ÜNİTE 8 Vitaminler. Amaçlar. İçindekiler. Öneriler

Transkript

1 ÜNİTE 8 Vitaminler Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Vitaminlerin genel özelliklerini ve sınıflandırılmasını, Vitaminlerin hangi besin maddelerinde bulunduklarını, Organizmadaki görevlerini, Yetersizliklerinde hangi rahatsızlıklara neden olduklarını bileceksiniz. İçindekiler Giriş Vitaminlerin Sınıflandırılması Suda Çözünen Vitaminler Yağda Çözünen Vitaminler Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Öneriler Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmeniz için, Lise bilgilerinizi hatırlamaya çalışın size yabancı gelen kavramları çevrenizdeki ilgililere sorup öğrenin.

2 1. GİRİŞ Canlı organizmanın sağlıklı bir yaşamı devam ettirebilmesi için karbonhidrat, lipid, protein ve inorganik maddelerden başka, çok az miktarda, diğer bazı organik besin maddelerine de ihtiyaç vardır. Bu maddeler vitaminlerdir. Vitaminin kelime anlamı yaşam amini'dir. Vitaminin diğer organik besin maddelerinden farkı, doku yapısına girmemeleri ve organizmaya enerji sağlamamalarıdır. Genel olarak eksojen, yani dış kaynaklıdır. Organizmaya bir vitamin yeteri kadar girmezse, hafif bazı bozukluklar husule gelir, bu duruma "hipovitaminoz" denir. Bazı vitaminlerin kendilerinden başka ön maddeleri de organizmaya girerler ve burada vitaminlere çevrilirler. Bu ön maddelere "provitamin" denir.? Vitamin neye denir? Özelliklerini açıklayınız. 2. VİTAMİNLERİN SINIFLARI Vitaminler iki ana gruba ayrılır: Suda çözünen vitaminler Yağda çözünen vitaminler 2.1. Suda Çözünen Vitaminler B- Kompleksi vitaminler, P vitaminleri ve C vitaminleridir. Tiamin (B 1 vitamini, Anöyrin) Riboflavin (B 2 vitamini, Laktoflavin) Niyasin (Nikotinamid, PP vitamini) Piridoksin (B 6 vitamini) Biotin Pantotenik asit Paraaminobenzoik asit

3 Folik asit Vitamin B 12 Lipoik asit C vitamini 2.2. Yağda Çözünen Vitaminler A vitamini D vitamini E vitamini K vitamini Yukarıda sıraladığımız vitaminlerin genel niteliklerini kısaca inceleyelim Tiamin (B1 Vitamini, Anöyrin) Doğada tiamin hidroklorür halinde bulunur. Tiamin en çok bira mayasında ve buğday, pirinç, arpa gibi tahılların kabuklarında bulunur. Gerek serbest gerekse bileşik halde kalp, karaciğer, böbreklerde ve daha az miktarda olmak üzere iskelet kaslarında ve beyinde bulunur. Beyaz kristal bir maddedir, suda kolay çözünür, ısıya dayanıklıdır. Günlük ihtiyacı 1-2 mg kadardır. Tiamin vitamini, tiamin pirofosfot denilen koenzimin yapısında yer alır. Bu koenzin ise, biokimyasal açıdan çok önemli birçok enzimin kofaktörü olarak görev yapar. Tiamin eksikliğinde nöritler (periferik sinir iltihapları) ve bunun sonucunda kaslarda felçler görülür. B 1 vitamini ile beraber diğer bazı B vitaminlerin eksikliğinde, bütün tiamin metabolizması bozukluklarını ihtiva eden "beriberi hastalığı" tablosu, yani nöritler, felçler, kalp fonksiyonunda bozukluklar ve ödem oluşur Riboflavin (B2 Vitamini, Laktoflavin) Riboflavin, sarı-portakal renkli, suda kolay çözünen ışığa dayanıksız bir maddedir. Nötral ve asidik çözeltilerde ısıya dayanıklı, alkali çözeltide ısıya dayanıksızdır

4 Riboflavin en çok sütte, bira mayasında, ekmek mayasında, karaciğerde, ıspanakta, kurufasulye, balık ve yumurtada bulunur. Riboflavin eksikliğinde insanda ağız köşesi çatlakları, gözlerde katarakt'a kadar gidebilen damarlanma, dil iltihabı ve deri iltihabı görülür. Günlük riboflavin ihtiyacı 5 mg kadardır. Organizmadar parçalanmayan riboflavin serbest halde veya nükleotid halinde idrarla dışarı atılır. En önemli biokimyasal işlevi: FAD (flavin adenin dinükleotid) in yapısına girer Niasin (Nikotinik Asit) Niasin'in diğer adı PP vitaminidir. Bu ad "pellgra" adı verilen bir hastalığı önlemesi sebebiyle pellegra preventive'den baş harfler alınarak verilmiştir. Beyaz iğne şeklinde kristaller halindedir. Isıya, asit ve alkalilere karşı dayanıklıdır. En çok ette ve özellikle karaciğerde bulunur. Bundan başka bira mayası, yeşil sebzeler, çay, kahve, ceviz, fındır, buğday, çavdar, baklagillerde bu vitamin için birer kaynaktır. Nikotinamid dokularda nikotinamid adedin dinükleotid (NAD) ve nikotinamid adenin dinükleotid fosfat (NADP) şeklinde bulunur. Niasin vitamini yetersizliğinde görülen "pellegra" hastalığında dermatit, diare ve demans görülür. Günlük ihtiyaç 7-12 mg. kadardır B 6 Vitamini (Piridoksin) B 6 vitamini en fazla maya, pirinç kabukları, yumurta sarısı, tahıl ve sebzelerde ve daha az miktarda karaciğer, böbrek, balık ve sütte bulunur. Su ve alkolde kolayca çözünebilir. Işığa karşı duyarlıdır. Piridoksinin aldehit şekli olan piridoksal ve aminli bileşiği olan piridoksamin aynı etkiye sahiptirler. Fakat etkili şekli piridoksal ve özellikle piridoksal fosfattır. Piridoksal fosfat amino asitlerin ara metabolizma reaksiyonlarında rolü olan enzim sistemlerinin kafaktörlerini teşkil eder. B 6 vitamini eksikliğinde, sinirsel fonksiyonlar bozulur. Pellegraya benzer cilt iltihabı, polinevritler, iştahsızlık ve diğer sindirim sistemi bozuklukları görülür

5 ? Aşağıda sol sütunda yazılı besin maddelerinde, sağ sütundaki hangi vitamin ya da vitaminler bulunur? Karaciğer Riboflavin Et Piridoksin Yumurta Niasin Yapraklı sebzeler Tiamin Hububat Maya? Aşağıda sol sütundaki hastalık ya da hastalık belirtileri, sağ sütundaki hangi vitaminlerin yetersizliğine bağlanabilir? Ciltte kuruma Tiamin Dilde iltihap Niasin Pellegra Riboflavin Beriberi Piridoksin Vaskülarizasyon Ağız kenarlarında çatlama Sinirsel fonksiyonlarda bozukluk Biotin Biotin'e H vitamini veya koenzim R de denir. Biotinin doğada α ve β olmak üzere biolojik aktiviteleri birbirinin aynı iki izomer şekli vardır. Biotinin en çok yumurta sarısında, karaciğerde, sütte böbrekte ve mayada bulunur. Biotin doğada, bileşik olan kofaktörler halinde bulunmaktadır. Biotin organizmada karboksilasyon yapan, yani bir moleküle CO 2 bağlanmasını kataliz eden enzim sistemlerinin prostetik grubunda bulunur

6 Biotin eksikliğinde insanda dermatitler, kas ağrıları, iştahsızlık, anemi, halsizlik görülür. Günlük ihtiyaç mg. kadardır Pantotenik Asit B 5 vitamini adı da verilen pantotenik asit doğada serbest halde bulunur. Birçok bitkisel ve hayvansal besin maddelerinde bulunan pantotenik asit, karaciğer, böbrek, yumurta, bira mayası, bezelye, kurufasulye, bal, karnıbahar ve lahana çok miktarda mevcuttur. Organizmada pantotenik asidin önemi, koenzim A-nın bileşiminde bulunmasında ileri gelir. Hayvanlarda bazı eksiklik belirtileri görülebilir. Günlük pantotenik asit ihtiyacı 5-10 mg. kadardır P-Aminobenzoik Asit En çok karaciğer, biramayası ve tahılda bulunur. P-amino benzoik asitin vitamin etkisi folik asidi sentez edebilen mikroorganizmalar için önemlidir. İnsanlarda eksikliği bilinmemektedir Folik Asit Doğada en çok yeşil yapraklarda ve karaciğerde bulunur. Sarı, renkli, kristal halde ve suda az çözünen bir madde olup alkali ortamda kolay çözünür. Folik asit eksikliğinde DNA sentezi bozulur ve çeşitli amino asitlerin metabolizmasındaki bozukluğa bağlı olarak, kan tablosunda bozukluk görülür, megaloblastik anemi meydana gelir Vitamin B 12 (Siyankobalamin) Hayvanlar ve bitkiler siyankabolamini sentez edemezler. Birçok bakteri tarafından sentez edilebilen siyanokobalamin önemli bir besin faktörüdür. Yapısında kobalt ihtiva eder. Kırmızı, kristal halde bir maddedir. B 12 vitamini eksikliğinde "pernisiyöz anemi" meydana gelir. Bu anemi durumunda kan yapımında bozukluklar görülür. Bu nedenle "antipernisiyöz faktör" de denir. B 12 vitamini özellikle alyuvarların gelişimi ve olgunlaşması için gereklidir. B 12 vitamini yaşam için çok gerekli bir madde olmasına rağmen günlük ihtiyaç 1-2 mg. kadardır

7 α - Lipoik Asit Bitkilerin çoğunda ve tiroid hariç bütün hayvansal dokularda bulunur. Lipoik asit α - ket asitlerin oksidatif dekarboksilasyonu için gerekli bir kofaktördür. Yüksek yapılı hayvanlar için zorunlu bir diyet faktörü olup eksikliği bilinmemektedir C Vitamini (Askorbik Asit) Oldukça basit yapıda bir vitamin olup, beyaz kristal halde bir tozdur. Askorbik asit özellikle meyve ve sebzelerde bulunur. Limon, portakal, çilek, domates, yeşil biber vs. fazla miktarda askorbik asit ihtiva ederler. Askorbik asit kollajen yapısında yer alan prolin ve hidroksi prolinin hidroksilasyonunda ve öteki hidroksilasyon reaksiyonlarında rol oynadığı bilinmektedir. Günlük C vitamini ihtiyacı mg. kadardır. C vitamini kapiller duvarların geçirgenliğini azaltır, organizmada depo edilmez, kanda yeteri kadar bulununca (%0.6-2,5 mg) fazlası idrarla çıkarılır. Bu nedenle besinlerde C vitamini bulunmazsa, eksiklik belirtileri derhal görülür. C vitamini eksikliğinde kapiller duvarların geçirgenliği arttığı için deride kanamalar husule gelir. C vitamini eksikliği devam ederse "SKorbüt" adı verilen bir eksiklik hastalığı meydana gelir ki bu hastalıkta diş etlerinde şiddetli kanamalar olur. Dişlerde ve damakta yapı bozuklukları görülür.? Aşağıda sol sütundaki bozuklukların nedeni, sağ sütundaki hangi vitaminlerin yetersizliğine bağlanabilir? Gastrit C vitamini Depresyonlar Biotin Pernisiyöz anemi Pantotenik asit Skorbüt B 12 vitamini A Vitaminleri A vitamini en çok hayvansal besinlerde ve özellikle balıkların karaciğer yağlarında bulunur. Süt, tereyağı, havuç, domates, kayısı gibi besinlerde de vardır. A 1 ve A 2 vitamini olarak iki çeşidi vardır. A 2, A 1 'in %40'ı kadar vitamin etkisine sahiptir

8 A vitaminleri α, β, γ olmak üzere üç tür karotenden meydana gelir. A vitamini yağlarla beraber ve safra tuzlarının yardımıyla emilir. A vitamini kanda mg ile ölçülebilecek miktarda bulunur. A vitamini eksikliğinde muhtelif mukozalarda ve cilt epitelinde bozukluklar meydana gelir. epitel hücreleri çekirdeklerini kaybederek kerantinize olurlar. Aynı zamanda epitelin enfeksiyonlarına karşı direnci azalır. Örneğin A vitamini eksikliğinde gözde kornea kuruması görülür. Sonraki aşamada kornea yumuşar. A vitamini yetersizse niktalopia (gece körlüğü) ortaya çıkar. Bunlardan başka A vitamini eksikliğinde mukoza yapısında bozukluklar, solunum, cilt ve üregenital yollarda sertleşme, diş oluşumunda bozukluklar ve sinirsel dejenerasyon görülür D Vitaminleri D vitamini etkisi gösteren on kadar farklı bileşik bilinmektedir. D vitaminlerine "kalsiferoller" de denir. En önemli olanları D 2 ve D 3 vitaminleridir. D 2 vitamini en çok mantar ve mayalarda bulunur. D 3 vitamini ise balıkların karaciğer yağlarında ve az olarak yumurta sarısı, süt ve tereyağında bulunur. D vitaminleri kalsiyum ve fosfat iyonlarının bağırsaklardan emilmesini hızlandırır ve bu suretle kemiklerin kalsifikasyonuna yardım ederler. İnsanlar D 3 vitamininin ön maddesi olan 7-dehiro kolesterolü organizmalarında sentezleyebilirler. Daha sonra bu madde cilt yüzeyinde ultraviyole ışınlarının etkisi ile D 3 vitaminine (kolekalsiferol) dönüşür. D vitamini eksikliğinde kalsiyum ve fosfat emilmesi azaldığından kemikler yumuşar ve bunun sonucu olarak çocuklarda "raşitizm" denilen bir hastalık görülür. Bu patalojik duruma yetişkinlerde "osteomalasi" denir. D vitamini raşitizm'i önlediği ve tedavi ettiği için "antiraşitik vitamin" adı ile anılır E Vitaminleri E vitamini etkisi gösteren bileşikler, kimyasal olarak totoferoller olarak adlandırılırlar. Bunlar arasında biyolojik aktivitesi en fazla olan α-tokoferoldür. Tokoferoller besinlerde, özellikle buğday, mısır, soya ve pamuk yağında bulunur. E vitaminlerinin etki şekli henüz açıklıkla bilinmemektedir. Tokoferollerin kuvvetli bir antioksiden etkiye sahip oldukları bilinmektedir. Yağların içinde bulunan tokoferoller yüksek yapılı doy

9 mamış yağ asitlerinin oksidasyonunu önlerler. E vitamini yetersizliği oluşturulan deney hayvanlarında E vitamini ilavesi antioksidan etkisi ile peroksidasyona mani olmaktadır. E vitamini eksikliğinde hayvanlarda kas distrofilleri, üreme fonksiyonu bozuklukları meydana gelir. E vitamini yetersizliğinin insanlar üzerinde görülen açık bir belirtisi yoktur. Erkek farelerde kısırlık görülür, dişi farelerde ise döllenme olur, fakat gebelik esnasında fetus ölür. Erkek farelerde kısırlığı önleyici etkisi dolayısıyla "antisterilite vitamini" de denir K Vitaminleri K 1 ve K 2 olmak üzere iki doğal K vitamini saptanmıştır. K 1 vitamini özellikle ıspanak, kaba yonca vs. yeşil yapraklarda mevcuttur. Bundan başka karnıbahar, lahana, domates, soya fasulyesi, pirinç kepeği ve yulaf filizlerinde de vardır. K 2 vitamini aynı zamanda bağırsak bakterilerinin bir metabolizma ürünüdür. Normal bir besin bol miktarda K vitamini ihtiva eder. K vitaminleri ısıya dayanıklıdır, fakat ışık, alkali ve alkolde harap olurlar. Organizma normalde K vitamini ihtiyacını besinlerden ve bağırsaklarda sentez ettiği vitaminlerden sağlar. K vitaminleri yağda çözündükleri için yağ emiliminin yetersizliğinde K vitamini noksanlığı söz konusu olabilir. K vitamininin en önemli görevi, karaciğerde protrombin sentezini katalize etmesidir. K vitamininin yetersizliği halinde, kan pıhtılaşmasında gecikme görülür. Yani kanın protrombin düzeyi düşmektedir. K vitamini hayvan dokularındaki oksidatif fosforilasyonda, bitkilerde fotosentezdeki fosforilasyon olaylarında önemli bir tamamlayıcıdır.? Birer cümle ile yağda çözünen vitaminlerin biokimyasal işlevlerini söyleyiniz

10 Özet Canlıların sağlıklı bir yaşamı devam ettirebilmesi için gerekli olan vitaminlerin önemi son zamanlarda ancak anlaşılabilmiştir. Sadece karbonhidrat, lipit, protein ve minarallerle beslenmenin canlılar için yetersiz olduğu anlaşılmıştır. Vitaminlerin diğer besin maddelerinden farkı dış kaynaklı olmaları ve organizmaya enerji sağlamamalarıdır. Vitaminlerin biokimyasal açıdan en önemli görevi, birçok vitaminin enzimatik reaksiyonlarda ko-faktör olarak çok önemli rol oynamalarından ileri gelir. Vitaminleri kimyasal özellikleri açısından suda çözünen ve yağda çözünen vitaminler olarak iki grupta topluyoruz. Suda çözünen vitaminler B kompleksi vitaminleri ile C vitamini, yağda çözünen vitaminler ise, A, D, E, K vitaminledir. Bugün herhangi bir vitaminin eksikliğine bağlı anormal durumlar değerlendirilerek, fonksiyonlarının ne olduğunu ve biokimyasal olarak hangi mekanizmaları etkilediklerini biliyoruz. Değerlendirme Soruları 1. Aşağıdakilerden yağda çözünen vitamini işaretleyiniz. A) C vitamini B) D vitamini C) Biotin D) Niasin E) Piridoksin 2. Eksikliğinde "beriberi" hastalığı görülen vitamin hangisidir? A) Tiamin B) Riboflavin C) Niasin D) Folik asit E) C vitamini

11 3. "Pellegra" hastalığı hangi vitamin eksikliğinde görülür? A) Riboflavin B) Tiamin C) Piridoksin D) Niasin E) K vitamini 4. Aşağıdaki vitaminlerden hangisi, bağırsaklardan Ca ve P absorbsiyonunda etkilidir? A) E vitamini B) D vitamini C) C vitamini D) B vitamini E) A vitamini 5. Eksikliğinde, "Skorbüt" hastalığına neden olan vitamin hangisidir? A) Tiamin B) Riboflavin C) Niasin D) K vitamini E) C vitamini 6. Aşağıdakilerden hangisi vitaminlerin işlevi değildir? A) Büyümeyi sağlama B) Çoğalmayı sağlama C) Katalizör olma D) Enerji kaynağı olma E) Biokimyasal mekanizmaları başlatma

12 7. Flavin Adenin Dinükleotid'in (FAD) yapısına giren vitamin hangisidir? A) Niasin B) Tiamin C) Riboflavin D) Piridoksin E) Hiçbiri 8. Biolojik olarak antidoksan etkiye sahip vitamin hangisidir? A) B 1 vitamini B) Niasin C) B 6 vitamini D) E vitamini E) K vitamini Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar BİNGÖL, Gazanfer., Biokimya, Ankara Mis Matbaası, GÖZÜKARA, Engin M., Biyokimya Ankara, Ofset Pepianat Ltd. Şti LEHNİNGER, Albert L., Biochemistry, New York Worth Puplishers Inc TEKMAN, Ş. Öner, N., Genel Biokimya, Fatih Yayınevi, İstanbul,