Orman ve Av Dergisi 3, 7 15, (2003) ILGAZ DAĞININ GÜNEY AKLANINDAKİ BAZI ODUN DIŞI ORMAN ÜRÜNLERİNİN KULLANIM OLANAKLARI ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR

Transkript

1 ILGAZ DAĞININ GÜNEY AKLANINDAKİ BAZI ODUN DIŞI ORMAN ÜRÜNLERİNİN KULLANIM OLANAKLARI ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR Dr. Nuri ÖNER Ankara Üniversitesi Çankırı Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Silvikültür Anabilim Dalı, ÇANKIRI ÖZET Bu araştırmada, daha önce Ilgaz Dağı nın güney aklanında, bitki sosyolojisi yöntemleri kullanılarak belirlenmiş olan; Helichrysum stoechas Paliurus spina-christi, Quercus petraea- Pinus nigra, Pinus sylvestris-pinus nigra, Nepeta racemosa-pinus sylvestris, Abies bornmülleriana- Pinus sylvestris, Daphne pontica- Abies bornmülleriana, Astragalus angustifolius- Juniperus communis subsp. nana olmak üzere 7 adet orman toplumunun, ayırıcı türlerinin kullanım olanakları üzerinde durulmuştur. Aynı zamanda araştırma alanında, Abies bornmülleriana Mattf., Anthemis wiedemanniana Fisch.& May., Astragalus karamasicus Boiss.& Ball., Astragalus micropterus Fischer., Astragalus vulnerariae DC., Convolvulus galaticus Roston ex Choisy., Crocus fleischeri Gay., Digitalis lamarckii Ivan., Linaria corifolia Desf., Onosma armenum DC., Onosma bracteosum Hausskn. & Bornm., Onosma isauricum Boiss. & Heldr., Phlomis armeniaca Willd., Salvia hypargeia Fisch.& May., Veronica multifida L. olmak üzere 15 adet endemik bitki türünün bulunduğu belirlenmiştir. Çalışma kapsamında bu türlerinde kullanım olanakları araştırılmıştır. Anahtar Kelimeler: Ilgaz, Güney Aklan, Odun Dışı Orman Ürünleri RESEARCHES ON USE POSSIBILITIES OF CERTAIN NONWOOD PRODUCTS IN THE SOUTH CATCHMENT OF ILGAZ MOUNTAIN ABSTRACT In this research, possible uses of distinctive species of 7 forest communities were centered on, mainly Helicrysum stoechas Paliurus spina-christii, Quercus petraea Pinus nigra, Pinus sylvestris Pinus nigra, Nepeta racemosa Pinus sylvestris, Abies bornmülleriana Pinus sylvestris, Daphne pontica Abies bornmülleriana, Astragalus angustifolius Juniperus communis subsp. nana that were determined before by use of plant sociology methods in the south catchment of Ilgaz Mountain. Concurrently, it is also determined that there are 15 endemic plant species in research area, those are Abies bornmüllerana Mattf, Anthemis wiedemanniana Fisch.&May, Astragalus karamasicus Boiss.&Ball., Astragalus micropterus Fischer, Astragalus vulnerariae DC., Convolvulus galaticus Roston ex Choisy, Crocus fleischeri Gay., Digitalis lamarckii Ivan., Linaria corifolia Desf., Onosma armenum DC., Onosma bracteosum Hausskn.&Bornm., Onosma isauricum Boiss.&Heldr., Phlomis armeniaca Willd., Salvia hypargeia Fisch.&May., Veronica multifida L. Using possibilities of these species were investigated in the context of research. Key Words: Ilgaz, South Catchment, Nonwood Forest Products 1

2 1. GİRİŞ Orman ekosistemleri, sürdürülebilir kalkınma sürecinin odak noktasında bulunmaktadırlar. Bu sürecin temel öğesi orman olup, başta odun hammaddesi olmak üzere diğer bütün üretimler ve faydalar buna bağımlıdır. Sistemde; toprak, meralar, orman içi sular, rekreasyon alanları, yaban hayvanları, bitkiler, yer altı mineralleri vb. gibi diğer öğeler de yer almaktadır. Ormancılıkta çok yönlü yararlanma esastır. Yani sadece maddesel ürünler değil, zamana ve mekana bağlı olarak ondan daha önemli olan ve çoğu kez değeri para ile ölçülemeyen hizmetler ve faydalar da söz konusudur. Toplumsal faydalar yaratma, iktisadilik, verimlilik, sürdürülebilirlik, çok yönlü yararlanma vb. ilkeler karlılıktan daha önemli olduğundan sermayenin %3 ü gibi düşük bir faizle çalıştığı kabul görmektedir. Bu özellik çok boyutlu karar vermeyi bir zorunluluk haline getirmekte, uzun dönemli, tutarlı ve çok boyutlu planlamanın gereğini ve önemini ortaya koymaktadır (ASLANKARA, 2000). Ormanlardan elde edilen odun hammaddesinin yanında odun dışı ürünler adı verilen reçine, sığla yağı, tohum, yaprak, çiçek, kabuk, kök, ot, meyve gibi ürünler ile avcılık ve balıkçılık ile elde edilen ürünler bulunmaktadır. Ancak bu ürünlere ilişkin sağlıklı bir envanter yapılmadığı için, üretim, mahalli tüketim, yurt içi tüketim, ihracat ve ithalat miktarları ve yurt ekonomisine sağladığı katkılar tam olarak bilinmemektedir. Türkiye, 9000 civarında eğrelti ve tohumlu bitki türü ile dünyada bulunduğu iklim kuşağında oldukça zengin floraya sahip ülkelerden biridir. Avrupa kıta florasının e yakın türe sahip olduğu ve kıtanın ülkemizin yaklaşık 15 katı büyüklükte olduğu düşünülürse, yurdumuzun floristik zenginliği daha da belirginleşir. Türkiye florasının ilginçliği, sahip olduğu tür zenginliğinin yanında, çok sayıda endemik tür de içermesinden kaynaklanır. Ülkemizin yaklaşık dörtte birini kaplayan ve diğer ekosistemlere nazaran daha az müdahale görmüş ve doğal yapısını muhafaza etmiş bulunan orman kaynakları çok farklı ekolojik ve topoğrafik koşullar altında yayılış göstermeleri itibariyle gerek ülkesel gerekse küresel düzeylerde büyük öneme sahip biyolojik çeşitlilik ve gen kaynaklarını taşımaktadır. Bu durumun doğal sonucu olarak Türkiye ormanları bitkisel ve hayvansal kökenli odun dışı orman ürünleri sağlayan kaynaklar itibariyle de büyük çeşitlilik ve zenginliğe sahip bulunmaktadır. Odun dışı orman ürünlerinin sağladığı çok yönlü (ekonomik, sosyal, çevresel) faydaların önemi ve orman kaynaklarının yönetiminde bu kaynaklara yeterli önemin verilmesi gerekliliği konularında dünyada bilinçlenme ve ilginin son yıllarda arttığı görülmektedir. Gerçekten de odun dışı ürünlerin bazı ülkelerde veya ülkelerin bazı yörelerinde odun ürünlerinden daha fazla katkı sağlamakta olduğu, bazı ülkelerde dış ticarette önemli gelir kaynakları arasında yer aldığı bilinmektedir. Geniş bir çeşitlilik gösteren odun dışı orman ürünlerinden besin maddeleri (meyve, mantar, baharat, hayvan yemi, av hayvanları), tıbbi ve aromatik bitkiler, ağaç sakızları, yağları, reçine, tanen, doğal boya maddeleri, lif, süs bitkileri, el sanatları olarak çok çeşitli yararlanmalar sağlanmaktadır. Bu ürünler arasında özellikle tıbbi bitkilerin mevcut ve potansiyel katkılarının önemi ve etkin korunmaları gereği konusunda bilinçlenme ve ilgi dünya düzeyinde artmaktadır. Odun dışı orman ürünlerinin büyük bölümünün üretildiği gelişmekte olan ülkelerde önemli kısmı mahalli halk tarafından kendi ihtiyaçları için tüketilmekte, kalan kısmı çoğunlukla aracılar vasıtasıyla düşük fiyatlarla alınarak şehirlerde pazarlanmakta veya yurt dışına ihraç edilmektedir. İhracat büyük çoğunlukla hammadde veya yarı mamul olarak yapıldığından sağlanan gelirler mütevazi düzeylerde ve potansiyel gelirin çok altında olmaktadır. Buna karşılık bu ürünleri ithal eden gelişmiş ülkeler (başta Almanya ve Hollanda olmak üzere) işledikten sonra 2

3 ürettikleri mamul ürünleri iç piyasada yüksek fiyatlarla satarak değerlendirmekte veya reeksport yoluyla ülkelerine büyük döviz gelirleri sağlamaktadır (ANONİM, 2001). 2. ARAŞTIRMA ALANININ TANITIMI Araştırma alanı olan Ilgaz Dağı nın güney aklanı; Ilgaz Orm<an İşletme Müdürlüğü Yenice Orman İşletme Şefliği sınırları içerisinde bulunmaktadır. Araştırma alanının da içinde bulunduğu Yenice Orman İşletme Şefliği ne ait ormanlar ilk olarak 1973 yılında yapılan amenajman planı ile işletilmeye açılmıştır. İlk amenajman planı yıllarını kapsamaktadır. İşletme Şefliği nin şu andaki mevcut amenajman planı ise 1996 yılında hazırlanmıştır. Araştırma alanı 11584,5 hektar büyüklüğünde olup Tablo 1 de ve Şekil 1 de görüleceği üzere orman alanlarının 5200,5 hektarı prodüktif koru (% 45), hektarı bozuk koru (% 17), hektarı ormansız alan (% 38) niteliğindedir (ANONİM, 1996). Tablo 1 Amenajman Planına Göre Genel Sahalar Tablosu İşletme Sınıfı Prodüktif Ormansız Bozuk Koru Orman Alanı Koru Alan Toplam Karaçam 1271,5 782,5 2054,0 1100,0 3154,0 Sarıçam 2467,0 385,5 2852,5 1211,5 4064,00 Göknar (Seçme) 577,5 53,5 631,0 147,0 778,0 Muhafaza Karakterli 884,5 721,5 1606,0 1982,5 3588,5 Genel Toplam 5200,5 1943,0 7143,5 4441, ,5 17% 45% 38% Prodüktüf Koru (ha) Bozuk Koru (ha) Ormansız Alan (ha) Şekil 1 Amenajman Planına Göre Alanların Dağılımı Yenice Orman İşletme Şefliği nin orman alanlarında geçmişte Sarıçamın hakim olduğu amenajman planlarının incelenmesinden anlaşılmıştır. Ancak otlatma, usulsüz kesim ve yanlış teknik müdahaleler sonucu sahası daralmış, kapalılıkları kırılmış ve kaliteleri düşmüştür. Bunların sonucu olarak Göknar sahaları genişlemiştir. Bir çok alanda da hakim duruma geçmiştir. Karaçam daha düşük rakımlarda güney batıda hakimdir. Sarıçam + Göknar meşcereleri oldukça geniş alanda yer almaktadır. Karaçam + Göknar meşcereleri oldukça azdır. Daha önceki yapılan müdahaleler yanlış olarak Göknar lehine yapılagelmiştir. Aynı şekilde devam edilmesi halinde Yenice Ormanlarının Göknar hakimiyetine girmesi kaçınılmaz olacaktır. İşletme şefliğinin güney doğusunda doğal Kavak meşcereleri bulunmaktadır. Bunlar Çamların aşırı kesilmesi sonucunda oluşmuş meşcerelerdir. Bu türlerden başka çok az miktarda ve dağınık olarak ardıç türlerine rastlanmaktadır. Bunlar Juniperus communis subsp. nana, Juniperus oxycedrus türleridir. Özellikle Juniperus communis subsp. nana türü bozuk 3

4 ormanlarda ve açıklıklarda daha fazla bulunmaktadır. Koru ormanlarından Sarıçam, Karaçam, Göknar meşcereleri sahada çoğunlukta bulunmaktadır (ANONİM, 1996). Araştırma alanında yapılan çalışmalar sonucunda ağaç ve çalı katlarını oluşturan 31 adet odunsu tür saptanmıştır. Bu türler; Abies bornmülleriana, Pinus sylvestris, Pinus nigra, Populus tremula, Daphne pontica, Juniperus communis subsp.nana, Hippophae rhamnoides, Juniperus oxycedrus, Rosa canina, Quercus hartwissiana, Quercus pubescens, Quercus macrentara, Quercus petraea, Salix triandra, Salix caprea, Salix amplexicaulis, Salix alba, Pyrus eleagnifolia, Creteagus monogyna, Actea spicata, Daphne glomerata, Ostraya carpinifolia, Carpinus betulus, Ulmus glabra, Acer sp., Acer paltonoides, Sorbus umbellata, Sorbus acuparia, Coryllus avellana, Paliurus spina-christii, Sorbus torminalis tir. 3. ARAŞTIRMA ALANINDAKİ ORMAN TOPLUMLARINDA BULUNAN BAZI ODUN DIŞI ORMAN ÜRÜNLERİ VE KULLANIM OLANAKLARI Ilgaz Dağı nın güney aklanında, bitki sosyolojisi yöntemleri kullanılarak 7 adet orman toplumu belirlenmiştir (ÖNER, 2001). Bunlar; Helichrysum stoechas Paliurus spina-christi, Quercus petraea- Pinus nigra, Pinus sylvestris-pinus nigra, Nepeta racemosa-pinus sylvestris, Abies bornmülleriana- Pinus sylvestris, Daphne pontica- Abies bornmülleriana, Astragalus angustifolius- Juniperus communis subsp. nana toplumlarıdır. Bu başlık altında, orman toplumlarının ayırıcı türleri ve araştırma alanındaki endemik bitki türlerinin kullanım olanakları çeşitli literatürlerden taranarak verilmiştir ( BAYTOP,1997; ERİK ve ark, 1998; ACARTÜRK, 1997; EKİM ve ark, 2000; EKİM ve ark, 1991) Helichrysum stoechas Paliurus spina-christi Toplumu Araştırma alanının güneybatısında bulunan Helichrysum stoechas Paliurus spinachristi Toplumu Yaylacık, Kurmalar, Beyköy ün kuzeydoğusunda, Kazancı, Kıssenir ve Yuvademirciler in doğusunda yer almakta olup; m yükseltiler arasında yayılış göstermektedir. Ortalama eğimi 9 dir. Hakim bakılar doğu, kuzeydoğu ve kuzeybatı dır. Bulunduğu alanlar genellikle orta yamaçlar, keskin olmayan sırtlar ve kuru dereler arasıdır. Toplumun yayıldığı alanlarda geçmişte karaçamın tahrip edilmesi nedeniyle alanda erozyon oluşmuş ve buna bağlı olarak da alanın bir bölümünde yer yer anakayalar açığa çıkmıştır. Toplumu oluşturan çalı türleri genellikle 0,8 ve 5 m arasında boylara sahiptir. Helichrysum stoechas Paliurus spina-christi Toplumunun ayırıcı türleri ve bunların kullanım olanakları Tablo 2 de verilmiştir Quercus petraea - Pinus nigra Toplumu Araştırma alanının batı ve güneybatısında bulunan Quercus petraea - Pinus nigra Toplumu yayılışını; Yenice Orman İşletme Deposu binasından, Göynük sırtı, İslikaya sırtı, Kazanca deresi, Aybaşı deresinden doğuya doğru, Çomar Köyünün güneyinden Ükçülü tepenin güneyine doğru ve Çal tepe, Kayaardı tarlaları, Kulaksızın Tarla sının kuzey kısımlarında 1280 m ile 1700 m yükseltiler arasında yapmaktadır. Bulunduğu alanların ortalama eğimi 19 dir. Hakim bakılar kuzey, batı, kuzeybatı, kuzeydoğu, doğu ve güney bakılardır. Orta yamaç, kuru dere ve sırtlar arasında yayılış göstermektedir. Quercus petraea - Pinus nigra Toplumunun ayırıcı türleri ve bunların kullanım olanakları Tablo 3 de verilmiştir Pinus sylvestris - Pinus nigra Toplumu Araştırma alanının kuzeyinde yer alan Buzluğun tepenin güneyinden başlayarak Çankırı - Kastamonu yoluna kadar, Sekibaşı sırtının güneyinden Çomar - Kadınçayırı yoluna kadar, Kadınçayırı mesire yerinin kuzey doğusunda, Yanık sırtının batısında ve Domuzteperdi tepesinin güney kısımlarında 1430 m ile 2010 m yükseltiler arasında yayılış göstermektedir. Ortalama 4

5 eğimi 22 dir. Hakim bakılar güney, doğu, kuzeydoğu ve güneydoğudur. Bulunduğu alanlar alt yamaç, orta yamaç ve üst yamaçlardan oluşmaktadır. Pinus sylvestris - Pinus nigra Toplumunun ayırıcı türleri ve bunların kullanım olanakları Tablo 4 de verilmiştir. Tablo2. Helichrysum stoechas Paliurus spina-christi Toplumunun Ayırıcı Türleri ve Kullanım Olanakları Anthemis wiedemanniana Fisch. et Papatya, Kelkız Çiçekleri sarı renkli boyar madde elde etmede, kökleri süs bitkisi Mey. olarak kullanılır. Astragalus macrocephalus Willd. Astragalus nitens Boiss. et Heldr. Geven Gövdelerinden kitre zamkı elde edilir. Hayvan yemi olarak kullanılır. Kökleri çöven olarak kullanılır. Astragalus vulnerariae DC. Bellis perennis L. Koyun gözü papatya Toprak üstü kısımları Antakya yöresinde sebze olarak kullanılır. Cirsium alatum (Gmelin) Bobrov. Medik, Köygöçüren, Kastamonu- Daday yöresinde yenir. Kozankulpu, Euphorbia stricta L. Sütleğen, Fıçı otu Yumruları müsil olarak kullanılır. Sarı renkli boyar madde elde etmede kullanılır. Çiçekleri, dalları idrar ve safra attırıcı ve taş tüşürücü olarak kullanılır. Helichrysum stoechas (L.) Moench. Ölmez çiçek, Altın çiçeği,guddeme çiçeği Hippophae rhamnoides L. Çıçırgan Olgun meyveleri çiğ olarak, reçel veya ezme olarak yenir. Vitamin C bakımından çok zengindir. Medicago sativa L. Çevrince Çiçekleri hayvan yemi olarak kullanılır. Paliurus spina-christi Miller. Karaçalı Meyveleri idrar artırıcı ve taş düşürücü olarak kullanılır. Plantago lapopus L. Bağa Yapraklar yara iyileştirici, tohumları müsil olarak kullanılır. Pyrus elaeagnifolia Pallas. Ahlat Olgun meyveleri taze halde veya kurutulduktan sonra yenir. Rumex crispus L. Evelik, Sığır kuyruğu Azdavay- Kastamonu, Doğu Anadolu (Erzurum) bölgesinde sebze olarak yenir. Meyveleri çay gibi hazırlanıp, içilebilir Valeriana tuberosa L. Kedi Otu Aktarlarda satılmakta ve yatıştırıcı olarak kullanılmaktadır. Tablo 3. Quercus petraea- Pinus nigra Toplumunun Ayırıcı Türleri ve Kullanım Olanakları Anthemis wiedemanniana Fisch. et Papatya, Kelkız Çiçekleri sarı renkli boyar madde elde etmede, kökleri süs bitkisi Mey. olarak kullanılır. Campanula lyrata Lam. Çıngırak otu Süs bitkisi olarak kullanılır. Genç iken Doğu Anadolu da sebze olarak kullanılır. Mide rahatsızlıklarında, süt artırıcı ve taş düşürücü olarak kullanılır. Cirsium vulgare (Savi) Ten. Medik, Köygöçüren, Kastamonu- Daday yöresinde yenir. Kozankulpu, Dactylis glomerata L. - - Daphne pontica L. Dafne,Kurtbağrı, Zehirli bileşikler taşırlar. Basura karşı kullanılır. Sırım bağı Fragaria vesca L. Dağ çileği Meyveleri çiğ olarak yenir ve reçel yapımında kullanılır. Pinus nigra Arnold. Karaçam - Populus tremula L Titrek Kavak - Quercus petraea (Mattuschka) Sapsız Meşe - Liebl. Rubus canescens DC. Böğürtlen Kökleri şeker hastalığına karşı kullanılır. Yaprakları kabvızlıkta kullanılır. Meyveleri yenir. Ezme ve şurubu yapılır. Trifolium pratense L. Yonca, Çayır otu Hayvan yemi olarak kullanılır Nepeta racemosa - Pinus sylvestris Toplumu Araştırma alanının kuzeyinde yer alan Şadımanın Tepesinin altından başlayarak doğuya doğru Tepelce, Yukarıgöl boyunca Kadınçayırı mesire alanının kuzeyine doğru yer yer daralıp genişleyerek buradan Mülayim yaylasının güneyini takiben Kumlukaş tepesi- Belengediği ne kadar 1440 m ile 2080 m yükseltiler arasında yayılış göstermektedir. Ortalama eğimi 20 dir. Hakim bakılar kuzey, kuzeybatı ve güney bakılardır. Bulunduğu alanlar alt yamaç, orta yamaç, üst yamaç ve sırtlardan oluşmaktadır. Nepeta racemosa - Pinus sylvestris Toplumunun ayırıcı türleri ve bunların kullanım olanakları Tablo 5 te verilmiştir. 5

6 Tablo 4. Pinus sylvestris-pinus nigra Toplumunun Ayırıcı Türleri ve Kullanım Olanakları Achillea biebersteinii Afan. Sarı civan perçemi, Böcek öldürücü olarak kullanılır. Pire otu Alchemilla persica L. Arslan peçesi Kök ve yaprakları idrar artırıcı ve kabızlık için kullanılır. Anthemis tinctoria L. Papatya, Kelkız Çiçekleri sarı renkli boyar madde elde etmede, kökleri süs bitkisi olarak kullanılır. Arnebia densiflora (Nordm.) Ledeb. Havacıva, Eğrik Kökleri boyar madde olarak kullanılır. Brachypodium sylvaticum (Hudson) - - P.A.Beauv. Bromus eractus L. Bromus - Euphorbia falcata L. Sütleğen, Fıçı otu Yumruları müsil olarak kullanılır. Sarı renkli boyar madde elde etmede kullanılır. Pinus nigra Arnold. Karaçam - Pinus sylvestris L. Sarıçam - Ranunculus constantinopolitanus L. Düğün çiçeği Süs bitkisi olarak ve sarı renkli boyar madde elde etmede kullanılır. Sanicula europaea L. - - Silene dichotoma Ehrh. subsp. Gıvısgan otu, Salkım Çiçek açmadan toplanan yaprakları ve dalları sebze olarak dichotoma. çiçeği, Sinek tutan tüketilmektedir. Veronica chamaedrys L. Venüs çiçeği - Tablo 5. Nepeta racemosa-pinus sylvestris Toplumunun Ayırıcı Türleri ve Kullanım Olanakları Daphne glomerata L. Dafne, Kurtbağrı, Zehirli bileşikler taşırlar. Basura karşı kullanılır. Daphne pontica L. Sırım bağı Fragaria vesca L. Dağ çileği Meyveleri çiğ olarak yenir ve reçel yapımında kullanılır. Galium odoratum (L.) Scop. Galium verum L. Yoğur Otu - Juniperus communis L. subsp. nana Ardıç Katran elde edilir. Syme. Medicago sativa L. Tanecik, Çevrince Hayvan yemi olarak kullanılır. Nepeta racemosa Lam. Pisik otu Baharat olarak kullanılır. Pinus sylvestris L. Sarıçam - Populus tremula L. Titrek Kavak - Quercus petraea (Mattuschka) Sapsız meşe - Liebl. Rubus canescens DC. Böğürtlen Kökleri şeker hastalığına karşı kullanılır. Meyveleri yenir. Ezme ve şurubu yapılır. Silene dichotoma Ehrh. subsp. Gıvısgan otu, Salkım Çiçek açmadan toplanan yaprakları ve dalları sebze olarak dichotoma. çiçeği, Sinek tutan tüketilmektedir. Stachys thirkei C. Koch. Dağ çayı Çay gibi içilir. Trifolium pratense L. Yonca, Çayır otu Hayvan yemi olarak kullanılır Abies bornmülleriana - Pinus sylvestris Toplumu Araştırma alanının kuzey batısında yer alan Kazançal Tepesinin altından başlayarak doğuya doğru Taşpınar tepesine kadar ve Mülayim yaylasının doğusundan Yanıksırtı na kadar 1540 m ile 2030 m yükseltiler arasında yayılış gösternektedir. Ortalama eğimi 24 dir. Hakim bakılar güneybatı, kuzeybatı ve kuzeydir. Bulunduğu alanlar alt yamaç, orta yamaç ve üst yamaçlardan oluşmaktadır. Abies bornmülleriana - Pinus sylvestris Toplumunun ayırıcı türleri ve bunların kullanım olanakları Tablo 6 da verilmiştir Daphne pontica - Abies bornmülleriana Toplumu Araştırma alanının kuzeyinde bulunan Daphne pontica - Abies bornmülleriana toplumu yayılışını; Şadımanın tepesinin güneyinden doğuya doğru Baldıran tepesinin güneyine kadar, 1670 m ile 2040 m yükseltiler arasında yapmaktadır. Bulunduğu alanların ortalama eğimi 28 dir. Hakim bakılar batı, kuzeybatı bakılardır. Orta yamaç, üst yamaçlar arasında yayılış 6

7 göstermektedir. Daphne pontica - Abies bornmülleriana Toplumunun ayırıcı türleri ve bunların kullanım olanakları Tablo 7 de verilmiştir. Tablo 6. Abies bornmülleriana- Pinus sylvestris Toplumunun Ayırıcı Türleri ve Kullanım Olanakları Bellis perennis L. Koyun gözü papatya Toprak üstü kısımları Antakya yöresinde sebze olarak kullanılır. Briza media L. - - Daphne glomerata L. Dafne, Kurtbağrı, Zehirli bileşikler taşırlar. Basura karşı kullanılır. Daphne pontica L. Sırım bağı Doronicum orientale Hoffm. Kaplan otu - Geranium tuberosum L. Çakmuz, İğnelik Yumruları çiğ olarak yenir. Yumruları süs bitkisi olarak yurtdışına satılır. Helloborus orientalis Lam. Karaca ot Kökü hayvan hastalıklarında kullanılır. Juniperus communis L. subsp. Ardıç Katran elde edilir. nana Syme. Orchis anatolica Boiss. Anadolu Salep otu Salep elde edilir. Pinus sylvestris L. Sarıçam - Populus tremula L. Titrek Kavak - Potentilla recta L. Beş Parmak otu İplik boyamada kullanılır. Prunella vulgaris L. Prunella - Rosa canina L. Yabani gül, Kuşburnu Meyveleri taze ve kurutulmuş olarak yenilir. Çay olarak içilir. Rubus canescens DC. Böğürtlen Kökleri şeker hastalığına karşı kullanılır. Yaprakları kabvızlıkta kullanılır. Meyveleri yenir. Ezme ve şurubu yapılır. Tablo 7. Daphne pontica- Abies bornmülleriana Toplumunun Ayırıcı Türleri ve Kullanım Olanakları Anagallis arvensis L. Fare kulağı - Briza media L. - - Daphne pontica L. Dafne, Kurtbağrı, Zehirli bileşikler taşırlar. Basura karşı kullanılır. Sırım bağı Digitalis ferruginea L. Arı kovanı, Yüksük Süs bitkisi olarak kullanılır. Yaprakları kalp hastalığına karşı otu kullanılırı. Doronicum orientale Hoffm. Kaplan otu - Helichrysum arenarium (L.) Ölmez çiçek, Güneş İdrar artırıcı ve taş düşürücü olarak kullanılır. Moench. çiçeği Prunella orientalis Bornm. Prunella - Rosa canina L. Yabani gül, Kuşburnu Meyveleri taze ve kurutulmuş olarak yenilir. Çay olarak içilir. Rubus canescens DC. Böğürtlen Kökleri şeker hastalığına karşı kullanılır. Yaprakları kabvızlıkta kullanılır. Meyveleri yenir. Ezme ve şurubu yapılır. Sanguisorba minor Scop. Kara göndürme, Çayır düğmesi, Amel otu İdrar artırıcı ve kabızlık giderici olarak kullanılır Astragalus angustifolius - Juniperus communis subsp. nana Toplumu Araştırma alanının kuzeyinde bulunan Astragalus angustifolius - Juniperus communis subsp. nana toplumu Geyikgediği tepenin güneybatısından başlayıp, Küçükhacet tepenin güneyine ve buradan Çiftekaş tepenin doğusuna kadar yer almakta olup; m yükseltiler arasında yayılış göstermektedir. Ortalama eğimi 20 dir. Hakim bakı kuzey dir. Bulunduğu alanlar genellikle üst yamaçtır. Astragalus angustifolius - Juniperus communis subsp. nana Toplumunun ayırıcı türleri ve bunların kullanım olanakları Tablo 8 de verilmiştir Araştırma Alanındaki Endemik Bitki Türleri Yurdumuzdaki bazı bölgeler ile dağ silsilelerinin, diğer bölgelere oranla, endemiklerce zengin olduğu bildirilmektedir. Amanos dağları ile Ilgaz Dağları, dağ silsileleri arasında ön sırayı almaktadırlar (EKİM ve ark, 2000).Araştırma alanında bulunan endemik bitki türleri ve bunların kullanım olanakları da Tablo 9 da verilmiştir. 7

8 Tablo 8. Astragalus angustifolius- Juniperus communis subsp. nana Toplumunun Ayırıcı Türleri; Achillea biebersteinii Afan. Sarı civan perçemi, Böcek öldürücü olarak kullanılır. Pire otu Astragalus angustifolius Lam. Geven Gövdelerinden kitre zamkı elde edilir. Hayvan yemi olarak kullanılır. Kökleri çöven olarak kullanılır. Colchicum autumnale L. Güz çiğdemi - Euphorbia amygdaloides L. Euphorbia macroclada Boiss. Sütleğen, Fıçı otu Yumruları müsil olarak kullanılır. Sarı renkli boyar madde elde etmede kullanılır. Juniperus communis L. subsp. nana Ardıç Katran elde edilir. Syme. Muscari tenuiflorum Tausch. Dağ sümbülü İtalya ya ihraç ediliyor. Onosma isauricum Boiss. et Heldr. Emzik otu Yaprakları yara tedavisinde kullanılır. Polygala anotolica Boiss. et Heldr. Süt otu, Yılan yoncası Toprak üstü kısımları balgam söktürücü olarak kullanlır. Sedum hispanicum L. Kaya koruğu Yaprakları çiğ olarak yenir. Sedum semperviroides Bieb. Ömür otu - Tablo 9. Araştırma Alanındaki Endemik Bitki Türleri ve ve Kullanım Olanakları Anthemis wiedemanniana Fisch.& Papatya, Kelkız Çiçekleri sarı renkli boyar madde elde etmede, kökleri süs bitkisi May. olarak kullanılır. Astragalus karamasicus Boiss.& Geven Gövdelerinden kitre zamkı elde edilir. Hayvan yemi olarak Ball. kullanılır. Kökleri çöven olarak kullanılır. Astragalus micropterus Fischer. Astragalus vulnerariae DC. Convolvulus galaticus Roston ex Mahmude otu Kökünden elde edilen süt müsil olarak kullanılır. Yapraklarından Choisy. bazı yörelerde yemek yapılır. Crocus fleischeri Gay. Safran, Çiğdem Koku verici ve boyar madde olarak kullanılır. Yumruları çiğ veya pişirilip yenilir. Süs bitkisi olarak kullanılır. Digitalis lamarckii Ivan. Arı kovanı, Yüksük otu Linaria corifolia Desf. Nevruz otu - Onosma armenum DC. Emzik otu Yaprakları yara tedavisinde kullanılır. Onosma bracteosum Hausskn. & Bornm. Onosma isauricum Boiss. & Heldr. Phlomis armeniaca Willd. Salvia hypargeia Fisch.& May Ayı kulağı, Çolba, Şolba Ada çayı, Siyah ot Veronica multifida L. Venüs çiçeği - Süs bitkisi olarak kullanılır. Yaprakları kalp hastalığına karşı kullanılırı. Yaprakları çay olarak kullanılır. Çay olarak, siyah renkli boyar madde, tütün için koku verici, sebze olarak, kullanılır. Abies bornmülleriana- Pinus sylvestris Toplumunun ayırıcı türlerinden olan; Geranium tuberosum L. bitkisinin yumruları 1977 yılından sonra yurt dışına ihraç edilmeye başlanmıştır. İlk beş yılda ortalama adet civarında satılan bitki 1982 yılında , 1983 de adet satılmıştır. Astragalus angustifolius- Juniperus communis subsp. nana Toplumunun ayırıcı türlerinden olan; Muscari tenuiflorum Tausch., 1980 li yıllarda ihraç edilmeye başlanmıştır. En fazla İtalya ya ihraç edildiği bildirilmektedir (EKİM ve ark, 1991). Odun dışı orman ürünlerinin korunması, sürdürülebilir yönetimi ve mahalli, ülkesel ve küresel düzeylerde fayda ve katkılarının artırılabilmesi ile ilgili en önemli, darboğaz ve sorunlar arasında; bu kaynakların yayılış alanları, mevcut durumları ve potansiyelleri hakkında bilgi ve çalışmalardaki yetersizlikler, bilgisiz ve düzensiz faydalanmalar nedeniyle odun dışı orman ürün kaynaklarının ve büyük öneme sahip biyolojik çeşitliliklerinin ciddi tahribat tehdidi altında bulunması, orman teşkilatları ve diğer ilgili kuruluşların kurumsak yetersizlikleri, mahalli halkın faydalanma hakları ile ilgili belirsizlikler ve sorunlar, bu ürünlerin işleme ve pazarlama 8

9 konularındaki bilgi ve tecrübe eksikliklerinin ve bu alanda destek ve eğitim programları yetersizliği, yurtdışına ihracatın büyük çoğunlukla hammadde halinde yapılmakta olması, uygun odun dışı orman ürünlerinin kültüre alınarak yetiştirilmesi konularındaki bilgi ve gayretlerin yetersizliği sayılabilmektedir. Sonuç olarak söylemek gerekirse; Ülkemiz, çok zengin bir biyogenetik rezerve sahiptir. Bu bitkiler, tarihin ilk devirlerinden günümüze pek çok temel gereksinim için başvurulan çok önemli kaynaklar durumundadır. Bu ürünlere duyulan gereksinim, her geçen gün artmaktadır. Bu yüzden çok değerli doğal varlıklarımızla ilgili tehdit faktörlerini belirlememiz, bu doğrultuda koruma stratejileri geliştirmemiz gerekmektedir. Ülkemizde odun dışı orman ürünlerinden çok çeşitli faydalanmalar arasında en önemlileri; besin maddesi (yiyecek ve içecek şeklinde), tıbbi ve aromatik bitkiler, sanayide kullanılan maddeler (reçine, yağ ve sakızlar), doğal boya maddesi, süs bitkileri ve hayvan yemi şeklinde olmaktadır. Ülkemizde odun dışı orman ürünlerinin durumu, mahalli orman köylülerine ve ülke ekonomisine mevcut ve potansiyel katkıları konularındaki bilgilerde önemli eksiklikler ve yetersizlikler bulunmasına rağmen bu kaynaklara gerekli önemin verilmesi, uygun şekilde yönetim ve faydalanılmaları durumunda sağlanabilecek potansiyel katkıların mevcut duruma göre çok daha fazla olacağı hususunda bilinçlenme gittikçede artmaktadır (ANONİM, 2001). 4. KAYNAKLAR ACARTÜRK, R. 1997: Şifalı Bitkiler Flora ve Sağlığımız, O.G.M. Mensupları Yardımlaşma Vakfı, Yayın No: 1, ISBN: , Ankara. ANONİM. 1996:Amenajman Planı ( ), Ankara Orman Bölge Müdürlüğü,Ilgaz Orman İşletme Müdürlüğü, Yenice Orman İşletme Şefliği Amenajman Planı. ANONİM. 2001: Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Ormancılık Özel İhtisas Komisyon Raporu, Yayın No: DPT: 2531 ÖİK:547, Ankara. ASLANKARA, S. 2000: Cumhuriyetimizin 75. Yılında Ormancılığımız, Orman Bakanlığı Yayın No: 120, ISBN , Sistem Ofset, Ankara. BAYTOP, T. 1997: Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 578, Ankara. EKİM,T.; KOYUNCU,M.; GÜNER,A.; ERİK, S.; YILDIZ, B.; VURAL, M. 1991: Türkiye nin Ekonomik Değer Taşıyan Geofitleri Üzerinde Taksonomik ve Ekolojik Araştırmalar, T.C. Tarım Orman ve Köy İşleri Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü, İşletme ve Pazarlama Dairesi Başkanlığı, Sıra No:669, Seri No: 65, Ankara. EKİM,T.; KOYUNCU,M.; VURAL, M.; DUMAN, H.; AYTAÇ,Z.; ADIGÜZEL, N. 2000: Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı (Eğrelti ve Tohumlu Bitkiler), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, ISBN: , T.T.K.D, Ankara. ERİK, S.; AKAYDIN, G.; GÖKTAŞ, A. 1998: Başkentin Doğal Bitkileri, Ankara Valiliği Çevre Koruma Vakfı Başkanlığı, ISBN: , Ankara. ÖNER, N. 2001: Ilgaz Dağı nın Güney Aklanındaki Orman Toplumları ve Silvikültürel Özellikleri, İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul. 9