Diş Hekimliği Eğitiminde Simülasyon Uygulamaları

Transkript

1 Turkiye Klinikleri J Med Educ-Special Topics 2017;2(2):86-95 DERLEME Diş Hekimliği Eğitiminde Simülasyon Uygulamaları Tülin TANER, a Zeliha YILMAZ, b Zeynep Bilge KÜTÜK, c Selen KÜÇÜKKAYA EREN b a Ortodonti AD, b Endodonti AD, c Restoratif Diş Tedavisi AD, Hacettepe Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi, Ankara Ge liş Ta ri hi/re ce i ved: Ka bul Ta ri hi/ac cep ted: Yazışma Adresi/Correspondence: Tülin TANER Hacettepe Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi, Ortodonti AD, Ankara, TÜRKİYE tulinortho@hotmail.com ÖZET Gelişen bilgisayar teknolojisi ile simülasyon sistemlerine günümüz diş hekimliği eğitiminde daha fazla yer verilmektedir. Dünyada kullanılan ve tercih edilen farklı simülasyon sistemleri sürekli bir değişim ve gelişim içerisindedir ve ilgi çekici alternatif eğitim olanakları sunmaktadır. Diş hekimliği öğrencilerinin sadece manipülasyon becerilerinin geliştirilmesinin yetkin diş hekimleri olmalarında yeterli olmadığı bilinmekte, aynı zamanda sosyal becerilerin kazanılmasının da gerekli olduğu görülmektedir. Diş hekiminin sahip olması gereken sosyal becerileri arasında iletişim, eleştirel düşünme, liderlik, takım çalışmasına yatkınlık, profesyonellik anlayışı ve yaşam boyu öğrenme becerileri sayılabilir. Bu derlemede, diş hekimliği eğitiminde klinik uygulamalar öncesinde mesleki bilgi ve becerilerin güncel simülasyon uygulamaları ile kazandırılmasının yanısıra, profesyonel diş hekimi olma yetkinliklerini kazandıracak sosyal ve temel hekimlik becerilerinin simülasyonlu eğitimlerine de değinilmiştir. Güncel simülasyon sistemlerinin eğitimde kullanılması ve öğrenmenin sanal gerçeklik ortamında gerçekleşmesi diş hekimliği öğrencilerine klinik becerilerin kazandırılmasında olumlu katkılar sağlamaktadır. Anah tar Ke li me ler: Teknoloji, dental; eğitim, diş hekimliği; kullanıcı-bilgisayar arabirim; motor beceriler; klinik yeterlilik ABS TRACT Simulation systems have more impact on current dental education by the development of computer technology. Simulation systems used on the world have a continuous change and improvement, and these systems offer attractive educational alternatives. Improvement of only manipulation skills of dentistry students is known not enough for them to be competent dentists, achieving social skills are required as well. Social skills required for a dentist are defined as communication skills, critical thinking ability, leadership, teamwork ability, professionalism and life long learning. In this review, studies for attaining professional knowledge and improvement of fine motor skills in dental education are reported. Also the researches undertaken to improve students' social and generic clinical skills before transition to clinical applications are cited. Training with current simulation systems and learning in a virtual reality environment have a positive impact on teaching clinical skills to dentistry students. Keywords: Technology, dental; education, dental; user-computer interface; motor skills; clinical competence Copyright 2017 by Türkiye Klinikleri iş hekimliği birçok sağlık branşında olduğu gibi pratiğin oldukça önemli olduğu ve bir takım uygulamaların birçok kez tekrarlanarak geliştirilebildiği bir meslektir. 1 Diş hekimliği eğitiminde, öğrencilerin diş hekimliği pratiğine giriş düzeyinde yeterli el becerisi kazanabilmeleri açısından ve bu kazanımı geliştirebilmek, ayrıca temel diş hekimliği uygulamalarının öğretilebilmesi 86

2 amacıyla klinik öncesi (pre-klinik) laboratuvar dersleri oldukça önemlidir. 2 Eğitim programında, hem pre-klinik hem de klinik değerlendirmelerde yeterliliği esas alan eğitim yaklaşımlarından faydalanılmaktadır. Klinik öncesi eğitim, öğrencilerin klinik uygulama alanına geçmeden önceki teorik ders ve laboratuvar uygulama saatlerinin büyük kısmını oluşturmaktadır ve klinik uygulamaların birebir taklidi niteliğindedir. 3 Eğitimin bu bölümünde uygulanan işlemler öğrencilerin öğrendikleri ilk temel uygulamalardır ve mesleki hayatları boyunca akılda kalıcılığı oldukça yüksektir. Klinik öncesi pratik ve teorik derslerde başarılı olan öğrencilerin klinik uygulamalarına bilgi ve becerilerini büyük oranda yansıtmaları beklenir. Klinik öncesi eğitimde kullanılan sistemlerin standardize edilmesinde yaşanan sorunlar, öğrencilerin benzer uygulamalar yapma imkanını kısıtlamaktadır. Örneğin kanal tedavisi uygulamalarının klinik öncesi eğitiminin çekilmiş insan dişleri kullanılarak yapılması zorunluluğu bulunmaktadır, ancak farklı morfolojiye sahip gerçek dişlerde standart bir eğitimin ve not değerlendirmesinin yapılması neredeyse imkansızdır. Benzer sorun çürük dokusunun kavranması ve tedavisinde de yaşanmaktadır. Bu sorunlar eşit standartlarda öğretmenin ve değerlendirmenin önüne geçmektedir. Simulasyon tabanlı eğitim modern diş hekimliği ve tıp eğitiminin temel parçası haline gelmiştir. Simulasyon, gerçekte var olan bir durumun, çalışma veya deneyimleme için yapay olarak oluşturulması şeklinde tanımlanabilir. Geleneksel eğitim metodlarıyla karşılaştırıldığında, güncel simulasyon tabanlı eğitim sistemleri, eğitim yerinin geleneksel sınıflardan, sanal gerçeklik ortamlarına taşınmasıyla eğitime olan ilgiyi ve öğrenmeyi iyileştirmektedir. 4 Bu derlemenin amacı, diş hekimliği eğitiminde klinik uygulamalar öncesi kazandırılması gereken beceri eğitimleri ile ilgili uygulamalara yer vermektir. Bu yüzden kapsam, sadece mesleki beceri eğitimleri ve güncel yaklaşımlar değil, diş hekimi adaylarına profesyonel diş hekimi olma yetkinliklerini kazandıracak sosyal ve temel hekimlik becerilerini de içine alacak şekilde genişletilmiştir. Bu amaçla literatürde diş hekimliği alanında yapılmış simülasyon çalışmaları derlenerek sırasıyla, 1. Sosyal beceriler, 2. Temel hekimlik becerileri, 3. Mesleki beceri eğimleri ve 4. Sanal gerçekliği esas alan simülasyon uygulamaları olmak üzere dört ana başlıkta anlatılmıştır. SOSYAL BECERİLERDE SİMÜLASYON UYGULAMALARI Diş hekimliği mesleğinin gerçekleştirilmesinde sosyal beceriler, teknik beceriler kadar önemli bir yer tutmaktadır. 5 Geleneksel eğitim yöntemleriyle öğrencilere sosyal beceriler üzerine eğitim vermek ve bu eğitimin sonuçlarını değerlendirmek oldukça zorlu olabilmekte, çoğunlukla da yetersiz kalabilmektedir. Halbuki mezun bir diş hekiminin aşağıdaki sosyal beceri alanlarında yetkin olması beklenmektedir: iletişim becerileri, eleştirel düşünme, takım çalışmasına yatkınlık, liderlik becerileri, profesyonellik anlayışı ve yaşam boyu öğrenme becerisi İyi seviyedeki sosyal beceriler sayesinde, öğrenciler hastalarını dinlemeyi ve doğru soruları sormayı empati duygusuyla gerçekleştirebilirler. Böylece hastalar kendi ağız sağlığı durumlarını ve ihtiyaçlarını en doğru şekilde anlayabilirler. Hastalar, öğrenci tarafından kendilerine yapılan tedavinin kalitesini objektif olarak değerlendiremeseler de, öğrencinin sosyal becerilerinden, öğrencinin yetkinliklerine dair anında bir görüş geliştirirler. Güçlü sosyal beceriler söz konusu ise hasta öğrenciye güvenir ve ilişkileri giderek güçlenir. 5 Diş hekiminin iyi iletişim becerilerine sahip olması hasta hekim ilişkisinin güçlü olmasını sağlayacaktır. Hastalarla konuşmak, onları dinlemek, gözlemlemek, empati kurup anlamak, sistematik ve profesyonel anlamda ihtiyaçlarına cevap verebilmek bir diş hekiminin sahip olması gereken en temel özelliklerdir. 12 Amerika ve Kanada daki diş hekimliği fakültelerinde, iletişim becerilerinin nasıl öğretildiğini araştıran bir çalışmada, fakültelerin sadece üçte birinin spesifik olarak iletişim becerileri eğitimine odaklandığını ve eğitimin aktif olarak yapılan pratik derslerden ziyade teorik derslerle sağlandığı belirtilmiştir. 13 Öte yandan farklı klinik senaryolarda hasta rolü oynayan simule hastalarla, video gösterimleriyle, vaka sunumlarıyla ve gerçek hastalarla yapılan görüşmelerle bu eğitimin gerçekleştirilmesinin, iletişim becerileri eğitimini daha etkin hale getirdiği gösterilmiştir. 14,15 Ülkemizde yapılan çalışmalarda iletişim becerilerinin standart hasta uygulaması ile verilmesinin öğrencilerin bu konudaki becerilerini geliştirdiği bulunmuştur. 16,17 Diş hekimliği öğrencilerinin eleştirel düşünme özelliği kazanması için eğitim aşağıdaki şekilde probleme dayalı öğrenim kapsamında dört basamakta verilebilir; 18 Eğitici tarafından verilen vaka senaryosunun öğrenci tarafından problem analizinin yapılması, farklı te- 87

3 davi yaklaşımlarının karşılaştırılması, en mantıklı tedavi planının oluşturulması ve prognozunun belirtilmesi Öğrencilerin, alanında uzman kişilerin vaka tartışmalarını, problem analiz aşamasından tedavi planı sürecine kadar dinlemesi Aynı vaka için uzmanlar tarafından sunulan farklı tedavi yaklaşımlarını öğrencilerin karşılaştırarak değerlendirmesi Verilen vaka senaryosunun etken nedenlerine dair teorileri, olası tedavi seçeneklerinin karşılaştırılmasını ve en iyi tedavi seçeneğinin ne ve neden o olduğuna dair bilgileri içeren yazılı raporun öğrenciler tarafından hazırlanması Probleme dayalı öğrenim ile, öğrencilerin eleştirel düşünme becerisinin gelişmesi yanında literatürü takip etmeyi öğrenmeleri ve kanıta dayalı tartışma yapmaları sağlanır. 19 Bu yaklaşımla verilen eğitim sayesinde, öğrencilere yaşam boyu öğrenme becerisi kazandırılabilir. Probleme dayalı öğrenim kapsamında verilen eğitimlerde, öğrencilere belli roller verilerek problemi beraber çözmeleri istenebilir ve böylelikle öğrencilerin takım halinde çalışmayı öğrenmeleri sağlanabilir. 5 Özetle, diş hekimliği öğrencilerinin klinik öncesi eğitimi, sadece manipülasyon becerilerini geliştirmeyi değil, aynı zamanda sosyal becerilerini de geliştirmeyi kapsamaktadır. Sosyal beceriler üzerine eğitim sadece teorik düzeyde verilebileceği gibi, literatüre göre senaryo tabanlı hasta simulasyonu, vaka sunumları ve probleme dayalı öğrenim yöntemleriyle gerçekleştirilebilmektedir. 5 TEMEL HEKİMLİK BECERİLERİNDE SİMÜLASYON UYGULAMALARI Bir diş hekiminin sahip olması gereken temel hekimlik becerileri arasında el yıkama, maske ve eldiven kullanımı, kan basıncı ölçme, intramuskuler ve intravenöz enjeksiyon, lokal anestezi enjeksiyonu, sutur atma, temel yaşam desteği ve acil müdahale eğitimleri sayılabilir. Bu becerilerin klinik öncesi dönemde öğrencilere kazandırılması klinik becerilerde özgüven artışının sağlanması ve hasta güvenliği açısından önem taşımaktadır. 20 ACİL MÜDAHALE EĞİTİMİNDE SİMULASYON Günümüzde yaşlı ve ciddi sağlık sorunlarına sahip hasta sayısının artması nedeniyle, diş tedavileri esnasında karşılaşılan medikal acil durumlar da giderek sıklaşmaktadır. 21 Bu acil durumlar hayatı tehdit eden son derece RESİM 1: Temel yaşam desteği eğitimi. ciddi olgular oldukları için, mezuniyet öncesinde diş hekimliği öğrencilerinin medikal acil durumlar karşısında nasıl müdahale yapmaları gerektiğine dair yeterli eğitimi almaları gereklidir. Diş hekimliğinde acil müdahale eğitimi en yaygın olarak, geleneksel sınıflarda teorik dersler şeklinde verilmektedir. Son yıllarda kardiyopulmoner resüsitasyon, puls oksimetre ve otomatik eksternal defibrilatör eğitiminin önemi giderek vurgulansa da, verilen eğitimler acil durumu gerçeğe en yakın şekliyle simüle etmelidir (Resim 1). Japonya da yapılmış bir çalışmada, acil müdahale eğitimini birebir simule ederek öğretilebilmesi için robot hasta geliştirilmiştir. 22 Bu robot hasta, 157 cm boyunda tüm vücut modeli mevcut kadın hasta görünümünde tasarlanmış, epidermisi taklit etmesi için vinil-klorit elastik materyali kullanılmıştır. Robot hastanın göz kapakları, gözleri, çenesi, dili, boynu, kol ve bacakları otomatik hareket edecek şekilde üretilmiştir. Ayrıca medikal muayene ve tedavi esnasında, robotun eğitim alan kişiye yanıt verebilmesi için robota bir ses programı yüklenmiştir. Robotun bulantı refleksini simule edebilmesi için belli yerlere sensorler yerleştirilmiştir. Robotun otomatik hareket eden parçaları bir bilgisayara bağlıdır ve eğitici tarafından istenildiği şekilde ve zamanda hareket ettirilebilir. Böylelikle yapılan işlem yanlış ya da rahatsız edici olduğunda robotun eli kaldırtılabilir ve nabzı değiştirilebilir. Robota komut verildiğinde ağzını açıp kapatabilir ve başını çevirebilir. 23 Bu çalışmada, robot hastalar üzerinde öğrencilere lokal anestezi ve diş çekimi işlemleri yaptırılmış, senkop ve akut gelişen alerji durumları simule edilerek öğrencilerin gerçek hastadaki tepkilere benzer tepkiler veren robot hasta üzerinde bu acil durumları deneyimlemeleri ve müdahale etmeleri sağlanmıştır. 22 Diş hekimliği eğitiminde robot hasta kullanılmasıyla, öğrencilerin yal- 88

4 nızca acil durumlara doğru müdahale etmeyi değil, ayrıca ayırıcı tanı koyma yetilerinin geliştiği sonucuna da ulaşılmıştır. 22 LOKAL ANESTEZİ EĞİTİMİNDE SİMULASYON Lokal anestezi eğitimi stratejileri ile ilgili olarak, Brand ve arkadaşları Avrupa daki okullarda lokal anestezi eğitiminin nasıl verildiğini değerlendirmiş ve çoğu okulun lokal anestezi uygulamasının hem teorik hem pratik bileşenlerini ders kitapları üzerinden işlediğini, çok az sayıdaki okulun ise lokal anestezi eğitimini klinik öncesi simulasyonu ile gerçekleştirdiğini bildirmişlerdir. 24 Ayrıca Amerika ve Avrupa da dahil olmak üzere dünyanın pek çok yerinde diş hekimliği öğrencilerinin ilk lokal anestezi uygulamalarını birbirlerine yaparak gerçekleştirdikleri bildirilmektedir Ahlaki, etik ve yasal konulara rağmen, öğrencilerin anestezi öncesi, sırası ve sonrasında hastalarının ne hissettiklerini anlamaları açısından bu uygulamanın olumlu olduğu ve öğrencilerin bu eğitim metodunu yararlı buldukları bildirilmiştir. 26,27 Henüz kliniğe geçmemiş öğrencilerin, lokal anestezi eğitimini simulasyon tabanlı eğitim ile mi yoksa geleneksel ders işleyişi ile mi daha etkin öğrendiklerini araştıran bir çalışmada, eğitim öğrencilerin bir kısmına PowerPoint sunumu şeklinde verilirken, diğer kısmına kısa bir ön bilgi sonrası, hedef noktaya ulaşıldığında alarm ile geri bildirim yapan fantom kafa modelleri üzerinde pratik uygulama yaptırılarak öğretilmiştir. Simulasyon tabanlı eğitim ile daha iyi düzeyde eğitim verildiği sonucuna varılmıştır. 28 Öğrencilere ilk anestezilerinin birbirlerine yaptırıldığı bir çalışmada ise, bir gruba öncesinde simulasyon eğitimi verilirken diğerine verilmemiştir ve öğrencilerin ilk deneyimlerini yaşamadan önce simulasyon eğitimi almalarının olumlu sonuçlar oluşturabileceği rapor edilmiştir. 29 MESLEKİ BECERİ EĞİTİMLERİNDE SİMÜLASYON RESİM 2: Pre-klinik laboratuvarı (masa düzeni). Diş hekimliği mesleki pre-klinik eğitiminin hedefleri, öğrencilerin el göz koordinasyonlarının geliştirilmesi, manipulasyon becerisi elde etmeleri, objelerin uzaysal konum ve 3. boyut perspektifinin kazandırılması ve klinik motor becerilerinin geliştirilmesidir. Eğitimin ilk yılında öğrenciler laboratuvar koşullarında dişlerin anatomi ve fizyolojilerini 2 ve 3 boyutlu olarak çalışarak öğrenmektedirler (Resim 2). Daha sonraki yıllardaki beceri eğitimleri, uygulayacakları laboratuvar ve klinik uygulama aşamalarının plastik dişler, çekilmiş dişler ve fantom gövde ve baş üzerine monte edilmiş fantom dental modeller üzerinde simüle edilerek öğrenilmesini içermektedir (Resim 3). Diş hekimliği eğitimi, kullanılan malzemeler nedeniyle hem klinik öncesi eğitim, hem de klinik uygulamalar için oldukça pahalı eğitim koşullarına sahiptir. Önceleri eğitim amaçlı alıştırmalar yaygın olarak simülasyon laboratuvarlarında kısıtlı koşullarda plastik dişler ile yapılırken, daha sonra fantom kafa kullanılarak yapılmaya başlanmış, günümüz koşullarında ise gelişen teknolojiyle birleşerek simülasyon gerçek hayatta yaşanan koşulları birebir yansıtan deneysel bir öğrenme aracı haline gelmiştir. Dental simülasyon bu bağlamda diş hekimliği uygulamalarının klinik koşullarını taklit eden ve yeniden uygulanabilmesine olanak sağlayan sistemler olarak tanımlanmaktadır. 30 Geleneksel simülasyon sistemlerinde çekilmiş insan dişleri veya yapay dişler sabit çene kalıplarına veya fantom kafalara yerleştirilerek kullanılmaktadır. Bu sistemlerde metal çubuk üzerine monte edilen çeneler fantom kafa vazifesi görmektedir. Zamanla bu modellerin yerini yapay süt ve daimi dişleri de içeren çene modelleri almıştır. Bu diş ve modellerin mine, dentin, pulpa, çürük gibi dokuların yanı sıra periodontal, endodontik ve cerrahi koşulları da taklit eden nitelikte olanları bulunmaktadır. Simülatörün fantom kafa modeli, yardımcı ile kullanım ve enfeksiyon kontrol işlemleri gibi gerçek koşullara göre uyumlanabilen ünitesine insan gövdesine benzer yapı ile bağlanır. 31 Geleneksel laboratuvar sistemleri ve eğitimin klasik simülasyon yöntemleri ile yürütülmesi hala pek çok diş hekimliği okulunda sürdürülmekle beraber klinik koşulların gerçekliğini artıran güncel simülasyon sistemlerinde oldukça hızlı ve büyük gelişmelerin olduğu görülmektedir. 89

5 RESİM 3: Pre-klinik laboratuvarı (fantom gövde ve kafa eklenmiş masa düzeni). SANAL GERÇEKLİĞİ ESAS ALAN SİMÜLASYON SİSTEMLERİ (VIRTUAL REALITY BASED TECHONOLOGY-VRBT) Bilgisayar teknolojisinin hızla gelişmesi ile güncel hale gelen Sanal Gerçeklik (virtual reality) (VR) kavramı herhangi bir ortamın bilgisayarda yeniden ve gerçeğe en yakın şekilde oluşturulması olarak tanımlanmaktadır. Sağlık alanındaki simülasyon uygulamaları, 1960 ların sonlarından itibaren anestezi eğitimi için mankenlerin kullanılmaya başlamasıyla beraber gelişme göstermiştir lı yıllarda minör cerrahi uygulamalarının ilgi uyandırmaya başlamasıyla beraber ilk basit laparoskopik simülatörler geliştirilmiştir. 32 Bunu takip eden çalışmalarda, bu teknolojinin VR simülatörü üzerinde kazanılan motor becerilerin gerçek hayata aktarılmasında yararlı olduğu sonucuna varılmıştır. 33 Sanal gerçekliğe dayalı teknoloji (Virtual Reality- Based Technology), birçok alanda kullanıldığı gibi diş hekimliği alanında da son 20 yılda hızla kullanılmaya başladı. Kullanıcıya gerçeklik hissini tam olarak aktarabilen bu sistemler, günümüzde sanal gerçeklik kullanılarak psikomotor becerilerin öğretilmesi amacıyla diş hekimliği pre-klinik eğitiminin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. 34,35 Buradaki temel amaç, herhangi bir tehlike oluşturmadan öğrencilere aynı hasta senaryolarının ve pratik işlem koşullarının sağlanabildiği ortamlarda çalışma olanağı yaratmaktır. Standart koşulların ve gerçekliğin neredeyse tam olarak sağlanabilmesinin yanısıra yapılan işlemlerin eşit şekilde değerlendirilmesi de bu yöntemle mümkün olabilmektedir. Diş hekimliği eğitiminin etkinliğini her yönden artıran simülasyon sistemleri öğrencilerin kendi başına pratik yaparak el becerilerini geliştirmede büyük fayda sağlamaktadır. Bu nedenle diş hekimliği pratik ve teorik eğitiminde yeni bir çağ açan bilgisayarlı simülasyon sistemlerine her geçen gün yeni bir model eklenmektedir. Dental simülatörler iki temel bölümden oluşur: 1. Donanım (Hardware) 2. Yazılım (Software) Dental simülatörlerde donanım, mekanik ve bilgisayar donanımı olarak iki ana başlıkta incelenebilir. Mekanik donanımda; hastayı taklit eden bir fantom model ve bu modelin baş kısmında normal dentisyonda plastik esaslı dişler, ünit hareketlerini birebir taklit eden koltuk sistemi, aerotor ve mikromotor görevi gören özel donanımlı başlık ve ayrıca reflektör, sakşın, hava-su spreyi gibi ünit demirbaşları bulunmaktadır. Kullanılan başlıkta ve maket ağız içerisinde, başlığın hareketini üç boyutlu olarak algılayabilen, başlık ile plastik dişlerde yapılan her türlü işlemi bilgisayar ortamına yansıtabilen algılayıcı sistem bulunmaktadır (Infrared Light Emitting Diodes, Infrared Cameras). Bilgisayar donanımında ise, her ünitte iki bilgisayar ve bir ekran mevcuttur. Bilgisayarlardan bir tanesi infrared algılayıcı sistemin elde ettiği verileri sanal gerçeklik görüntülerine dönüştürmekte, 90

6 diğer bilgisayar ise oluşan görüntünün ekrana yansıtılmasında ve değerlendirilmesinde kullanılmaktadır. Bu amaçla kullanılan farklı simülatörler için özel olarak geliştirilmiş yazılımlar mevcuttur ve bu sayede mevcut veriler üç boyutlu sanal gerçeklik görüntülerine dönüştürülmektedir. Kullanılan yazılımın özelliğine göre genel olarak değişmekle beraber, tüm sistemlerde kullanıcı ekranda ağız ve dişleri detaylı olarak görebilmekte ve uyguladığı her işlemin de sanal gerçeklik ortamındaki görüntüsünü izleyebilmektedir. Böylelikle açılan kaviteler veya diş kesim işlemleri sanal ekranda gerçeği ile birebir aynı olacak şekilde oluşmaktadır. Yazılım sayesinde, öğrenci her vakasını tüm tedavi işlemlerini en başından sonuna kadar sisteme kaydedebilmektedir. Yazılım ayrıca öğrenciyi yapmış olduğu hatalı uygulamalar konusunda uyararak birçok temel işlemi çabuk kavramasını sağlamaktadır. Sistem üzerinde sanal hasta senaryoları yaratmak yazılımın en önemli özelliklerindendir. Ayrıca sistem yöneticisi tarafından vaka bilgileri değiştirilerek eğitimde çeşitlilik de sağlanabilmektedir. Simülatörlerin yazılımdaki değerlendirme özelliği sayesinde her öğrenci eşit ve kontrol edilebilir şartlarda sınava tabi tutulabilmekte ve değerlendirilebilmektedir. Bu sistemler diş hekimliği eğitim programındaki uygulama alanlarını genel olarak kapsayacak şekilde hazırlanmışlardır. Ancak eğitimde yer alan tüm uygulamaları içermemeleri nedeniyle kısıtlılıkları vardır. Örneğin, kök-kanal sisteminde temizleme, şekillendirme ve doldurma işlemlerini birebir simule eden bir sistem bulunmamaktadır. Benzer şekilde, çürük kavitesi açıldıktan sonra uygulanan dolgu işlemlerinin VR simülasyonu bulunmamaktadır. Son zamanlarda, dental simülatörler eğitimde önderlik eden birçok fakültenin pre-klinik eğitiminde kullanılmakta olup eğitime katkıları farklı araştırıcılar tarafından incelenmiştir. Columbia Üniversitesinde, 68 kişilik 2. sınıf pre-klinik öğrencileri ile yapılan bir araştırmada, öğrencilerin bir kısmına 110 saatlik normal preklinik eğitimi verilmiş, bir kısmına da ek olarak 6-10 saatlik bir VR simülasyon eğitimi verilerek yıl sonundaki pratik sınav başarısı değerlendirilmiştir. Sonuçta, VR simülasyon sisteminin öğrencilere tedavi işlemlerini doğru öğreten bir sistem olduğu belirtilmiştir. 36 Quinn ve arkadaşları da 2003 yılında yaptıkları çalışmalarında, geleneksel yöntem ve VR simülasyon yöntemiyle öğrencilere temel pre-klinik alışkanlıklarının kazandırılma etkinliğini değerlendirmişler ve geleneksel yöntem ile laboratuvarda verilen eğitimin VR simülasyon yöntemi ile kombine etmenin, öğrencilere temel alışkanlık kazandırmada daha etkin olduğunu rapor etmişlerdir. 37 VR simülasyon laboratuvarlarının maliyeti bu sistemlerin en büyük dezavantajı olarak belirtilse de ( USD/ünit), ileri teknoloji kullanmayı hedefleyen Avrupa ve Amerika daki birçok üniversitede bu sistemlerin son yıllarda hızla yaygınlaşmakta olduğu görülmektedir. Bu amaçla, farklı üretici firmalara ait ancak temel olarak aynı amaca hizmet eden simülasyon sistemleri piyasaya sürülmüştür. DENTSİM SİMÜLASYON SİSTEMİ DentSim sistemi en popüler dental simulatör sistemlerinin başında gelmektedir yılında Pensilvanya Üniversitesinde kullanılmaya başlanmıştır. Bu sistem klasik masa düzeni yerine ünit düzeni içermesi nedeniyle klinik ortamı birebir yansıtmaktadır. Böylece öğrenciler sadece diş üzerinde işlem yapmayı değil, oturma pozisyonundan tabla düzenine, indirekt ve direkt çalışma alışkanlıkları kazanmaya kadar pek çok beceriyi öğrenebilmektedirler. Endodonti açısından fantom kafada çalışılması, örneğin rubber-dam ile çalışmayı öğrenciler için daha anlaşılır hale getirmektedir. Plastik dişler üzerinde yapılan preparasyonların sanal kopyalarının sistem içinde bulunan yazılım sayesinde en ince detayına kadar incelenip değerlendirilebildiği bir teknolojidir. Sayısız hasta, eğitmen, dental girişim, tıbbi ve dental bilgi bankasıyla interaktif eğitime büyük katkıları vardır. Dent- Sim, gerçek dünyadaki gerçek hastayı sanal dünyadaki sanal hastaya dönüştürmekte ve hazırlanan preparasyonların daha kolay bir şekilde görüntülenmesi ve incelenmesini sağlamaktadır. Bu sayede anında yapılan uyarılar ve geribildirimlerle öğrencilerin öğrenme hızları artmaktadır. Bu sistemin en önemli avantajı bilgisayar sisteminin sürekli bir geribildirim sağlamasıdır. Örneğin olması gereken kaviteyi gösterip, öğrencinin açmış olduğu kavite ile çakıştırma yapmakta ve hataları göstermektedir. Böylece öğrenci yapmış olduğu işi anında değerlendirebilmektedir. DentSim ile yapılan birçok araştırmada, bu sistem kullanılarak verilen pre-klinik eğitiminin geleneksel yöntemler ile verilen eğitime göre uygulamaları daha hızlı ve etkin bir şekilde öğretebildiği gösterilmiştir. 38 DentSimin operatif diş hekimliği pre-klinik eğitiminde faydalı bir role sahip olabileceğini bildirmişlerdir. 36,39 Ayrıca, operatif diş hekimliği pre-klinik eğitiminin başında 8 saat kadar az bir süre bilgisayarlı 91

7 dental simülatörler ile verilen eğitimin pratik değerlendirme notlarını artırdığını, bu simülatörle eğitim almayan öğrencilere göre uygulamaların daha hızlı öğrenildiğini ve eğiticiler ile daha az etkileşimde olduklarını bildirmişlerdir. 40 Ek olarak aynı çalışmanın bulgularında araştırmacılar, bilgisayarlı dental simülatörleri kullanmakta zorlanan öğrencilerin eğitimlerinin ilerleyen sürecinde de zorlandıklarını belirtmişlerdir. Bu araştırmalar sonucunda, bilgisayarlı dental simülatörlerin eğitim sürecinde güçlük yaşayan öğrencilerin belirlenmesinde potansiyel bir tarama aracı haline gelebileceğini göstermektedir. Simülasyon teknolojisinin öğrencilerin performansının tahmininde kullanımı yeni değildir. Imber ve ark. bilgisayarlı dental simülatörlerin operatif diş hekimliği pre-klinik eğitiminden önce kullanılması ile ders geçme notları arasında bir ilişki olduğunu bildirmişlerdir. 41 Gray ve ark. da benzer olarak, bilgisayarlı dental simülatörleri kullanan öğrencilerin Amerika Birleşik Devletleri nde yapılan Diş Hekimliği kabul sınavında (Dental Admission Test) daha başarılı olduğunu, mezuniyet öncesi genel not ortalamasının ve pre-klinik pratik ders notlarının daha yüksek olduğunu belirlemişlerdir. 42 Bu iki çalışmada da, araştırmacılar bilgisayarlı dental simülatörleri pre-klinik eğitimi öncesinde ön test aşamasında kullanmışlardır. Urbankova ve ark yılında yayınladıkları çalışmalarında 75 birinci sınıf diş hekimliği öğrencisi arasından rastgele belirledikleri 38 öğrencinin bilgisayarlı dental simülatörü (DentSim) pre-klinik eğitimi öncesinde 4 saat süreyle kullanmasını sağlamışlar ve alt sol 1. molar dişe iki kez amalgam restorasyonu için okluzal sınıf 1 kavite preperasyonu yapmaları istenmiştir. 43 Değerlendirmelerinin sonucunda, operatif diş hekimliği pre-klinik eğitiminde bilgisayarlı dental simülatörün 4 saat gibi kısa bir süre bile ön test aşamasında kullanılmasının öğrencilerin pre-klinik sınav performansında güçlü bir etkiye sahip olduğunu öne sürmüşlerdir. Araştırmacılara göre bilgisayarlı dental simülatörlerin ön test aşamasında kullanılması potansiyel olarak anlamlılık taşımaktadır, çünkü öğrenci becerisinin önceden bilinmesi daha başarılı sonuçların ortaya çıkmasına aracılık eden bir durumdur. 43 DentSim simülatörlerinin yukarda sayılan avantajlarına karşılık bazı dezavantajları da mevcuttur. Bunlar; sistemin sadece diş üzerinde yapılan preparasyon işlemlerini değerlendirmesi, kanal preparasyonu, dolgu aşamaları ve uygulanan restorasyonların değerlendirilememesi, oldukça pahalı olması, bakımı, devamlılığının sağlanması ve tamiri gibi işlemlerin eğitimli eleman gerektirmesi, parçalarının tek bir firmadan sağlanmaması, fantom kafa, dişler ve bilgisayar sistemi gibi parçaların farklı firmalardan alınması olarak sıralanabilir. PLANMECA SİMÜLASYON SİSTEMİ Frasaco fantom kafaları ile donatılmış bu sistem, gerçek bir diş ünitesini taklit edecek şekilde doğru çalışma ergonomisi ile beraber öğrencilere öğrenme imkanı sağlamaktadır. Planmeca sistemi gelişmiş bir yazılım ve bilgisayar teknolojisini diş hekimliği ekipmanı ile entegre kullanan bir simülasyon şeklidir. IGI (IMAGE GUIDED IMPLANTOLOGY) SİSTEMİ DenX Ltd. tarafından geliştirilen bu sistem, cerrahi ve implant denemelerinin sanal hasta üzerindeki uygulamalarının yanısıra, gerçek zamanlı olarak dental implant yerleştirilmesinde de kullanılan bilgisayarlı bir navigasyon sistemidir. Bu sistem, implant uygulamaları esnasında gerçek lokalizasyonu doğru olarak bildirir ve drilin kritik anatomik yapılarda oluşturulacağı hasar olasılığını en aza indirger. DentSim ile aynı bilgisayar teknolojisi sistemini kullanmakta ancak kişiye ait bilgiler girilerek bireysel kompozit uygulamalara fırsat vermektedir. Son 10 yılda, diş hekimliğinde HapTELsanal eğitim sistemleri geliştirilmiştir. 44 HapTEL sistemiyle simülasyon tamamen sanal ortamda gerçekleşmektedir. Haptik cihazların belli başlıları Moog, Kobra ve Virteasy simülasyon sistemleridir. Simodont Dental (Moog) eğitici sistemi, kavite, kron ve köprü preparasyonu, çürüğün uzaklaştırılması ve restorasyon uygulamalarına ilave olarak, ayna ile indirekt çalışmaya da olanak sağlamaktadır. 45 Forsslund sistemi (Kobra), preparasyon ve yirmi yaş dişi çekimi gibi uygulamaların sanal gerçeklikle eğitimini ve pratiğini sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. 46 Virteasy daha çok implant simülasyonları için üretilmiştir. Marras ve ark. mezuniyet öncesi ve sonrası eğitimde maksilofasiyal bölgenin, ağız bölgesinin ve dişlerin üç boyutlu modellerinin endodontik kavite preparasyonlarında kullanılmasının etkinliğini incelemişlerdir. 47 Çalışmalarında, gerçekçi bir üç boyutlu yüz/ağız kavitesi modeli oluşturmak için manuel modelleme tekniği kullanılarak kadavranın farklı bölgelerinden çok sayıda anatomik olarak anlam teşkil eden nokta kaydedilmiştir. Bu model; yüzün dış bölgesini, dudakları, yanakları, palatinayı, dili, diş etlerini, dişleri, larenks ve uvulayı kapsamaktadır. Animasyon programı ile modelin ağız açma kapama hareketlerini yapabilmesinin 92

8 yanı sıra dilini hareket ettirebilmesi de sağlanmıştır. Kavitelerin preparasyonu için farklı boyut ve şekillerde (rond, silindirik, konik) frezler tasarlanmıştır. Bu sistemde, kavite preparasyonu sırasındaki temaslara karşı oluşan direnç hissi haptik cihaz aracılığıyla kullanıcıya verilebilmektedir ve bu durum gerçekliği daha da arttırmaktadır. Haptik cihazlarda kullanılan başlıkların pozisyonu kontrol edilebilmekte ve seçilen frez ekrandan izlenebilmektedir. Ayrıca, yapılan uygulamalar kaydedilebilmekte ve üç boyutlu olarak tekrar izlenebilmektedir. MOOG SIMODONT SİMULASYON SİSTEMİ HapTel simulasyon sistemlerinin öne çıkanlarından bir tanesidir. Sistemin ilk tanıtımı ACTA (Amsterdam) Üniversitesinde yapılmıştır. Tamamen sanal bir ortamdan oluşan bu sistemde, öğrenci özel gözlüklerle sadece ekrandan bakarak elindeki başlıkla işlemi gerçekleştirmektedir. Sistem yazılım programı aracılığıyla yapılan işleme göre basınç ayarlamaları yapabilmektedir. Böylelikle diş üzerinde kavite preparasyonu yapılırken temas hissinin oluşması sağlanmaktadır. Sistemde istenen frez tipi ve el aleti seçimi de yapılabilmektedir. Sistemde kayıtlı çeşitli vaka senaryoları mevcuttur. Örneğin, çürüklü bir diş seçimi yapılarak kavite preparasyonu gerçekleştirilebilmektedir. Bu sistemin avantajı sonsuz kere bu işlemlerin gerçekleştirilebilmesine olanak sağlaması, sarf ve demirbaş malzemelerinin kullanımının elimine edilmesidir ve herhangi bir frez veya plastik diş satın alma gibi bir durum olmamasıdır. Bu uygulamada çekilmiş dişlere de ihtiyaç yoktur. Eğitici açısından ise avantajı, öğrencinin tüm frez hareketleri kaydedildiği için, sistemde geri dönüp bakıldığında tam olarak hangi aşamada hata yapıldığını görebilme olanağının olmasıdır. Geleneksel yöntemlerde öğrencinin prepare ettiği dişi eğitmenine gösterdiğinde bu hatayı şu yüzden yapmış olabilirsin denilirken, bu sistemde kayıtlardan hatanın tam olarak hangi hareketten ve hangi aşamada kaynaklandığını görmek ve göstermek mümkündür. KOBRA (FORSSLUND) SİSTEMİ Kobra sanal simülasyon sistemi Oral ve Maksillofasiyal Cerrahi operasyonlarında pratik uygulama olanağı sağlar. Kobra sanal simülasyon sistemi neredeyse dişlere hiç dokunmadan anlamına gelir. Çalışmalar, öğrenci ve cerrah öğretim elemanı arasında yaklaşım açısı ve cerrahi strateji gibi bir tartışma konusu olduğunda, görüşlerini en iyi bu sistemi kullanarak paylaşabileceklerini göstermiştir. Büyük ekran ve stereo iki takım gözlük sayesinde öğrenci ve öğretim elemanı doğal bir şekilde birlikte çalışabilirler. İşlem sırasında hata yapılması durumunda geriye alınması ve kalınan aşamadan doğru şekilde devam edilebilmesi mümkündür. Sanal endodontik kavite preperasyonu sırasında transparan görüntülemenin de sağlanabildiği bu programın, kök kanal sisteminin anatomisinin belirlenmesinde oldukça yararlı olduğu belirtilmiştir. Bu sistem, öğrenciler için eğitim aracı olarak kullanılmasının yanı sıra, deneyimli diş hekimlerine farklı anatomiye sahip hastalarda preperasyonların planlanmasında, oluşumların, sınırların ve giriş yolunun belirlenmesinde, gerçek klinik işlemin esas pozisyonunu belirlemede yardımcı olabilmektedir. Sistemi kullanan kişiler, uygulamalar sırasında diş hekiminin başına gelebilecek önemli durumları taklit eden bu sistemi deneyimlemenin ilginç olduğunu bildirmişlerdir. SONUÇ Diş hekimliği eğitiminde sosyal, temel hekimlik ve mesleki becerilerin kazandırılmasında simülasyonlu eğitim yöntemlerinin kullanımı önemli bir yere sahiptir. Güncel simülasyon sistemleri sanal gerçeklikten yararlanarak diş hekimliği öğencilerinin öğrenmesini olumlu yönde etkilemekte ve kliniğe hazır hale gelmelerini kolaylaştırmaktadır. Sanal gerçekliği kullanan sistemler, genel olarak, fantom dental modellerde çalışmaya imkan verenler ve haptik teknolojisiyle tamamen sanal olarak simulasyon yapan sistemler olmak üzere iki grupta toplanabilir. VR sistemlerde fantom kafa ve gövdelerin kullanılması klinik çalışma ortamına çok benzer şekilde eğitim verilebilmesini sağlamaktadır. Bunların klasik yöntemlere üstünlüğü kamera ve yazılım aracılığıyla öğrenciler tarafından yapılan uygulamaların olması gerekenle çakıştırılması, ekranlardan anında geribildirim alınması ve uygulamaların bilgisayarda depolanıp sonradan değerlendirilebilmesini sağlama avantajına sahip olmalarıdır. Haptik cihazların en önemli avantajı ise sanal ortamda kavite hazırlanmasında ve preparasyonda sonsuz kez uygulama yapılmasına izin vermesidir, bu sırada sarf malzemesi ihtiyacı olmamaktadır. VR sistemler kanal tedavileri, dolgu aşamaları ve restorasyon uygulamalarının değerlendirilebilmesine olanak vermemeleri, oldukça pahalı olmaları, bakımları ve devamlılıklarının sağlanmasının deneyimli eleman gerektirmesi gibi kısıtlılıklarının bulunmasına karşın sağladıkları avantajlar nedeniyle pek çok ülkede pre-klinik eğitimi için tercih edilmektedirler. 93

9 KAYNAKLAR 1. Clancy JM, Lindquist TJ, Palik JF, Johnson LA. A comparison of student performance in a simulation clinic and a traditional laboratory environment: three-year results. J Dent Educ 2002;66(12): Dirk Bakker ML, Paul Wesselink, Marjoke Vervoorn. Transfer of manual dexterity skills acquired on the simodont, a dental haptic trainer with a virtual enviroment, to reality. A pilot study. Bio-Algorithms and Med-Systems 2010;6(11): Phillips J, Berge ZL. Second life for dental education. J Dent Educ 2009;73(11): Buchanan JA. Use of simulation technology in dental education. J Dent Educ 2001;65(11): Gonzalez MA, Abu Kasim NH, Naimie Z. Soft skills and dental education. Eur J Dent Educ 2013;17(2): Carey JA, Madill A, Manogue M. Communications skills in dental education: a systematic research review. Eur J Dent Educ 2010;14(2): Behar-Horenstein LS, Schneider-Mitchell G, Graff R. Promoting the teaching of critical thinking skills through faculty development. J Dent Educ 2009;73(6): Evans J, Henderson A, Johnson N. The future of education and training in dental technology: designing a dental curriculum that facilitates teamwork across the oral health professions. Br Dent J 2010;208(5): Victoroff KZ, Schneider K, Perry C. Leadership development for dental students: what do students think? J Dent Educ 2008;72(9): Lovas JG, Lovas DA, Lovas PM. Mindfulness and professionalism in dentistry. J Dent Educ 2008;72(9): Polyzois I, Claffey N, Attstrom R, Kelly A, Mattheos N. The role of the curriculum and other factors in determining the medium- to long-term attitude of the practicing dentist towards life-long learning. Eur J Dent Educ 2010;14(2): Hannah A, Lim BT, Ayers KM. Emotional intelligence and clinical interview performance of dental students. J Dent Educ 2009; 73(9): Yoshida T, Milgrom P, Coldwell S. How do U.S. and Canadian dental schools teach interpersonal communication skills? J Dent Educ 2002;66(11): Hottel TL, Hardigan PC. Improvement in the interpersonal communication skills of dental students. J Dent Educ 2005;69(2): Broder HL, Janal M. Promoting interpersonal skills and cultural sensitivity among dental students. J Dent Educ 2006;70(4): Taner T, Abay E, Turan S, Odabasi O, Elcin M Development of a communication skills course using standardized patients for dentistry students. Poster presentation. 40th Annual Meeting of ADEE August 2014, Riga, Latvıa. 17. Abay E, Odabasi O, Onan A, Sezer B, Başusta B, Turan S, Elcin M, Taner T: Evaluating the interrater reliability among SPS and tutors in assessing the performances of dentistry students communicating with SPS. Sözlü bildiri. 3rd Simulation in Medical Education Conference, November 2014, Hacettepe Üniversitesi, Ankara. 18. Hendricson WD, Andrieu SC, Chadwick DG, Chmar JE, Cole JR, George MC ve ark. Educational strategies associated with development of problem-solving, critical thinking, and self-directed learning. J Dent Educ 2006;70(9): Harvey BJ, Rothman AI, Frecker RC. Effect of an undergraduate medical curriculum on students' self-directed learning. Acad Med 2003;78(12): Taner T, Abay E, Turan S, Odabasi O, Elcin M. Development of A Generic Clinical Skills Program for Dentistry Students. Poster presentation. 40th Annual Meeting of ADEE August 2014, Riga, Latvia. 21. Boyd BC, Fantuzzo JJ, Votta T. The role of automated external defibrillators in dental practice. N Y State Dent J 2006;72(4): Tanzawa T, Futaki K, Kurabayashi H, Goto K, Yoshihama Y, Hasegawa T ve ark. Medical emergency education using a robot patient in a dental setting. Eur J Dent Educ 2013;17(1):e Tanzawa T, Futaki K, Tani C, Hasegawa T, Yamamoto M, Miyazaki T ve ark. Introduction of a robot patient into dental education. Eur J Dent Educ 2012;16(1):e Brand HS, Kuin D, Baart JA. A survey of local anaesthesia education in European dental schools. Eur J Dent Educ 2008;12(2): Brand HS, Tan LL, van der Spek SJ, Baart JA. European dental students' opinions on their local anaesthesia education. Eur J Dent Educ 2011;15(1): Rosenberg M, Orr DL, 2nd, Starley ED, Jensen DR. Student-to-student local anesthesia injections in dental education: moral, ethical, and legal issues. J Dent Educ 2009;73(1): Hossaini M. Teaching local anesthesia in dental schools: opinions about the student-tostudent administration model. J Dent Educ 2011;75(9): Marei HF, Al-Jandan BA. Simulation-based local anaesthesia teaching enhances learning outcomes. Eur J Dent Educ 2013;17(1):e Lee JS, Graham R, Bassiur JP, Lichtenthal RM. Evaluation of a Local Anesthesia Simulation Model with Dental Students as Novice Clinicians. J Dent Educ 2015;79(12): Buchanan RN. Problems related to the use of human subjects in clinical evaluation/responsibility for follow-up care. J Dent Educ 1991;55(12): Suvinen TI, Messer LB, Franco E. Clinical simulation in teaching preclinical dentistry. Eur J Dent Educ 1998;2(1): Perry S, Bridges SM, Burrow MF. A review of the use of simulation in dental education. Simul Healthc 2015;10(1): Scott DJ, Bergen PC, Rege RV, Laycock R, Tesfay ST, Valentine RJ ve ark. Laparoscopic training on bench models: better and more cost effective than operating room experience? J Am Coll Surg 2000;191(3): Sukotjo C, Thammasitboon K, Howell H, Karimbux N. The impact of targeted shortened preclinical exercises on student perceptions and outcomes. J Dent Educ 2007;71(8): Ferguson MB, Sobel M, Niederman R. Preclinical restorative training. J Dent Educ 2002;66(10): LeBlanc VR, Urbankova A, Hadavi F, Lichtenthal RM. A preliminary study in using virtual reality to train dental students. J Dent Educ 2004;68(3): Quinn F, Keogh P, McDonald A, Hussey D. A pilot study comparing the effectiveness of conventional training and virtual reality simulation in the skills acquisition of junior dental students. Eur J Dent Educ 2003;7(1): Buchanan JA. Experience with virtual realitybased technology in teaching restorative dental procedures. J Dent Educ 2004;68(12): Urbankova A. Impact of computerized dental simulation training on preclinical operative dentistry examination scores. J Dent Educ 2010;74(4): Jasinevicius TR, Landers M, Nelson S, Urbankova A. An evaluation of two dental simulation systems: virtual reality versus contemporary non-computer-assisted. J Dent Educ 2004;68(11): Imber S, Shapira G, Gordon M, Judes H, Metzger Z. A virtual reality dental simulator predicts performance in an operative dentistry manikin course. Eur J Dent Educ 2003;7(4):

10 42. Gray SA, Deem LP, Sisson JA, Hammrich PL. The predictive utility of computer-simulated exercises for preclinical technique performance. J Dent Educ 2003;67(11): Urbankova A, Engebretson SP. Computerassisted dental simulation as a predictor of preclinical operative dentistry performance. J Dent Educ 2011;75(9): Pingjun Xia AML, Maria Teresa Restivo. Virtual reality and haptics for dental surgery: a personal review. The Visual Computer 2013;29(5): Simodont Dental Trainer. At: moog.com/literature/icd/datasheet_moog_si modont_dental_trainer.pdf. Accessed: June 04, Mihaela Duta CIA, Crenguta M. Bogdan, Dorin M. Popovici, Nicolae Ionescu, Cristina I. Nuca. An Overview of Virtual and Augmented Reality in Dental Education. Oral Health and Dental Management 2011;10(1): Marras I, Nikolaidis N, Mikrogeorgis G, Lyroudia K, Pitas I. A virtual system for cavity preparation in endodontics. J Dent Educ 2008;72(4):