XV. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi

Transkript

1 TÜRKĠYE DE FAALĠYET GÖSTEREN ÇOK ULUSLU ġġrketlerdeavrupa BĠRLĠĞĠ NDE UYGULANAN ÇALIġANLARIN YÖNETĠME KATILMASI GERÇEKLEġTĠRĠLEBĠLDĠ MĠ? (SĠSTEMĠN TÜRK ÇALIġANLARA ETKĠLERĠ ÜZERĠNE UYGULAMALI BĠR ÖN ARAġTIRMA) ANAHTAR KELĠMELER Yrd. Doç. Dr. Gürol ÖZCÜRE Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Ünye Ġ.Ġ.B.F., Ġktisat Bölümü Yrd. Doç. Dr. Harun DEMĠRKAYA Kocaeli Üniversitesi, Gebze Meslek Yüksekokulu Ġnsan Kaynakları Bölümü Yönetime Katılma, AB de Yönetime Katılma, Türkiye de Çokuluslu ġirketlerde Yönetime Katılma, Avrupa ĠĢ Konseyi (EWC), Avrupa ġirketi (SE). GĠRĠġ Avrupa Birliği nde (AB), sosyal politika ve endüstri iliģkileri alanı ile kurumsal Ģirket yönetimini de kapsayan çalıģanların yönetime katılması yasal düzenlemelerle sağlanmıģtır. AB üyesi 25 ülke ile Ġzlanda, Lichtenstein ve Norveç in de katılımıyla, 28 üyeden oluģan, Avrupa Ekonomik Alanı nda (AEA) faaliyet gösteren Ģirket veya Ģirket grupları da kapsama girmektedir. Bu Ģirketlerin, bir Avrupa ġirketi (SE) kurup, çalıģanların yönetime katılımını da sağlayarak, farklı yönetim yaklaģımları geliģtirerek, öne geçen, ABD ve Japon Ģirketleri karģısında küresel rekabette üstünlük sağlamaları hedeflenmektedir. AB üyesi birçok ülke, sosyal politika ve endüstri iliģkileri sisteminde, sendika ve toplu pazarlık kurumları yanında, iģyeri ve iģletme düzeyinde iģyeri komitesi ve iģletme konseyi, çokuluslu Ģirketler düzeyinde ise Avrupa iģ konseyi (AĠK) ve Ģirket yönetim ve denetim organlarında çalıģanların temsilcilerinin de iģveren temsilcileri ile birlikte görev almaları ve sosyal diyalog sağlamaları yaygın bir uygulamadır. Endüstriyel demokrasiyi sağlayan, iki kanaldan çalıģanların temsili yoluyla, güncel çalıģma sorunlarına daha etkili çözümler geliģtirilmekte ve yönetimin karar verme sürecine bilgi verme ve danıģma yoluyla çalıģanlar da katılmaktadırlar. ÇalıĢanların ekonomik koģullarını ve çalıģma hayatını etkileyen teknik konular, insan kaynakları yönetimi (ĠKY) konuları ile ekonomik ve finansal konularda çalıģanların, yöneticilerin karar verme sürecini etkilemeleri ve bu sürece katılmaları, yönetime katılma olarak adlandırılmaktadır. Yönetime katılmanın düzeyi de önem taģıyan bir konu olup, baģlıca dört düzeyde incelenebilmektedir. Bunlar, iģyeri, iģletme, Ģirket ile Ģirket grupları ve çokuluslu Ģirketler düzeyidir. 633

2 Öte yandan, AB de üretimin pahalı hale gelmesi ve AB dıģına kayan yatırımlar sonucu, üçüncü ülkelerle sayıları artan Serbest Ticaret AnlaĢmaları (STA) gündeme gelmiģtir. Üçüncü ülkelerde yapılan üretim, sıfır gümrük maliyetiyle, AB ye getirilmeden, AB menģeli olarak ihraç edilebilmektedir. Bu geliģmeler, AB ülkelerinin iģgücü piyasalarında önemli değiģimler ile üretim kaydırma, birleģme ve satın alma, iģyeri kapatma gibi önemli yeniden yapılanmalar yaģanmasına neden olmaktadır (Carley, Hall, 2006: 10). AB ülkeleri, 1970 li yıllarda petrol krizleriyle baģlayan, uzun bir süreden beri iģsizlik ve istihdam yaratma sorunlarıyla karģı karģıyadır. Bunun temel sonucu olarak, sanayileģme sürecini tamamlamıģ olan çoğu AB üyesi ülkenin iģgücü piyasasında yeni ekonominin gerektirdiği nitelik ve yetkinliklere sahip çalıģanlara gereksinim duyulmaktadır. Bu süreçte, araģtırma geliģtirme (AR-GE) yatırımlarının artması, bilgi toplumuna geçiģ sonucunda kaybolan bazı iģler ve yeni iģ alanlarında iģgücü açığı yaģanması Ģeklinde ortaya çıkan sorunlara çalıģanların da katılımıyla çözüm arayıģları hız kazanmaktadır. Bu çalıģma, AB de yasal hale gelmiģ yönetime katılmanın, ülkemizde faaliyet gösteren ve AB düzenlemeleri kapsamına giren çokuluslu Ģirketlerde, uygulanıp uygulanmadığını ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Yöntem olarak, ülkemizde faaliyet gösteren, AB yasal düzenlemeleri kapsamındaki bazı Ģirketler ile görüģmeler ve anket çalıģması yapılmıģtır. Bu açıdan alanında öncü bir çalıģmadır. Anket sorularında, sendikal temsil yanında AĠK veya Ģirket yönetim kurulu yanında gözetim kurullarında Türk çalıģanların da temsil edilip edilmediği, ediliyorsa bu temsilcilerin sayısı tespit edilerek, AB deki kurumsal yönetim ve endüstriyel demokrasi alanındaki bu konudaki geliģmelerin, Türkiye deki çalıģanlara etkileri değerlendirilmeye çalıģılmıģtır. AB DE YÖNETĠME KATILMANIN YASAL DAYANAKLARI AB de 94/45/EC Sayılı ve 22 Eylül 1994 Tarihli, Topluluk Boyutlu TeĢebbüs veya TeĢebbüs Gruplarında ÇalıĢanlara Bilgi Verilmesi ve DanıĢılması Amacıyla Avrupa ĠĢ Konseyleri Kurulması veya ÇalıĢanların Gereği Gibi Dinlenmesi ve Bilgilendirilmesi Ġçin BaĢka Bir Yöntem Belirlenmesine ĠliĢkin Yönergenin 1996 da yürürlüğe girmesi ile Avrupa ĠĢ Konseyleri (AĠK) (European Works Councils-EWCs) kurulmakta ve toplam olarak 1000 den fazla ve en az iki Üye Devlette asgari 150 çalıģanı bulunan çokuluslu Ģirketleri kapsama almaktadır. 2157/2001/EC Sayılı ve 8 Ekim 2001 Tarihli Avrupa ġirket Statüsü (European Company Statute-Societas Europaea-SE) hakkında Tüzük ve aynı Tarihli ve 2001/86/EC Sayılı Avrupa ġirketi nde çalıģanların yönetime katılmasına iliģkin Yönerge çıkartılmıģ ve bu düzenlemeler de üç yıllık geçiģ süreci sonunda 8 Ekim 2004 tarihinde yürürlüğe girmiģtir (Hekimler, 2004: 307). 11 Mart 2002 Tarihli ve 2002/14/EC Sayılı Avrupa Topluluğu nda ÇalıĢanlara Bilgi Verme ve DanıĢmaya Yönelik Genel Bir Çerçeve OluĢturulmasına ĠliĢkin Yönerge, 23 Mart 2005 tarihinde yürürlüğe girerek, KOBĠ ler kapsama alınmıģ ve AB de yönetime katılma, yaygın olarak yasal dayanaklara kavuģturulmuģtur. Böylece, en az 20 çalıģanı bulunan iģyerleri ile 50 çalıģanı bulunan iģletmelerin yönetimleri, çalıģanların temsilcilerine iģle ilgili geliģmeler, mevcut istihdam durumu, istihdamla ilgili yakın gelecekte ortaya çıkabilecek olası geliģmeler ile 634

3 iģ organizasyonundaki değiģmeler hakkında bilgi vermek ve danıģmakla yükümlü hale getirilmiģtir. ĠĢletme konseyi veya yönetim kurullarında iki kanaldan temsil gibi uygulamaların bulunmadığı Ġngiltere ve Ġrlanda gibi AB üyesi ülkelerde ise uygulamaya geçiģ için ek süre tanınmaktadır. Yönerge ye göre, sistemin geçmiģte uygulanmadığı bu ülkelerde en az 150 çalıģanı bulunan iģletmeler ile en az 100 çalıģanı bulunan iģyerlerinde, 23 Mart 2007 te uygulamaya geçilecektir. En az 100 çalıģanı bulunan iģletmeler ile en az 50 çalıģanı bulunan iģyerleri için ise süre, 23 Mart 2008 e kadar uzatılmaktadır. 1435/2003/EC Sayılı, Avrupa Kooperatif ġirketi (Statute for European Cooperative-SCE) hakkında Konsey Tüzüğü ve 2003/72/EC Sayılı Yönerge ile bu tür kuruluģlar için düzenlemeler yapılmıģtır. Belirli mesleklerin ya da grupların genel çıkarlarını korumak amacıyla, Avrupa Derneği (European Association-EA) ve Avrupa Yatırım ġirketi (European Mutual Society-ME) gibi henüz yasal olarak hazırlık aģamasında olan öneriler de bulunmaktadır. Ayrıca, AB de yönetime katılma, Toplu ĠĢçi Çıkarmalara ĠliĢkin 98/59 Sayılı Yönerge, ĠĢletmelerin Devri Halinde ÇalıĢanların Korunmasına ĠliĢkin 2001/23 Sayılı Yönerge, ĠĢ Sağlığı ve Güvenliğine ĠliĢkin 80/1107 ve 89/391 Sayılı Yönergeler ile de öngörülmektedir. AB de, ulusal yasalar ile belirlenmiģ uygulamalara rastlanıldığı gibi, sosyal tarafların aralarında serbestçe anlaģması yoluyla, iģletme ihtiyaçlarına en uygun Ģekilde belirledikleri, esnek yönetime katılma sistemlerine de rastlanılmaktadır (ĠKV, 2003: 44-48). AVRUPA ġġrketġ (SE) Avrupa Topluluklarını Kuran AntlaĢma nın (ATA) 48. maddesine göre, bir Üye Devletin yasalarına uygun Ģekilde kurulmuģ, Topluluk içinde tescilli ofisi, merkezi yönetimi ya da faaliyetlerin yürütüldüğü bir iģyeri bulunan Ģirket, Avrupa ġirketi olarak kabul edilmektedir. ġirketler, hukuka uygun olarak kurulmuģ olmalıdır. Bu kapsamda, ATA nın temel hedefi, iç sınırlardan arınmıģ bir ortak pazar oluģturmak ve bu hedefe ulaģmak için, malların, kiģilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaģımının önündeki engelleri kaldırmaktır. Bu temel özgürlükler, sadece gerçek kiģiler için değil tüzel kiģiler için de geçerlidir (ĠKV, 2003: 9). Avrupa ġirketi nin (SE) asgari sermaye yükümlülüğü, Euro dur. Ancak, üye ülkeler daha fazla sermaye koģulu getirebilmektedir. SE, farklı Üye Devlet yasalarına tabi anonim ya da limited Ģirketlerin Ģubelerinin birleģmesi, holding oluģturulması, ortak Ģube oluģturulması, bir Ģubesi bulunan anonim Ģirketin SE ye dönüģmesi veya bir ana SE nin Ģube SE oluģturması gibi beģ farklı Ģekilde oluģturulabilmektedir. Bu sayede, sadece karar alma süreci değil, çok sayıda yavru Ģirketin organizasyon, yönetim, raporlama, genel kurul, ilan gibi maliyetleri ortadan kalkmaktadır (Hekimler, Wenz: 359). AVRUPA ġġrketġnde ÇALIġANLARIN YÖNETĠME KATILMASI AB ülkelerinde sosyal ve ekonomik yaģamın oluģumu ve biçimlenmesi toplum içindeki farklı kesimlerin yoğun katılımı ile sağlanmaktadır. Bu katılım endüstriyel demokrasi olarak adlandırılmaktadır. Yönetime katılmayı, çalıģanların ister iģyeri ve iģletme düzeyinde iģyeri komiteleri veya konseylerinde 635

4 isterse de Ģirket ve Ģirket grupları düzeyinde AĠK de temsil edilmeleri ve çalıģtıkları alanda ortaya çıkan oluģum ile geliģmeler hakkında bilgi sahibi olmaları ve danıģma sürecine katılmaları olarak tanımlayabiliriz (Eyrenci, 2004: 457). KüreselleĢme ve AvrupalılaĢma süreci ve AB de üretim faktörlerinin serbest dolaģımından beklenen birçok yarar yanında, bu süreçte, çalıģanları olumsuz olarak etkileyebilecek birçok geliģme de ortaya çıkabilmektedir. Bu olumsuz etkileri azaltmak veya gidermek amacıyla, SE de çalıģanların yönetime katılması uygulamalarına yer verilmiģtir (Hekimler, Wenz, 2004: 355). ÇalıĢanların SE nin karar alma sürecine hangi yöntemler uygulanarak katılacağını belirlemek için Ģirket yönetimi ile çalıģanlar arasında müzakereler yapılması ve bir müzakere organı oluģturulması konusunda Tüzük ve Yönerge hükümleri bulunmaktadır. Müzakereler sonunda altı aylık bir süre içinde bir anlaģmaya varılamaması halinde, müzakerelerden geri çekilme ve Yönerge düzenlemelerine göre baģka bir çözüme varılmaktadır. Topluluk Sosyal Temel Haklar ġartı nın 17. ve 18. maddelerinde çalıģanlara bilgi verme ve danıģma hakları düzenlenmiģtir. ġart, yönetime katılma haklarının uygulama alanını, özellikle, Topluluğa üye birden fazla ülkede yerleģik olan iģletmeler ya da iģletme ve iģyerleri bulunan Ģirketler ve gruplar olarak belirlemiģtir (m. 17 f. 2). ġarta göre, çalıģanlara uygun zamanda ve aģağıda belirtilen hallerde bilgi verme ve danıģma uygulamaya konulmalıdır; (a) çalıģma koģullarını ve iģ organizasyonunu önemli ölçüde değiģtiren teknolojilerin uygulanması, (b) istihdamı etkileyen yeniden yapılanma ya da iģletme birleģmeleri, (c) toplu iģten çıkarmalar, (d) sınır ötesi çalıģanları etkileyen istihdam politikaları (m. 18). 18 Haziran 2004 tarihinde son Ģekli verilerek kabul edilen ve bazı AB üyesi ülkeler tarafından halkoyuna götürülerek onaylanmasına rağmen Fransa ve Hollanda gibi ülkeler tarafından reddedilen, Avrupa Anayasası nda I-48. maddede vurgulandığı gibi Birlik, bir çok farklı ulusal sistemi göz önünde bulundurarak, sosyal tarafların rolünü kendi düzeylerinde tanımakta ve desteklemektedir. Sosyal taraflar arasında diyalog sağlanması, bu tarafların haklarına ve bağımsızlıklarına saygılı olunarak gerçekleģtirilmelidir. AB Anayasası nın II-87. maddesinde de belirtildiği üzere, çalıģanlara ve temsilcilerine bilgi verme ve danıģma hakkı temel bir hak haline gelmiģtir. AVRUPA Ġġ KONSEYLERĠ (AĠK) Fordist endüstri iliģkilerinden, hizmet merkezli ve bilgi temelli ekonomik faaliyetlere yönelme, yönetime katılma ve çalıģanların temsili sistemlerini de değiģime uğratmıģtır (Kutal, Büyükuslu, 1996: 133). Çokuluslu Ģirketlerin faaliyetlerinin artması, AĠK e olan ihtiyacı da artırmıģ ve temel bir zorunluluk haline getirmiģtir. The European Trade Union Insitute (ETUI), 2006 verilerine göre, AB de faaliyet gösteren, toplam çokuluslu Ģirket içinde, AĠK kurulmuģtur (ETUI, 2007). Bu konseylerin bünyesinde, 17 milyondan fazla çalıģan ile temsilcinin AĠK Yönergesi kapsamında yönetime katılmakta bulunduğu görülmektedir. Henüz AĠK kurmamıģ durumdaki Ģirketlerde,

5 çalıģanın talebi üzerine, AĠK oluģturmak amacıyla çalıģanlar ile yönetimin temsilcileri müzakerelere baģlamak durumundadırlar (Kluge, Stollt, 2004: 2). Bu Konseyleri kurma sorumluluğu, Topluluk boyutlu Ģirket ya da Ģirket grubunun merkezine ait olacaktır (Madde 4/5). Bu amaçla, önce, en az 3, en çok 17 üyeden oluģan özel bir müzakere organı kurulmaktadır. Bu organın üyelerinin seçim ve atama yöntemini Üye Devletler belirleyecektir (Madde 5/2). GörüĢmelerin iģbirliği anlayıģı içinde geçmesi Yönergenin 6. maddesinde düzenlenmiģtir. GörüĢmeler sonunda, AĠK kuruluģ biçimi, üye sayısı, görev süresi, bilgi alma ve danıģma yöntemi, toplanma yeri, süresi ve sıklığı, tahsis edilecek mali kaynaklar ve anlaģmanın süresi gibi konular karara bağlanmaktadır. GörüĢmelere ait her türlü harcamalar yönetim merkezince karģılanmaktadır. Yönerge, tüm Ģirketler için geçerli olacak tek tip bir AĠK öngörmüģ değildir. Bunların oluģumu konusunda tarafların kendilerine en uygun biçimi seçmeleri mümkündür. Bundan baģka taraflar, çalıģanlara bilgi verilmesi ve danıģılmasına iliģkin olarak istedikleri düzenlemeyi yapabileceklerdir. Yönetim merkezi ve özel müzakere organı, AĠK yerine bir veya daha fazla bilgi verme ve danıģma yöntemi belirlemek üzere yazılı karar alabilir. Ancak, anlaģmaya varılmaması halinde iģ konseyi, Yönerge ekinde yer alan ikincil hükümlere göre kurulacak ve iģleyecektir. Bu hükümler uyarınca AĠK, en az 3 ve en çok 30 üyeden oluģacaktır. Konsey, yılda bir kez Topluluk ölçeğindeki Ģirket veya Ģirketler grubundaki geliģmeler konusunda yönetim tarafından hazırlanacak rapor çerçevesinde Genel Müdürlük ile toplantı yapma, bilgi alma ve görüģ bildirme hakkına sahip olacaktır. Yönergenin 9. maddesinde yönetim merkezi ile AĠK in, karģılıklı hak ve yükümlülükleri dikkate alan bir iģbirliği anlayıģı içinde çalıģacakları öngörülmüģtür. Ayrıca, müzakere organı ve AĠK temsilcileri, bu iģlevlerini yerine getirirken çalıģtıkları ülkedeki mevzuat ve uygulama çerçevesinde temsilcilere sağlanan koruma ve iģ güvencesinden yararlanacaklardır (Madde 10/1). Yine, çalıģanların temsilcileri, iģ baģında olmadıkları dönemlere ait ücretlerini de alma hakkına sahiptirler (Madde 10/2) (Özcüre, 2005: ; TĠSK, 2007). SĠSTEMĠN TÜRKĠYE DE FAALĠYET GÖSTEREN ÇOKULUSLU ġġrketlere VE ÇALIġANLARINA ETKĠLERĠ Ülkemizde, çalıģanların yönetime katılması sistemi, yasal temele sahip olarak, henüz, AB deki düzeyde hayata geçirilememiģtir. Sistemin kurulması için ĠĢ Hukuku nda ve ġirketler Hukuku nda yasal değiģikliklere gidilmesi ve yeni düzenlemeler yapılması gerekmektedir. ETUI tarafından son yapılan araģtırmalara göre, Türkiye de, AB düzenlemeleri kapsamında 445 çokuluslu Ģirket bulunmaktadır. Bu Ģirketlerin 170 inde, Ģirket yönetim merkezinin bulunduğu ülkede AĠK kurulmuģ durumdadır. Bunlar arasında; Akzo-Nobel Group (NL), Areva (FR), BASF (DE), Böhler-Uddeholm (AT), British Petroleum (UK), Carrefour (FR), Cognis (DE), Daimlerchrysler (DE), Festo (DE), Fortis (NL), Generali Group (IT), Henkel (DE), Honda(JP), Mannesman (DE), (Metro (CH), Nokia (FI), Novo Nordisk (DK), Philip Morris Intl.(CH), Pireli (IT), Renault Group (FR), Scania (SE), Siemens (DE), Total (FR), Toyota Motor Co.(JP), Unilever (NL), United Buscuits (UK), Varta Automotive Group (DE) ve ZF Friedrichshafen (DE) gibi çokuluslu Ģirketler bulunmaktadır. Bu 637

6 kapsamda, merkezi Ġstanbul da bulunan ancak, AB üyesi birçok ülkede de faaliyet gösteren, Arçelik A.ġ., Koç Holding, Doğan Holding, Maser Holding ve ġahinler Holding gibi Türk Ģirketlerinin de kapsama girdiği, ETUI nin kayıtlarında yer almaktadır. Böylece, AB boyutlu faaliyet gösteren Türk Ģirketleri ve ülkemizde faaliyeti bulunan yabancı Ģirketler, AB yönetime katılma sistemini ülkemizde uygulamaya geçirebilirler. Ulusal Program da, bu konuda yasal düzenlemelerin, orta vadede yapılması öngörülmektedir (Özcüre, 2005: ). AB düzenlemelerinin, ülkemizdeki AB boyutlu çokuluslu Ģirketleri iki açıdan yakından ilgilendirmesi söz konusudur. Bunlar; birinci olarak, AB üyesi ülkelerde merkezi kurulu bulunan bir çokuluslu Ģirketin, Türkiye de bir Ģubesinin bulunması halinde, düzenlemeler gereği kurulması gereken, SE ve AĠK bünyesinde, Türkiye den çalıģanların temsili ve katılımı sistemi oluģturulabilecektir. Ġkinci olarak, yönetime katılma yönergesi kapsamına giren ve AB ülkelerinde faaliyet gösteren bir Türk Ģirketi, kuracağı AĠK merkezini Türkiye olarak seçebilecek ve uygulamayı ülkemizde de ilk kez baģlatabilecektir. TÜRK Ġġ HUKUKUNDA YÖNETĠME KATILMA Ülkemizde, 1936 yılında çıkartılan, 3008 sayılı ilk ĠĢ Kanunu nun 78. maddesinde, Bir iģyerinde çalıģmakta olan iģçiler arasında temsilci seçilir denilerek, iģçi temsilciliği kurumu oluģturulmuģtur. Bu yasadaki iģçi temsilciliğinin Türkiye de yönetime katılmanın ilk adımı olduğunu söyleyebiliriz. Ülkemizde çalıģanların temsili, sendikaların, 1947 yılında kabul edilen bir yasayla, kurulmalarına izin verilmesinden önceki dönemde, iģçi temsilciliği aracılığı ile sağlanmakta idi. Sendikaların yasal olarak kurulmasından sonra, sendika temsilciliği düzenlemeleri yapılmıģtır. Buna göre, kural olarak, iģyerindeki yetkili sendika tarafından yasayla belirlenen sayıda temsilci atanmaktadır. Temsilciler, iģverenle, sendika ve iģçiler arasında iletiģimi sağlayan ve görüģmeleri yapan kimselerdir (Çelik, 2004: ; Andaç, 2003: ) yılında çıkartılan, 274 sayılı Sendikalar Kanunu ile ĠĢ Kanunu nda bulunan iģçi temsilciliğine iliģkin düzenlemeler kaldırılarak iģyerlerinde, sendika temsilciliği kurumu oluģturulmuģtur. KuĢkusuz bu değiģiklik yerinde olmamıģ, Avrupa ülkelerinde bulunan sendikalar yanında iģçi temsil kurulları olan iģletme konseyleri ve benzeri oluģumların önü kesilmiģtir. Bu da Avrupa da endüstriyel demokrasinin temel örgütü durumundaki bu kuruluģların ülkemizde geliģmemesine yol açmıģtır (TaĢkent;1994;101). Yine, ülkemiz, 135 nolu Uluslararası ÇalıĢma Örgütü (UÇÖ-ILO) sözleģmesini onaylamıģ olduğundan, sendikal temsilin olmadığı iģyerlerinde, bir iģçi temsilciliği ya da konseyi kurulmasına yasal olarak izin vermek durumundadır. Bu, hem UÇÖ hem de AB boyutuyla endüstri iliģkileri sistemimiz için bir gerekliliktir. Ancak, 2003 yılında kabul edilen, 4857 Sayılı yeni ĠĢ Kanunu ve ĠĢ Güvencesi Kanunu ön tasarılarında bulunan, AB Hukuku na paralel düzenlemeler, sendikaların karģı çıkmaları üzerine kabul edilmemiģtir. Ülkemizde, farklı temsil iģlevlerini yerine getirebilmek, toplu pazarlık kapsamına genellikle girmeyen KOBĠ lerde çalıģanlara bilgi verme, danıģma ve 638

7 birlikte kararlaģtırma gibi yönetime katılma uygulamalarının yararlarını görmek bakımından, iki kanaldan temsilin daha yararlı olacağı düģünülmektedir (Dereli, 2003: 15-16). Ülkemizde, iģyeri düzeyinde, sınırlı olarak belirli bir kaç alanda, bilgi verme amacıyla kurullar oluģturulabilmektedir. Bunları Ģu Ģekilde sıralamak mümkündür; (a) ĠĢçi sağlığı açısından tehlike arz eden iģyerlerinde iģin durdurulmasına karar verecek olan bir komisyonun, 4857 Sayılı ĠĢ Kanunu 79. maddesi uyarınca oluģturulmasında, (b) 50 den fazla çalıģanı bulunan iģyerlerinde kurulması öngörülen, iģ sağlığı ve iģ güvenliği kurulu oluģturulması (ĠĢ Kan. m. 80 ve ĠĢçi Sağlığı ve ĠĢ Güvenliği Kurulları Hakkında tarihli Tüzük), (c) Yıllık ücretli izinlerin uygulanması hakkında düzenlemeler yapacak izin kurulları oluģturulamsı (ĠĢ Kan. m. 60).Bunlar dıģında, ülkemizde yönetime katılma, bazı iģyerlerinde toplu iģ sözleģmeleri düzenlemeleriyle gerçekleģtirilebilmektedir. Ancak, bunların yetersiz olduğu görülmektedir. Bu nedenle, ülkemizin AB ye tam üyelik müzakere sürecinde, bu konudaki AB düzenlemelerini (acquis communautaire) kabul etmesi ve uygulamaya geçirmesi gereklidir (Tuncay, 2004: 77-78). Zaten, 3 Ekim 2005 te AB ile müzakerelerin baģlaması kararının alınması ve 2006 ortalarından itibaren müzakerelerin baģlaması ile sosyal normlarımızın, AB ülkelerinin sosyal normlarına uyumunu sağlama sürecine girilmiģtir (Gülmez, 2006: 19). ANKET SONUÇLARI Ġki bölümden oluģan anket çalıģmasının, birinci bölümü, Ģirketlerin, AB düzenlemeleri kapsamına girip girmediğini ortaya çıkarmak amacıyla, toplam çalıģan sayısı ve bunların bulunduğu ülkeler ile AĠK kuruldu mu?, kuruldu ise, Türkiye den çalıģanların temsilcilerinin de katılımı sağlanıyor mu?, sağlanıyor ise, temsilci sayısını tespit etmeye dönük sorulardan oluģmuģtur. AĠK kurulmamıģ ya da Türk çalıģanların temsilcilerinin katılımı henüz sağlanmıyorsa, bunun Türkiye nin AB üyeliği ile iliģkilendirilip, iliģkilendirilmediği de sorulmuģtur. Anket 35 Ģirketi kapsamıģtır. Bunların beģi Türk Ģirketidir. Bu Ģirketler, Koç Holding, Arçelik A.ġ., Doğan Holding, Maser Holding ve ġahinler Holding ten oluģmakta ve hiçbirinde henüz AB düzenlemelerinde öngörülen AĠK kurulmamıģ durumdadır. Bu Ģirketlerden Arçelik A.ġ. ile yüzyüze görüģme yöntemiyle, diğer Ģirketler ile ise, telefon görüģmesi ve elektronik posta yoluyla anket soruları gönderilerek anket çalıģması gerçekleģtirilmiģtir. Arçelik A.ġ., Romanya da 2.166, Almanya da 47, Avusturya da 46, Ġspanya da 16, Fransa da 26, Ġtalya da 6, Polonya da 30 ve Ġngiltere de 150 çalıģanıyla AB boyutlu bir Ģirket durumundadır. Yine, Rusya da 1030 ve Çin de 26 çalıģanıyla AB dıģındaki ülkelerde de faaliyetleri bulunmaktadır. AB adayı bir ülke Ģirketi olarak, yurt içindeki fabrika ve iģyerlerinde toplam , AB ülkelerindeki 2500 e yakın ve AB dıģındaki yi aģkın çalıģanıyla, küresel bir Ģirket haline gelmiģtir. AB boyutlu bir Ģirket olarak, Arçelik bünyesinde, diğer AB boyutlu dört Ģirkette olduğu gibi henüz AĠK kurulmamıģ ve Türkiye nin AB üyeliği nin gerçekleģmesi ya da yasal düzenlemelerin ülkemizde yapılmasıyla iliģki kurularak, ancak, bu durumda AĠK oluģturulacağı görüģü dile getirilmiģtir. 639

8 Anket çalıģması baģlatılan, 30 AB boyutlu çokuluslu Ģirkete de elektronik posta Ģeklinde iletilen anketlerin bir kısmına yanıt alınamamıģ olmasına rağmen, yanıt alınan altı Ģirketten dördünde, Türk çalıģanların temsilcileri Ģirket merkezinde kurulan AĠK te gözlemci üye olarak temsil edilmekte ve yılda bir veya iki kez düzenlenen toplantılara katılmaktadırlar. Bu temsilcilerin belirlenmesinde seçim yapılmadığı, daha çok ĠKY bölümlerinden müdür seviyesinde kiģilerin ve bazı Ģirketlerde ise mavi yakalıları temsilen de bir çalıģanın belirlenerek merkezi AĠK toplantılarına katıldıkları tespit edilmiģtir. AĠK toplantılarına katılımın daha çok gözlemci sıfatıyla olduğu görülmektedir. AĠK e, Türkiye de bulunan çalıģanları temsilen birer gözlemci gönderildiğini belirten Ģirketler arasında, Cognis Kimya A.ġ., Areva TD Enerji Endüstrisi A.ġ., Honda ve Festo bulunmaktadır. Yine, The Bosch EWC, 1998 de kurulmuģ ve daha sonra 2 kez ilave anlaģma ile değiģiklik yapılmıģtır. AĠK nde 17 ülkeden 31 üye ve 2 gözlemci üye (AB üyesi olmayan Türkiye ve Ġsviçre den) bulunmaktadır. Anket gerçekleģtirilen altı Ģirketten ikisi ise AĠK kuruluģu ile ilgili soruya hayır Ģeklinde yanıt vermiģlerdir. Bunlar ise, Mannesman ve BASF dır. Yine, Hollanda Ģirketi, Unilever bünyesinde kurulan, Rotterdam da Genel Sekreterliği ve merkezi bulunan AĠK: Unilever EWC de ise, Türkiye den çalıģanların temsilcisi ya da gözlemcisi yoktur. AĠK, yalnızca çalıģanların temsilcilerinden oluģmaktadır ve toplam temsilci sayısı 19 dur. AĠK e yeni AB üyesi ülkelerden 4, eski üye devletlerden 7 üye ve bir üye de Doğu Avrupa (CEE) ülkelerinden katılmaktadır. Yıllık AĠK toplantı sayısı 1 dir. AĠK, Sosyal Sorumluluk Yeniden Yapılanma AnlaĢması (2001), Avrupa daki Tüm Unilever ÇalıĢanlarının Hisse Senedi Alma Seçeneği Programı AnlaĢması (2001) ve ĠĢ Planları ve Yeniden Yapılanma Planı PaylaĢılan Hizmetler AnlaĢması (Aralık 2005) imzalanmasını sağlamıģtır (European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 2006 : 5). AĠK in Türk çalıģanlar üzerindeki etkisini değerlendiren anket sorusuna verilen yanıtlardan, AĠK in çalıģanlar ile iletiģim kurma, yönetimin aldığı kararların çalıģanlar tarafından benimsenmesi ve kabulü konularında olumlu etkileri olurken, yönetimin karar verme sürecini hızlandırma ve yeni iģ stratejileri geliģtirmede önemli bir etkisi olmadığı görüģünün baskın olduğu anlaģılmaktadır. Sendikaların AĠK faaliyetleri üzerindeki etkisi ise yardımcı ve destekleyici olarak belirtilmektedir. Yine, AĠK lerin yararlı bulunup bulunmadığı ile ilgili soruya verilen yanıtlar, AĠK in firma yönetimine yardımcı bir oluģum olarak değerlendirildiğini göstermektedir. AĠK in yıllık toplantılarına Türk çalıģanları temsilen katılan gözlemci üyelerin, satın alma ve Ģirket birleģmeleri, iģyerleri arasında üretim kaydırması, organizasyonel değiģiklikler, firmanın ekonomik ve finansal durumu, ücret ve diğer ödemeler, iģçi sağlığı ve iģgüvenliği önlemleri, yatırım programları, mesleki eğitim, iģyeri kapatma, toplu iģten çıkarma ile yıllık izin ve tatiller ile ilgili bilgilendirme ve danıģma faaliyetlerine katıldıkları tespit edilmiģtir. Son olarak, Türkiye de çokuluslu düzeyde faaliyet gösteren Ģirketlerde AB yönetime katılma düzenlemelerinin hayata geçirilmesine olumlu bakıldığı görülmektedir. 640

9 SONUÇ VE GENEL DEĞERLENDĠRME Türkiye, ne AB ne de AEA üyesi olduğu için, AB ye aday ülke statüsüyle, yönetime katılma düzenlemelerinin doğrudan kapsamına girmemektedir. Ancak, Türkiye de ve AB üyesi ülkelerde faaliyet gösteren ve AB yönetime katılma düzenlemeleri kapsamına giren Ģirketlerin sayısı çoğalmaktadır. Son araģtırmalarda kapsama giren Ģirket sayısı 445 e ulaģmıģ olup, bunların beģi Türk Ģirketidir. Türk Ģirketlerinde yönetime katılmaya olumlu bakılmaktadır, ancak, gerçekleģtirdiğimiz toplam 35 anket çalıģması, AB deki AĠK düzenlemeleri kapsamına giren beģ Türk Ģirketinde, sistemin henüz oluģturulmadığını ortaya çıkarmıģtır. Ancak, ülkemizde faaliyet gösteren bazı AB boyutlu çokuluslu Ģirketler, anket çalıģmamızda da tespit edildiği gibi, AB ülkelerinde bulunan Ģirket merkezlerindeki AĠK çalıģmalarına, Türk çalıģanların da temsilcilerinin ya da bu Ģirketlerin ĠKY yöneticilerinin gözlemci üye olarak katılmalarını sağlamaktadırlar. Bu da Ģirketlerin çalıģanları ile yönetim arasındaki iletiģim ve alınan kararların kabulü ve benimsenmesine olumlu etki yapmaktadır. AB de çok uluslu Ģirketlerden en küçük mikro iģletmelere kadar yönetime katılmanın yasalarla garantiye alınmıģ olarak uygulanmaya baģlatılması ile, endüstriyel demokrasinin sağlanması ve serbest rekabete dayalı AB tek pazarında iģletmelerin rekabetçi üstünlükler kazanmaları amaçlanmaktadır. Türk Ģirketlerinin de küresel ve Avrupa düzeyindeki artan ve geliģen faaliyetlerinde bu düzenlemeler dıģında kalmaları beklenemez.ülkemizde, AB yönergelerindeki kapsama girecek iģletme ve Ģirket sayıları dikkate alınarak, sistemin oluģturulacak olması halinde, bunun, birçok iģletme ve Türk Ģirketinin kurumsal Ģirket yönetimi ile Türk endüstri iliģkileri sistemi üzerinde, çok önemli etkileri olabileceği görülmektedir. Bu bağlamda, ülkemizdeki sosyal taraflar ile hükümet yetkililerinin yönetime katılma sistemi konusunda görüģ ve öneriler geliģtirmesi, bilim çevrelerinde de konunun yaygınlık kazanarak incelenmesinde sayısız yarar bulunmaktadır. Türk endüstri iliģkileri sisteminde sendikaların tekeli yerleģmiģtir. Sendikaların muhalefeti nedeniyle de Avrupa da olduğu gibi çalıģanların yönetime katılması sistemi henüz yasal temele sahip olarak gerçekleģtirilememiģtir. Ancak, AB düzenlemeleri göz önünde bulundurularak, sistemin bir an evvel ülkemizde uygulamaya geçirilmesinde yarar bulunmaktadır. Bunun için Türkiye nin, ĠĢ Kanunu nda yer alan sendika temsilciliği düzenlemeleri yanında, iģletme ve iģ konseylerinde çalıģanların temsiline de izin verilmesini sağlayacak yasal değiģiklere gitmesi gerekmektedir. Bu değiģikliklerin Ulusal Program da orta vadede gerçekleģtirileceği 2003 yılında taahhüt edilmiģtir. Dolayısıyla, konu önümüzdeki dönemde yoğun olarak tartıģılacak ve AB düzenlemelerini içeren bir sistem kurulacaktır. Sistemin öncelikle, çokuluslu Ģirketler düzeyinde uygulanmaya baģlandığı, ancak, bunun yasal hale getirilerek desteklenmesine ihtiyaç duyulduğu görülmektedir. 641

10 KAYNAKÇA Andaç, F. (2003), İş Hukuku (Türk Çalışma Hukuku) 4857 Sayılı Yeni İş Kanunu Değişiklikleri ile, Ankara: Yargı Yayınevi. Carley, M. Baradel, A. Welz, C., (2003), Works councils Workplace representation and participation structures, EIRO Thematic Features, eriģim, Carley M., Hall M. (2006), European Works Councils and transnational restructuring, European Foundation fort he Improvoment of Living and Working Conditions, ISBN , Dublin, Ireland, eriģim: Çelik, N., (2004), ĠĢ Hukuku Dersleri, YenilenmiĢ 17. Bası, Ġstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.ġ. Dereli, T., (2003), 21.Yüzyıla Girerken Batıdaki GeliĢmeler KarĢısında Türk Endüstri ĠliĢkileri Sistemi: KarĢılaĢtırmalı Bir değerlendirme, İktisat Fakültesi Sosyal Siyaset Konferansları 45. kitap, Ġstanbul:Ġstanbul Üniversitesi Yayın No:4401, Ġktisat Fakültesi yayın No:573, Issn: , ss Directive 2002/14/EC of the European Parliement and of the Council of 11 March 2002 establishing a general framework for informing and consulting employees in the European Community, eriģim: Eyrenci, Ö., (2004), Avrupa Birliği ve Türk Hukukunda Sosyal Diyalog ve ĠĢçilerin Yönetime Katılması, AB-Türkiye & Endüstri İlişkileri, Editör: Alpay Hekimler, Ġstanbul: Beta Basım Dağıtım A.ġ. European Trade Union Institute (ETUI), (2005), Worker Involvement in the European Company (SE), seeurope/file_uploads/se_ checklist_unieuropa_etui.pdf.,eriģim: European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (2006), EWCs in the new Member States Case study: Unilever, eriģim: Gülmez, M. (2006), Gözden GeçirilmiĢ Avrupa Sosyal ġartı ve Türkiye nin Çekinceleri, Türk-ĠĢ/ Finlandiya ĠĢçi Sendikaları Konfederasyonu (SAK) Avrupa Birliği Müzakere Sürecinde Avrupa Sosyal Modeli ve Sendikal Haklar Uluslararası Sempozyumu 3 4 Ekim 2006, Ankara: Türk-ĠĢ Dergisi nin (Temmuz Ekim 2006, Sayı:373) Eki, ss

11 Hekimler, A.; Wenz, M., (2004), Avrupa Anonim ġirketi (SE)-Temel DüĢünce ve ĠĢletmelere Uygulama Olanakları, AB-Türkiye ve Endüstri İlişkileri, Editör:Alpay Hekimler, Ġstanbul:Beta Basım A.ġ., ss Hekimler, A., (2004), Avrupa Endüstri ĠliĢkiler Sisteminin Belkemiği:Avrupa ÇalıĢma Konseyleri ve Uygulamaları, AB-Türkiye ve Endüstri İlişkileri, Editör:Alpay Hekimler, Ġstanbul: Beta Basım A.ġ., ss Ġktisadi Kalkınma Vakfı (ĠKV) (2003), Avrupa Birliği nin Şirketler Hukuku Müktesebatı ve Türkiye nin Uyumu, Hazırlayan: Prof. Karel Van Hulle, Editör: Hürrem Cansevdi, Ġstanbul: Ġktisadi Kalkınma Vakfı Yayınları. Kluge, N.; Stollt, M., (2004), Workers participation in the European Company (Societas Europea-SE), European Trade Union Institute, Brussels, file_uploads/benchmarking_text_en.pdf., eriģim: Kutal, G.; Büyükuslu, A.R. (1996), Endüstri İlişkileri Boyutunda Çokuluslu Şirketler ve İnsan Kaynağı Yönetimi, Ġstanbul: Der Yayınları. Özcüre, G., (1995), Avrupa Birliği nde İşçilerin Yönetime Katılması - İşçilere Bilgi Verme - Danışma ve Birlikte Kararlaştırma, (Yüksek Lisans Tezi), Ġstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, A.T nun Sosyal Politikaları ve Endüstri ĠliĢkileri Ana Bilim Dalı. Özcüre, G. (2005), The European Company Corporate Governance Model and Employee Participation in Decision Making Process, The Proceedings of International Strategic Management Conference, Strategic Management from National and Global Perspectives, June Kolin Hotel, Çanakkale, Turkey: Tuncay, A. C., (2004), Türk ĠĢ Hukukunun Avrupa Birliği ĠĢ Hukukuna Uyumu, AB-Türkiye & Endüstri İlişkileri, Editör:Alpay Hekimler, Beta Basım Dağıtım A.ġ., Ġstanbul. TĠSK (2007), "Sosyal Politika Ve Ġstihdam" BaĢlıklı AB Müktesebatı Ve Türkiye, Sosyal Diyalog Konusundaki AB Direktifleri ve AB Ülkelerindeki Uygulamalar, 1747, eriģim: