Stachys cretica L. subsp. smyrnaea Rech Fil. Endemik Taksonunun Morfolojisi, Anatomisi ve Ekolojisi Üzerinde Araþtýrmalar Ýsmet UYSAL

Transkript

1 Cilt: 11 Sayý: 42 (2002), ARAÞTIRMA AÞTIRMA MAKALESÝ ALESÝ Stachys cretica L. subsp. smyrnaea Rech Fil. Endemik Taksonunun Morfolojisi, Anatomisi ve Ekolojisi Üzerinde Araþtýrmalar Ýsmet UYSAL Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, ÇANAKKALE ÖZET Bu araþtýrmada Stachys cretica subsp. smyrnaea'nýn (Lamiaceae) morfolojik gözlemleri ile kök, gövde ve yapraðýnýn anatomik özellikleri ayrýntýlý bir þekilde incelenmiþtir. Bitki kýsýmlarýnýn biometrik ölçümleri yapýlmýþtýr. Kök anatomisinde sklerankima adacýklarý görülmektedir. Öz, ksilem elemanlarý ile doludur. Gövdede çok az sayýda stomaya rastlanmýþ olup korteksten sonra iri hücrelerden oluþan niþasta kýný görülmektedir. Öz parankimatiktir. Yaprak mezofilinde palizat ve sünger parankimasý hücreleri benzer þekillidir. Yaprak amfistomatiktir. Bitkinin topraðý az derecede tuzlu, kireççe zengin, bünye sýnýfý týnlý, azotça orta, fosforca zengin, potasyumca yetersiz ve organik maddece orta derecede zengin bulunmuþtur. Anahtar Kelimeler: Stachys cretica subsp. symrnaea, morfoloji, anatomi, ekoloji. Studies on the Morphology, Anatomy and Ecology of Endemic Taxon Stachys cretýca L. subsp. smyrnaea Rech Fil. ABSTRACT A detailed study on the morphology as well as biometric measurements of different parts of Stachys cretica subsp. smyrnaea (Lamiaceae) and anatomical characteristics of its root, stem and leaf have been investigated. Scleranchymatic patchs are seen in the root, which is full of xylem elements in the pith region. There are few stomata seen in the stem possessing a starch bundle sheat of large cells following the cortex. Pith is parenchymatous. Palisade and spongy parenchymatic cells in the leaf mesophyll resemble each other. Leaf is amphistomatal. Soils supporting this taxon are loamy in texture, slightly saline, medium in nitrogen and organic matter contents, poor in potassium but rich in phosphorus and calcereous. Keywords: Stachys cretica subsp. symrnaea, morphology, anatomy, ecology. GÝRÝÞ Stachys cinsi (Lamiaceae) kozmopolit olup, 200 kadar takson içerir ve ülkemizde 121 taksonla temsil edilir. Tür seviyesinde endemizm oraný %43,4 (33/76), alttür seviyesinde endemizm oraný %36,7 (11/30) ve varyete seviyesinde %40 (6/15) olduðu görülmektedir (1). Stachys genusunda endemizm oraný %40'týr. Ayrýca Sideritis, Ballota, Marribium ve Stachys gibi Lamiaceae üyeleri hoþ kokulu salgýlarý nedeniyle týbbi deðer taþýmakta ve bu nedenle de halk ilacý olarak kullanýlmaktadýr (2). Ayný genuslarýn Ýstanbul Adalarýnýn doðal ve ekzotik bitkilerini oluþturduðu rapor edilmiþtir (3). Bu bitkilerin doðadan bilinçsizce bol miktarda toplanmasý ve aþýrý otlatýlmasý sonucu bunlarý yok olma tehlikesiyle karþý karþýya getirmektedir. Tamamen orijinal olan bu araþtýrmada amaç, S. cretica subsp. smyrnaea'nýn anatomik ve ekolojik özelliklerini ilk defa ortaya çýkarmak ve ayný zamanda morfolojik karakterlerini detaylý olarak vermektir. MATERYAL ve METOT Materyal olarak S. cretica subsp. smyrnaea örnekleri Eceabat (Çanakkale) Sarýkýz Mevkisinden toplanmýþtýr. Toplanan materyalin bir kýsmý morfolojik çalýþmalar için herbaryum örneði olarak hazýrlanmýþ ve bu örnekler Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Herbaryumu'na alýnmýþ (USH. 327) ve diðer bir kýsmý ise kök, gövde, yaprak ve petalin anatomik çalýþmalarý için %70'lik alkol içinde fikse edilmiþtir. Herbaryum örnekleri, detaylý morfolojik özelliklerin belirlenmesinde ve biometrik ölçümlerde kullanýlmýþtýr. Anatomik çalýþmalar için fikse örneklerinden kesitler elle ve jilet yardýmýyla alýnmýþ, mikroskop altýnda incelenerek, fotoðraflarý mikrofotografi cihazý (Jena) ile çekilmiþtir. Bitkilerin toplandýðý lokalitelerden alýnan toprak örnekleri polietilen torbalarla laboratuvara getirilmiþ, hava kurusu yapýldýktan sonra 2 mm'lik elekten geçirilerk analizlere hazýr hale getirilmiþtir. Daha sonra topraðýn maksimum su tutma kapasitesi, ph, total tuz, kireç, bünye, azot, fosfor, potasyum ve organik madde analizleri yapýlmýþtýr (4). BULGULAR Morfolojik Özellikler S. cretica subsp. smyrnaea 100 cm kadar boyunda, çok yýllýk, kazýk köklü, gövde ve dallar dört köþeli, seyrek villos tomentos tüylü olup ancak tüyler basýk deðildir (Þekil 1a). Taban yapraklar genellikle kuneattan atenuata kadar deðiþken þekilli, nadiren birkaç tanesi tabanda yuvarlak, uçta obtus, bazen de akut olup 13,8±2,7 mm eninde (min. 8,9 mm, max. 15,2 mm) ve 59,9±10,1 mm. boyunda (min 48,2 mm., max. 84,2 mm) olarak ölçülmüþtür. Petiol 3,9± 1,1 mm eninde (min. 3,1 mm, max. 5,1 mm) ve 26,4±5,3 mm boyundadýr (min. 12,1 mm, max. 51,3 mm). Gövde yapraklarý geniþçe oblonglanseolat ve kenarlarý diþli olup 10,1±2,9 mm eninde (min. 5,0 mm, max. 41,1 mm) ve 31,9±7,5 mm boyundadýr (min. 21,1 mm, max. 41,1 mm). Bu yapraklar çok kýsa petiollü ya da sesildir. Floral yapraklar ise oblonglanseolattan lanseolata kadar deðiþen þekilli, 8,1±2,5 mm eninde (min 4,3 mm, max. 12,3 mm), 27,9±4,7 mm boyunda (min. 18,2 mm, max. 32,8 mm) ölçülmüþ olup vertisiller kadar ya da daha uzundur (Þekil 1b). Brakteoller ovat-lanseolattan linear-lanseloata kadar deðiþen þekilli ve üzeri tüylü olup 1,0±0,1 mm eninde (min. 0,7 16 Ocak-Þubat-Mart 2002, Sayý: 42

2 Stachys cretica L. subsp. smyrnaea Rech Fil. Endemik Taksonunun Morfolojisi, Anatomisi ve Ekolojisi Üzerinde Araþtýrmalar Ekoloji mm, max. 1,6 mm) ve 6,9±1,4 mm boyundadýr (min 5,4 mm, max. 9,6 mm). Vertisillerdeki çiçeklerin pediselleri 0,4±0,1 mm eninde (min. 0,3 mm, max. 0,5 mm) ve 1,6 ±0,4 mm boyundadýr (min. 1,1 mm, max. 2.1 mm). Kaliks subkampanulat ya da tüpsü þekilli ve yoðun tomentos tüylüdür. Kaliks tüpü 2,9±0,3 mm eninde (min. 2,7 mm, max. 3,9 mm) ve 7,3±0,6 mm boyundadýr (min. 6,3 mm, max. 8,2 mm). Kaliks diþleri ovat, glandular tüylü ve kaliks tüpünün ½'si kadar uzunlukta olup 1,8±0,4 mm eninde (min. 1,2 mm, max. 2,4 mm) ve 3,2±0,3 mm boyundadýr (min. 2,8 mm, max. 3,7 mm). Mukro 1-1,5 mm kadardýr. Korolla iki dudaklý gülpembe renkli ve korolla tüpünün bir kýsmý kaliks tüpünün dýþýndadýr. Korolla 2,5±0,3 mm eninde (min. 1,9 mm, max. 2,9 mm) ve 17,8±2,1 mm boyundadýr (min. 14,9 mm, max. 22,0 mm). Stamenler dört tane olup korolla tüpünün içinde ve korollaya baðlýdýr. Filament 3,2±0,3 mm boyunda (min. 2,9 mm, max. 3,9 mm) iken anter 0,2±0,1 mm eninde (min. 0,1 mm, max. 0,4 mm) ve 0,9±0,1 mm boyundadýr (min. 0,7 mm, max. 1,1 mm). Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 4 loplu, 2 lokuluslu ve karpellidir. Ovüller 4 ve anatroptur. Stillus ginobazik olup 12,4±1,1 mm boyundadýr (min 11,2 mm, max. 13,9 mm). Meyva 4 nutletten oluþmuþtur. Nutletler obovoid, koyu kahverengi ve tüysüz olup 1,8±0,3 mm eninde (min. 1,4 mm, max. 2,2 mm) ve 2,6±0,2 mm boyunda (min. 2,4 mm, max. 2,9 mm) ölçülmüþtür (Þekil 1c). Çiçeklenme zamaný 4-8. aylardýr m yüksekliklerde bulunur (1). Anatomik Özellikler Bitkinin kök, gövde, yaprak ve petalinden alýnan enine kesitlerle anatomik yapýlarý ortaya konmaya çalýþýlmýþtýr. Kök Anatomisi Bitki çok yýllýk olduðu için en dýþta parçalanmýþ mantar doku yani periderm yer almaktadýr. Koruyucu doku olarak periderm iyi geliþim göstermiþ ve daralan korteksi koruma görevini üstlenmiþtir. Peridermde mantar kambiyumu yani fellogen ayýrt edilmektedir (Þekil 2). Daha sonra 2-3 sýra ve yassý þekilli hücrelerden oluþan felloderm görülmektedir. Korteks çok az yer kaplamakta, altýnda halka þeklinde kalýn çeperli hücrelerden oluþmuþ endodermis ile onun altýnda daha ince çeperli hücrelerden oluþmuþ olan periskl yer almaktadýr. Periskldan sonra 2-3 sýralý kalýn çeperli hücrelerden oluþan halka þeklinde sklerankima bulunmakta ve sklerankima iletim demetini tümüyle kuþatmaktadýr. Sklerankima halkasý bitkiye dýþ etkilere karþý dayanýklýlýk ve direnç kazandýr- Þekil 2. S. cretica subsp. smyrnaea'nýn kök enine kesiti; Pe: Periderm, Ko: Korteks. Þekil 1. S. cretica subsp. smyrnaea, A: genel görünüþü, B: çiçek, C: meyve. Þekil 3. S. cretica subsp. smyrnaea'nýn gövde enine kesiti. T: Örtü tüyü, Ku: Kutikula, E: Epidermis, S: Niþasta kýný, F: Floem, X: Ksilem. Ocak-Þubat-Mart 2002, Sayý: 42 17

3 Ekoloji maktadýr. Daha sonra öze kadar ksilemden oluþan iletim demeti yer almaktadýr ve öz ksilem elemanlarý ile doludur. Ksilemde iki farklý halka seçilmektedir. Dýþtaki halka daha ince çeperli ve küçük, içteki halka ise daha kalýn çeperli ve daha büyük ksilem elemanlarýndan oluþmaktadýr. Alýnan enine kesitlerde sklerankima halkasý ile ksilem arasýnda yer yer ve belli belirsiz olarak 2-3 sýra hücreden oluþan floem seçilmiþtir. Gövde Anatomisi Bitki tipik dört köþeli olup en dýþta kalýn bir kutikula ile küçük hücrelerden oluþmuþ epidermis yer alýr. Epidermisten çok sayýda örtü ve salgý tüyü çýkmaktadýr. Epidermisten sonra kollenkimatik olan 5-6 hücre sýralý korteks gelmekte ve hemen altýnda 2-3 sýralý kalýn çeperli hücrelerden oluþan klorankima bulunmaktadýr. Gövde anatomisinde kalýn çeperli kollenkimatik hücrelerin köþelerde bulunmasý Lamiaceae familyasýnýn ayýrt edici karakteridir. Klorankimadan sonra iri hücreli ve halka þeklinde niþasta kýný görülmektedir. Niþasta kýný hücreleri arasýnda intersellüler alanlar yoktur ve bu tabaka kökteki endodermise karþýlýktýr. Niþasta kýnýnýn altýnda yer yer sklerankimatik hücre kümeleri yer almaktadýr. Sklerankima hücreleri ile ksilem arasýnda çok az yer Ý. UYSAL kaplayan ve güçlükle seçilebilen floem vardýr. Daha sonra ise geniþ bir yer kaplayan trake, trakeid, ksilem parankimasý ile bunlarýn arasýnda adacýklar halinde yer alan ksilem sklerankimasý bulunmaktadýr. En içte ise geniþ bir yer kaplayan öz bölgesi vardýr. Öz parankimatiktir. Gövdede çok az stomaya rastlanmýþtýr (Þekil 3). Yaprak Anatomisi En dýþta kalýn bir kutikula, altýnda bir sýra epidermis bulunmaktadýr (Þekil 4a). Epidermis hücreleri farklý büyüklüklerde görülmektedir. Mezofil dokusunda palizat ve sünger parankimasý hücreleri þekilsel olarak iyi ayýrt edilememektedir. Alt epidermis hücreleri genellikle daha iri olup yaprak bifasial özellik göstermektedir. S. cretica subsp. smyrnaea'nýn yapraðýnýn hem alt hem de üst yüzeyi bol miktarda örtü ve salgý tüyleri ile kaplýdýr. Yapraðýn her iki yüzünde de amaryllis tipte stomalar vardýr, yani amfistomatiktir. Yaprak orta damardaki iletim demeti floem ve ksilemden oluþmakta olup floem dýþta 1-2 hücre sýrasý ile ksilemin üzerinde yer almaktadýr (Þekil 4b). Ksilem, trake ve trakeidlerden oluþmakta ve daha geniþ yer kaplamaktadýr. Ksilemden sonra 1-2 sýra sklerankimatik hücre görülmekte ve alta doðru parankimatik dokudan oluþan bir kýsým bulunmaktadýr. Ýletim demet- Þekil 4a. S. cretica subsp. smyrnaea'nýn yaprak enine kesiti. T: Örtü tüyü, Ku:Kutikula, E: Epidermis. Þekil 5a. S. cretica subsp. smyrnaea'nýn petalinden enine kesit. Þekil 4b. S.cretica subsp. smyrnaea'nýn yapraðýnda vasküler demet. Þekil 5b. S. cretica subsp. smyrnaea'nýn petalinden salgý tüyü. 18 Ocak-Þubat-Mart 2002, Sayý: 42

4 Stachys cretica L. subsp. smyrnaea Rech Fil. Endemik Taksonunun Morfolojisi, Anatomisi ve Ekolojisi Üzerinde Araþtýrmalar Ekoloji lerinin parankimatik hücrelerden oluþan bir kýnla kuþatýlmýþ olmasý tipiktir. Petal Anatomisi Petalin her iki yüzünde kalýn bir kutikula ile örtülü hücrelerden oluþan bir sýralý epidermis vardýr. Epidermisten bol miktarda örtü ve salgý tüyü çýkmaktadýr. Mezofil, sünger parankimasý hücrelerinden oluþmaktadýr (Þekil 5a). Ýletim demetlerinde floem dar bir alaný kaplarken ksilem geniþ bir yer kaplamaktadýr. Ýletim demetlerinin etrafýný parankimatik yapýlý demet kýný çevrelemektedir (Þekil 5b). Ekolojik Özellikleri Yayýlýþý ve Yayýlýþ Alanýnýn Özellikleri Bitki, kireçtaþlý dað eteklerinde, Pinus brutia ormanlarý altýnda, makiliklerde ve taþlýk zeminlerde bulunmaktadýr. Çanakkale-Eceabat, Yalova'da makinin içinde ve P. brutia ormaný altýnda 40 m'de, Bayramiç Kazdaðý Susuztepe'de P. brutia orman altýnda taþlýk zeminde 1350 m'de yayýlýþ göstermektedir. Davis (1) e göre Tekirdað, Ganos Daðý'nýn kuzeyi ve Ýshaklý'nýn güneyi 2. km, Kýrklareli, Babaeski'nin doðusu 9. km 125 m, Edirne, Bahçeköy'ün güneydoðusu 5. km, Ýzmir, Aliaða'nýn güneyi 11. km, Manisa Deðirmendere Menemen arasý m ve Ýnegöl-Buldan 400 m, Kütahya Kavrahisar-Gediz 1000 m, Muðla Yataðan-Milas 660 m, Aydýn, Dilek Yarýmadasý 200 m, Kuþadasý'nýn güneyi 19. km ve Güzelçamlý, Muðla-Kale 1120 m, Denizli, Isparta, Sarp Daðý, Sütçüler 1300 m, Antalya, Akseki 1380 m'de yayýlýþ gösterir. Topraðýn Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri S. cretica subsp. smyrnaea'nýn topraðýnýn fiziksel analizlerinde ph'sý 8,27 (orta alkali karakterde), total tuz %0,33 (az derecede tuzlu), kireç miktarý %7,351 (kireçce zengin) olarak bulunmuþtur. Toprak bünye sýnýfý týnlýdýr. Maksimum su tutma kapasitesi %51,6 olarak bulunmuþtur. Bitkinin topraðýnýn kimyasal analiz sonuçlarýnda ise azotun %0,056 (azotça orta), fosforun %0,051 (fosforca zengin), potasyumun %0,10 (potasyumca yetersiz) ve organik maddenin %1,788 (organik maddece orta derecede zengin) olduðu görülmüþtür (4). TARTIÞMA ve SONUÇ S. cretica subsp. smyrnaea'nýn morfolojik özellikleri ile ilgili bulgular taksonun diskripsiyonundan (1) belirgin bir sapma olmadýðý gözlenmekle birlikte, ilgili literatürde yer almayan stamen, anter, filament ve stilus için biometik ölçümler ilk defa tarafýmýzdan kaydedilmektedir. Anatomik gözlemlerden olmak üzere kökten alýnan enine kesitlerde bitkinin çok yýllýk olmasý ve sekonder büyümenin sonucu olarak korteks daralmýþ ve periderm oluþmuþtur. Bu durum ilgili literatürlerde de vurgulanmaktadýr (5-7). Vasküler demeti halka þeklinde çevreleyen sklerankima bitkiyi dýþ etkilere karþý korumakta, dayanýklýlýk ve direnç kazandýrmaktadýr (8). Ayný özellik S. thirkei'nin kök anatomisinde de gözlenmiþtir (9). Ocak-Þubat-Mart 2002, Sayý: 42 Öz ksilem elemanlarý ile dolu olup bunlarýn çeperleri lignifiye olmuþtur. Bu özellik S. thirkei'de de görülmüþtür. Bu geliþim sekonder büyümenin bir sonucudur. Gövde tipik dört köþeli olup, epidermisten bol miktarda örtü ve salgý tüyü çýkmaktadýr. Epidermisin altýnda 5-6 hücre sýralý korteks ve onun altýnda 2-3 hücre sýralý kalýn çeperli hücrelerden oluþan klorankima yer almaktadýr. Klorankimanýn varlýðý S. thirkei ve Sideritis trojana'da gözlenirken S. congesta ve S. arguta'da gözlenmemiþtir (9-12). Gövdeye fotosentetik özellik kazandýran klorankimanýn varlýðý tipik bir durum olup bitki için önemlidir. Böylece yapraðýn fotosentez etkinliðine gövde de katýlmaktadýr (13). Tipik dört köþeli olan gövdenin köþelerinde kalýn çeperli kollenkimatik hücrelerin bulunmasýda Lamiaceae familyasýnýn ayýrdedici bir özelliðidir (14). Klorankimadan sonra bir sýra iri hücrelerden oluþan halka þeklinde niþasta kýný yer almaktadýr. Niþasta kýný kökteki endodermise homolog bir yapýdýr ve vasküler sistemin etrafýný bir kuþak gibi sarmaktadýr (7, 13, 15). Niþasta kýnýnýn altýnda yer yer sklerankimatik hücre kümeleri bulunmaktadýr. Bu da bitkinin gövdesine dýþ etkilere karþý direnç ve destek saðlamaktadýr. Sklerankima hücre kümeleri ile ksilem arasýnda güçlükle seçilebilen floem bulunmaktadýr. Ksilemi oluþturan trake, trakeidler, parankima ve bunlarýn arasýnda adacýklar halinde yer yer sklerankima kümeleri vardýr. Buradaki sklerankimada gövdeye dýþ etkilere karþý destek saðlamaktadýr. En içte ise geniþ bir yer kaplayan parankimatik öz yer almaktadýr. S. thirkei'nin gövdesinde de özün parankimatik olduðu gözlenmiþtir (9). Gövde de çok az stomaya rastlanmýþtýr. Yaprak anatomisinde en dýþta kalýn bir kutikula ve altýnda bir sýra epidermis vardýr. Oysa Sideritis congesta ve S. arguta da kutikulanýn ince olduðu gözlenmiþtir (11, 12). Epidermisin kalýn bir kutikula ile kaplý olmasý birkinin su kaybýný önlemeye yöneliktir ve bu durum kserofitik bitkilere özgü bir özelliktir (5). Epidermis hücreleri farklý büyüklükte görülmekte olup alt epidermis hücreleri daha iridir. Mezofil dokusunda palizat ve sünger parankimasý hücreleri þekilsel olarak iyi ayýrt edilememektedir. Yaprak bifasialdir. Stachys thirkei' nin de yapraðýnýn bifasial olduðu rapor edilmiþtir (9). Sideritis trojana' nýn yapraðýnýn ise ekvifasial olduðu bildirilmiþtir (10). Bitkinin yapraðýnýn hem alt hem de üst yüzeyi bol miktarda örtü ve salgý tüyleri ile kaplýdýr. Yapraðýn her iki yüzeyinde de amaryllis tipinde stomalar vardýr. Yani yaprak amfistomatiktir. Bu özellik Sideritis trojana ve Stachys thirkei nin yapraðý ile uyum gösterirken (9, 10) Sideritis congesta ve Sideritis arguta' da sadece alt epidermiste stomanýn varlýðý bildirilmiþtir (11, 12). Yapraðýn orta damarýndaki iletim demetinde floem dýþta 1-2 hücre sýrasý ile ksilemin üzerinde yer almakta, ksilem içte ve daha geniþ yer kaplamaktadýr. Ksilemde 1-2 sýra sklerankimatik hücre ve altýnda parankimatik hücreler yer almaktadýr. Ýletim demeti parankimatik hücreden oluþan bir kýnla çevrilmiþtir. Bu durum Sideritis trojana ve Stachys thirke i yapraðý ile paralellik göstermektedir. Petal anatomisinde üzeri kalýn bir kutikula ile örtülü epidermis ve üzerinde bol miktarda örtü ve salgý tüyü bulunmaktadýr. Özellikle salgý tüyleri tozlaþmaya önemli 19

5 Ekoloji katký saðlamaktadýr. Kalýn bir kutikulanýn varlýðý yaprakta olduðu gibi su kaybýný önlemeye yöneliktir. Mezofil sünger parankimasý hücrelerinden oluþmaktadýr. Bu durum petal anatomisinin genel bir özelliðidir (5). Ýletim demetinde floem dar bir alan kaplarken ksilem daha geniþ olarak yer almaktadýr. Ýletim demetini parankimatik yapýda bir demet kýný çevrelemektedir. Bu özellik yaprakta da gözlenmiþtir. S. cretica subsp. smyrnaea kireç taþlý dað eteklerinde Pinus brutia ormanlar altýnda, makilik ve taþlýk zeminlerde yetiþmektedir. Bu durum anatomik özellikleri ile uyumludur. Bitkinin dýþ etkilere karþý dayanýklýlýðýný arttýran sklerankimatik destek doku geliþmiþ ve su kaybýný önleyici olarak yaprak ve petal epidermisinin üzeri kalýn bir kutikula ile örtülmüþtür. Bitkinin topraðýnýn fiziksel analizlerinden ph, 8,27 orta alkalik karakterli, total tuz %0,33 az derece tuzlu, kireç miktarý %7,351 kireççe zengin olup torak bünye sýnýfý týnlýdýr. Maksimum su tutma kapasitesi ise %51,6 olarak bulunmuþtur. Az derece tuzlu ve kireççe zengin Ý. UYSAL topraðý tercih ettiði görülmektedir. Topraðýn kimyasal analizlerinde azot %0,056 azotça orta, fosfor %0,051 fosforca zengin, potasyum %0,10 potasyumca yetersiz ve organik madde %1,788 organik maddece orta derecede zengin olarak bulunmuþtur. Analiz sonuçlarýndan bitkinin fosforca zengin topraðý tercih ettiði anlaþýlmaktadýr. Sonuç olarak bitkinin organlarýnýn morfolojik özellikleri, biometrik ölçümleri, yayýlýþý ve yayýlýþ alanýnýn özellikleri ile topraðýnýn fiziksel ve kimyasal analizleri yapýlarak önemli bulgular elde edilmiþ olup bunlarýn endemik bir takson olan S. cretica subsp. smyrnaea'nýn daha iyi tanýnmasýna ve daha sonraki araþtýrmalara katký saðlayacaðýna inanýyorum. TEÞEKKÜR Bu araþtýrmada yardýmlarýný gördüðüm deðerli hocam Prof. Dr. Münir Öztürk ve 17 Aðustos 1999 depreminde hayatýný kaybeden Doç. Dr. Mehmet Pirdal'a teþekkürlerimi bir borç bilirim. KAYNAKLAR 1. Davis, P.H., Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Vol 7, 10, Edinburg University Press, 1982, Öztürk, M., Özçelik, H., Doðu Anadolu'nun Faydalý Bitkileri, Siskav Vakfý Yay., Ankara, Yaltýrýk, F., Efe, A., Uzun, A., Ýstanbul Adalarýnýn Doðal ve Ekzotik Bitkileri, Ýst. Adalarý Ýmar ve Kültür Vakfý Yay. No: 1, Ýstanbul, Öztürk, M., Gökçeoðlu, M., Pirdal, M., Bitki-Toprak Ýliþkileri Uygulama Klavuzu, Ege Üniv. Fen Fak. Biyoloji Böl., Ýzmir, Yentür, S., Bitki Anatomisi, Ýst. Üniv. Yay. No: 3803, Ýstanbul, Esau, K., Plant Anatomy. John Willey & Sons, Inc. New York, Özyurt, S., Bitki Anatomisi II, Erciyes Üniv. Yay. No: 50, Kayseri, Özörgücü, B., Gemici, Y., Türkan, Ý., Karþýlaþtýrmalý Bitki Anatomisi, Ege Üniv. Fen Fak. Yay. No: 129, Ýzmir, Uysal, Ý., Stachys thirkei C. Koch Türünün Morfolojisi, Anatomisi ve Ekolojisi Üzerinde Ýncelemeler, II. Kýzýlýrmak Uluslararasý Fen Bilimleri Kongresi Bildirileri, Kýrýkkale, Uysal, Ý., Öztürk. M., Pirdal, M., Sidertis trojana Bornm. Endemik Türünün Morfolojisi, Anatomisi ve Ekolojisi, Doða Botanik Derg. 15: , Sezik, E., Ezer, N., Türkiye'de Halk Ýlacý ve Çay Olarak Kullanýlan Bitkiler Üzerinde Morfolojik ve Anatomik Araþtýrmalar I, Sideritis congesta Davis & Huber-Morath, Doða Bilim Dergisi, C , Ezer, N.,,Sezik, E., Türkiye'de Halk Ýlacý Olarak Kullanýlan Bitkiler Üzerinde Morfolojik ve Anatomik Araþtýrmalar II, Týp ve Ecz. Derg. 122, , Fahn, A., Plant Anatomy, Pergamon Press, New York, Metcalfe, C. R., Chalk, L., Anatomy of The Dicotyledons 2, Oxford University Press, London, Özörgücü, B., Bitki Morfolojisi ve Anatomisine Giriþ, Ege Üniv. Fen Fak. Kitaplarý Serisi, No: 136, Ýzmir, Ocak-Þubat-Mart 2002, Sayý: 42