesi 28 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

29 Hava Kirlenmesi ve Kimyasal Kirlenme 1930 yılında Belçika da Liege şehri üzerinde biriken yoğun duman ve sis dört gün dağılmamış ve binlerce insanın hastalanmasına ve 63 kişinin ölümüne yol açmıştır yılında ABD de de Donora kasabası üzerinde biriken duman ve sisten 20 kişi ölmüş ve kasaba halkının yarısından fazlası hastalanmıştır yılı Aralık ayında Londra da şehir üzerinde biriken duman ve sis dağılmamış ve 4000 kişinin ölümüne sebep olmuştur. Hava kirlenmesinin önlenmesi güç ve pahalıdır. 29 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

30 Hava Kirlenmesi ve Kimyasal Kirlenme Sanayileşme ile birlikte suların, toprağın ve besin maddelerinin kimyasal kirlenmesini önlemek hayatiyet kazanmıştır. Doğada bulunan arsenik, civa, kurşun gibi zehirleyici kimyasallar su, toprak veya besin maddelerine en çok karışanlardandır. Akut veya kronik zehirlenmelere neden olmaktadır. Kimya sanayinin ürettiği ve doğada doğal olarak bulunmayan kimyasal maddelerin sayısı den fazla olduğu tahmin edilmektedir. Teratojenik; ilaç ve yabancı maddelerin anne karnından plasenta yoluyla yavrunun dolaşımına geçmesi Karsinojenik; kansere neden olabilen Mutajenik; mutasyona neden olabilen 30 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

31 Hava Kirlenmesi ve Kimyasal Kirlenme Japonya da Minamata Körfezi ne dökülen Agano Nehri ne sanayi atıkları olan metil-civa ve benzeri bileşikler atılmakta idi. Sudan balıklara geçen ve balıklarda biriken bu civa bileşikleri 1967 ve 1974 yıllarda bu balıkları yiyenlerde iki önemli zehirlenme salgınına neden olmuştur. Bu salgınlarda 1400 den fazla insan hastalanmış ve 55 kişi ölmüştür. Civa bileşikleri ile görülen büyük bir zehirlenme salgını da Irak ta alkil-civa fungusitleri ile ilaçlanmış buğdayları yiyenlerde görüldü deki bu salgında 6000 kişi hastalandı ve 500 kişi öldü. 31 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

32 Hava Kirlenmesi ve Kimyasal Kirlenme Vietnam savaşı sırasında ABD ordusu tarafından savaş alanlarında bitkileri yok etmek amacıyla kullanılan Agent Orange ilacı büyük facialara neden olmuştur. İçindeki dioksin zararsız sanılsa da çok kuvvetli mutajen, teratojen ve karsinojendir. Bu maddeye maruz kalan Amerikan askerleri kanserden ölmekte, çocukları sakat ve hastalıklı doğmaktadır. 32 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

33 Işınlar Işınlara en duyarlı olan organlar göz ve deridir. Düşük frekanslı ışınlar katarakta, mor ötesi ışınlar kornea lezyonlarına, lazer ışınları ise retina yanıklarına neden olarak körlüğe sebep olurlar. Aynı zamanda lazer ışınları damarların hasar almasına da neden olur. Radyasyon kaynaklı ışınlar daha önce de vardı ancak kaynakların şiddeti az olduğu için zararlı da sayılmazdı. Ancak, tıp ve nükleer teknolojide yoğun bir şekilde radioaktif maddenin üretimi yaydığın ışınları da zararlı hale getirmiştir. 33 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

34 Işınlar Hiroşima ve Nagazaki deki ölümlerin esas sebebi radyasyonun direkt etkisi ile olmamıştır. Çünkü; radyoaktif ışınlar lökosit sayısını düşmesine ve antikor sentezlemesini yavaşlattığı için bireyin bağışıklık sistemini devre dışı bırakır ve kronik açıdan kansere neden olur. Bu yüzden Hiroşima ve Nagazaki deki ölümlerin büyük çoğunluğu enfeksiyonlara direnç gösteremeyenlerin yaşadığı basit hastalıklardandır. Radyasyonun yıllara yayılan etkisi bu şekilde gelişmektedir. 34 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

35 Ekolojide Çevre; sosyo-kültürel Bireyin yaşadığı sosyo-kültürel çevre sağlığına etkiler. Kültür; bir toplumun kabul ettiği bilgi, inanç, sanat, ahlak, kanun kuralları, gelenekleri, alışkanlıkları, yeteneklerinin karmasını ifade eder (Taylor, 1981). Bu bakımdan bireyin davranışlarını kültürü şekillendirir. Sağlık davranışları da buna dolayısıyla dahildir. Hastaların davranışları Hasta-hekim Şehirleşmenin sağlığa etkisi Sanayileşmenin sağlığa etkisi Bakımından sosyal bilimleri halk sağlığı açısından önemli sonuçları olan inceleme konuları bulunmaktadır. 35 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

36 Hekimlikte Çağdaş Görüşler Sağlık hizmetlerinden yararlanmak bir insan hakkıdır. Bireylere sağlık eğitimi verilmelidir. Bireyin yaşamında sağlık desteği her zaman verilmelidir sadece hasta olmaları beklenmemelidir. Sağlık hizmetlerinin odak noktası bireylerden topluma kaymalıdır. Korumak ve erken tanı esas olmalıdır. Toplum hekimliği anlayışı hakimdir. 36 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

37 Hekimlikte Çağdaş Görüşler Konular Hizmet edilen kişi değerlendirme Hizmet sunma Hizmet edilen kişi Hizmetin kapsamı Hastalıklardan korunma 37 Toplum Hekimliği Görüşü Kişi fiziki, biyolojik ve sosyal çevresiyle bütündür. Sağlık hizmetleri herkese götürülmelidir. Hem sağlıklı hem de hasta olabilir Koruma, tedavi ve rehabilitasyon Öncelikli sağlık hizmetidir İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık Geleneksel Görüş Kişi hastaneye gelen hekimden hizmet alandır. Hastane veya muayenehanelere başvuranlara hizmet verilir. Hasta olan kişiye hizmet edilir Tedavi ve rehabilitasyon Özel hallerle sınırlı uygulama

38 Hekimlikte Çağdaş Görüşler Konular Toplum Hekimliği Görüşü Geleneksel Görüş Hastalıkların nedeni Biyolojik ve sosyolojik faktörler etkilidir. Kaynak tahsisinde öncelik Sınırlı kaynakları en çok görülen, öldüren veya sakat bırakan hastalıklardan kişileri koruma ve tedavi için kullanma Teşhis ve tedavi hizmeti Örgütlenme Toplumsal kavram ve planlama Gerekiyorsa eğitim görmüş hekim dışı sağlık personellerine de teşhis ve tedavisinde rol verme Çeşitli meslek grubundan meydana gelen küçük ekiplerin ülke çapında yaygınlaşması Epidemiyolojik ve istatistiki verilere dayanarak topluma yönelik sağlık planlaması yapma Yalnızca biyolojik etki söz konusudur. Teşhis ve tedavisi zor hastalıkların tedavisi için çok nitelikli kişiler yetiştirmek, en yüksek standartta teknoloji sağlamak için kullanma Teşhis ve tedavide yalnızda hekimlerin rol alması Hastane dışında ekip hizmeti düşünülemez. Yoktur. 38 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

39 ANA KAYNAK: Halk Sağlığına Giriş, Nusret Fişek 39 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

40 Örnek Soru Aşağıdakilerden hangisi radyasyonun uzun dönemli hasarlarını devam ettirmesinin asıl sebebidir? A. İnsanları çok üzmesi B. Kansere neden olması C. Bağışıklık sistemini devre dışı bırakması D. Hızlı hücre yenilemesine neden olması E. Metabolizma olaylarını hızlandırması 40 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

41 Örnek Soru Mikroorganizmaların hastalık yapabilme yeteneğine..denirken, bu yeteneğe sahip olmayanlara mikroorganizma denir. ifadesinde noktalı yere sırasıyla doğru olarak verilen şık aşağıdakilerden hangisidir? A. Enkübasyon-kuluçka B. Patojenite-saprotif C. Mutajen-Kanserojen D. Radyoaktif-saprotif E. Viral-bakteriyel 41 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık

42 Bu sunumdakiler sadece ders notu amaçlı hazırlanmıştır; akademik makalelere kaynak olarak gösterilemez. 42 İstanbul Arel Üniversitesi M.Y.O Sağlık