ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİNİN HAYMANA İLÇESİNDE TAHIL YETİŞTİREN TARIM İŞLETMELERİNE EKONOMİK ETKİLERİ SÜLEYMAN ODABAŞI TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ANKARA 2007 Her Hakkı Saklıdır.

2 Prof. Dr. Taner KIRAL ın danışmanlığında, Süleyman ODABAŞI tarafından hazırlanan Doğrudan Gelir Desteğinin Haymana İlçesinde Tahıl Yetiştiren Tarım İşletmelerine Ekonomik Etkileri adlı tez çalışması 09 / 03 / 2007 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Tarım Ekonomisi Ana Bilim Dalı nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Taner KIRAL Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Üye : Prof. Dr. Cemalettin Y. ÇİFTÇİ Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Üye : Doç. Dr. Erdemir GÜNDOĞMUŞ Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Yukarıdaki sonucu onaylarım. Prof. Dr. Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİNİN HAYMANA İLÇESİNDE TAHIL YETİŞTİREN TARIM İŞLETMELERİNE EKONOMİK ETKİLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Süleyman ODABAŞI Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Taner KIRAL Bu araştırma, Ankara İli Haymana İlçesinde tahıl üreten tarım işletmelerinde yürütülmüştür. Araştırmada kullanılan veriler, tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemine göre seçilen 45 işletmede yapılan anketler ile elde edilmiştir. Doğrudan Gelir Desteği nin tahıl yetiştiren işletmeler üzerindeki ekonomik etkileri araştırılmıştır. Elde edilen veriler üretim dönemine aittir. İşletmelerde bir çiftçi ailesi ortalama 5,69 nüfusa sahiptir. Ortalama işletme arazisi genişliği 179,07 dekardır. İşletmelerde aktif sermayenin %78,92 sini çiftlik sermayesi, %21,08 ini ise işletme sermayesi oluşturmaktadır. İşletmelerde elde edilen gayrisafi üretim değerinin %74,89 u bitkisel üretim değerinden, %25,11 i ise hayvansal üretim değerinden oluşmaktadır. İşletmelerde ortalama saf hasıla 9.429,45 YTL dir. Toplam aile geliri ,16 YTL olup, bunun %78,28 ini tarımsal gelir, %21,72 sini tarım dışı gelir oluşturmaktadır. Ekonomik ve mali rantabilite ise sırasıyla %8,10 ve %7,58 dir. Path analizi sonucu DGD inin tarımsal gelirdeki değişmelerin %18,92 kadarını açıkladığı saptanmıştır. 2007, 140 sayfa Anahtar Kelimeler: Buğday, Arpa,Yulaf, Doğrudan Gelir Desteği, Path Analizi. i

4 ABSTRACT Master Thesis THE ECONOMIC IMPACT OF THE DIRECT INCOME SUPPORT ON THE GRAIN PRODUCING FARMS IN HAYMANA DISTRICT Süleyman ODABAŞI Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor : Prof.Dr. Taner KIRAL This research was carried out on the farms which produce grain in Haymana district. The data used in this study was obtained from 45 farms which are selected by the stratified random sampling method. The data covers the production period. The average household size of the farms under the study was 5,69 persons per farm. The average cultivated area of the farms was 179,07 decares. Of the total current asset value of the farms, the farm fixed capital constitutes 78,92%,and the operating capital constitutes 21,08%. Of the gross production value on the farms, crop production accounts for 74,89% and animal husbandry accounts for 25,11%. On the farms studied, the average net return on total capital is 9.429,45 YTL. The average total farm family income was ,16 YTL; and of this amount, 78,28% constitutes the average net farm income and 21,72% constitutes the non-agricultural income. Rate of return on total capital and the rate of return on operator s capital are 8,10 % and 7,58%, respectively. The result of path analysis, the DGD explains 18,92% of the change on the farm income. 2007, 140 pages Key Words : Wheat, Barley, Oats, Direct Income Support, Path Analysis. ii

5 TEŞEKKÜR Bu konuda bana araştırma fırsatı veren, çalışmalarım süresince her zaman destekleyen ve hiçbir konuda yardımlarını esirgemeyen değerli danışman hocam sayın Prof. Dr. Taner KIRAL a teşekkür ederim. Çalışmalarım sırasında görüş ve eleştirilerinden faydalandığım başta sayın Doç. Dr. Erdemir GÜNDOĞMUŞ a, Arş.Gör.Neslihan KÖSE ve Arş.Gör.Zeki BAYRAMOĞLU na, anket çalışması sırasında yardımlarını esirgemeyen Ziraat Yüksek Mühendisi S.Ahmet ÇELİKER e, Ziraat Yüksek Mühendisi Berrin TAŞKAYA ya, İstatistiki analizlerde yardımcı olan sayın Doç Dr Muhip ÖZKAN a ve diğer meslektaşlarıma, Haymana Tarım İlçe Müdürü Hüseyin TOKMAK a teşekkür ederim. Ayrıca çalışmanın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen sevgili eşim Pınar ODABAŞI na ve aileme teşekkürlerimi sunarım. Süleyman ODABAŞI Ankara, Mart 2007 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET.. i ABSTRACT.. ii TEŞEKKÜR.. iii SİMGELER DİZİNİ. vii ÇİZELGELER DİZİNİ... viii 1.GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Örnekleme aşamasında uygulanan yöntem Anket aşamasında uygulanan yöntem Verilerin değerlendirilmesi ve işletmelerin ekonomik analizinde uygulanan yöntem DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİ Doğrudan Gelir Desteği nin Tanımı Doğrudan Gelir Desteği Ödeme Sistemine İlişkin Uygulamalar Dünyadaki Uygulamaları A.B.D Avrupa Birliği (AB ) Meksika İsviçre Norveç Romanya Diğer ülkeler Türkiye de doğrudan gelir ödemeleri sistemi uygulamaları Türkiye de DGD uygulamalarının amacı ve hedefleri Türkiye de DGD uygulamalarının tarihsel gelişimi Türkiye de doğrudan gelir desteği sistemi uygulaması ARAŞTIRMA BÖLGESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER İlçenin Tarihçesi İlçenin Coğrafi Yapısı İklim ve Bitki Örtüsü Jeolojik Yapısı ve Toprak Durumu Nüfus Durumu Altyapı, Ulaşım ve Pazar Durumu İlçenin Tarımsal Yapısı Arazi varlığı ve kullanım şekli Bitkisel ürün deseni Hayvan varlığı Tarım tekniği durumu İŞLETMELERİN EKONOMİK ANALİZİ Nüfus, Eğitim ve İşgücü Durumu Nüfus ve eğitim durumu Aile işgücü durumu Arazi Varlığı ve Tasarruf Durumu iv

7 6.2.1 Arazi mülkiyeti ve tasarruf şekli Arazi nevi leri ve dağılımı Parsel sayısı ve büyüklüğü İşletmelerin Sermaye Yapıları Aktif sermaye Arazi(çiftlik)sermayesi Toprak sermayesi Bina sermayesi Bitki sermayesi Arazi ıslahı sermayesi Müstecir (İşletme) sermayesi Pasif sermaye İŞLETMELERİN YILLIK FAALİYET SONUÇLARI Gayrisafi Üretim Değeri (GSÜD) Gayrisafi Hasıla İşletme Masrafları Brüt Kâr Saf Hasıla Tarımsal Gelir Toplam Aile Geliri Rantabilite Maliyetler Buğday maliyeti Arpa maliyeti İŞLETMELERDE DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİ UYGULAMALARINA YÖNELİK YAKLAŞIMLAR DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİNİN İŞLETMELERİN TARIMSAL GELİRİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ SONUÇ ve ÖNERİLER Sonuç Öneriler 120 KAYNAKLAR EKLER. 128 EK 1 Haymana Haritası 129 EK 2 Buğday Üretiminde I.Grup İşletmelerde Dekara Fiziki Girdi Kullanımı ve Maliyetleri EK 3 Buğday Üretiminde II.Grup İşletmelerde Dekara Fiziki Girdi Kullanımı ve Maliyetleri EK 4 Buğday Üretiminde III.Grup İşletmelerde Dekara Fiziki Girdi Kullanımı ve Maliyetleri 132 EK 5 Buğday Üretiminde Dekara Fiziki Girdi Kullanımı ve Maliyetleri İşletmeler Ortalaması) EK 6 Arpa Üretiminde I.Grup İşletmelerde Dekara Fiziki Girdi Kullanımı ve Maliyetleri EK 7 Arpa Üretiminde Iı.Grup İşletmelerde Dekara Fiziki Girdi Kullanımı ve Maliyetleri EK 8 Arpa Üretiminde Iıı.Grup İşletmelerde Dekara Fiziki Girdi Kullanımı ve Maliyetleri v

8 EK 9 Arpa Üretiminde İşletmelerde Dekara Fiziki Girdi Kullanımı ve Maliyetleri (İşletmeler Ortalaması) EK 10 Buğday Maliyet-Özet Tablo. 138 EK 11Regresyon Katsayısı ÖZGEÇMİŞ vi

9 SİMGELER DİZİNİ BK DM EİB GSÜD GSH PDKA YTL SH NK MR RF TG TAG İM BBHB EK MP TKK ÜM ZB ÇKS DGD IACS IMF OTP AB FADN Brüt Kar Değişken Masraflar Erkek İş Birimi Gayri Safi Üretim Değeri Gayri Safi Hasıla Prodüktif Demirbaş Kıymet Artışı Yeni Türk Lirası Saf Hasıla Net Kar Mali Rantabilite Rantabilite Faktörü Tarımsal Gelir Toplam Aile Geliri İşletme Masrafları Büyük Baş Hayvan Birimi Etkinlik Katsayısı Marjinal Gelir Tarım Kredi Kooperatifi Üretim Masrafları Ziraat Bankası Çiftçi Kayıt Sistemi Doğrudan Gelir Desteği Entegre İdare ve Kontrol Sistemi Uluslararası Para Fonu Ortak Tarım Politikası Avrupa Birliği Çiftçi Muhasebe Bilgi Ağı vii

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Örnek işletmelerin tabakalara göre dağılımı 10 Çizelge 3.2 Erkek işgücü birimine çevirmede kullanılan katsayılar.. 14 Çizelge 3.3 İşletmelerde bulunan hayvanların BBHB ne çevrilmesinde kullanılan katsayılar 15 Çizelge 3.4 Araştırmada kullanılan amortisman oranları.. 18 Çizelge 4.1 DGD ile geleneksel destekleme uygulamalarının karşılaştırılması 25 Çizelge 4.2. ÇKS ye kayıtlı çiftçi sayısı ve alan miktarı (da). 42 Çizelge döneminde uygulanacak tarımsal destekleme araçları ve payları Çizelge 5.1 Haymana ilçesinde meteorolojik göstergeler 46 Çizelge 5.2 Haymana İlçesi nüfus durumu.. 48 Çizelge 5.3 Toplam arazi varlığının arazi nevilerine göre dağılımı 50 Çizelge 5.4 Başlıca tarla ürünlerinin ekim alanı ve oransal dağılımı.. 50 Çizelge 5.5 Haymana ilçesinde türleri itibariyle hayvan varlığı (2005).. 52 Çizelge 5.6 Haymana ilçesi ndeki başlıca tarım alet ve makineleri 53 Çizelge 6.1 İncelenen işletmelerde nüfusun yaş grupları ve cinsiyete göre dağılımı (adet ve %).. 56 Çizelge 6.2 İşletmelerde 7 Yaş ve üzeri nüfusun eğitim durumu 56 Çizelge 6.3 İşletmelerde 7 yaş ve üzeri nüfusun eğitim durumu (%). 57 Çizelge 6.4 İşletmelerde aile işgücü varlığı (EİB).. 58 Çizelge 6.5 İşletmelerde arazi varlığı ve tasarruf durumu.. 59 Çizelge 6.6 İşletmelerde arazi nevileri ve dağılışı.. 60 Çizelge 6.7 İşletmelerde üretim deseni 61 Çizelge 6.8 İşletmelerde ortalama parsel sayısı ve büyüklüğü 61 Çizelge 6.9 İşletmelerde aktif sermayenin dağılımı 63 Çizelge 6.10 İşletmelerde toprak sermayesinin tasarruf durumu.. 65 Çizelge 6.11 İşletmelerde bina sermayesi 66 Çizelge 6.12 İşletmelerde işletme sermayesi Çizelge 6.13 İşletmelerde hayvan sermayesi 69 Çizelge 6.14 İşletmelerde alet makine varlığı (adet) 69 Çizelge 6.15 İşletmelerde alet makine sermayesi. 70 Çizelge 6.16 İşletmelerde pasif sermaye dağılımı. 74 Çizelge 7.1 İşletmelerde gayrisafi üretim değeri. 75 Çizelge 7.2 İşletmelerde bitkisel üretim değeri.. 76 Çizelge 7.3 İşletmelerde hayvansal üretim değeri Çizelge 7.4 İşletmelerde gayrisafi hasıla ve değişik birimlere düşen değeri Çizelge 7.5 İşletmelerde işletme masrafları. 79 Çizelge 7.6 İşletmelerde sabit masraflar. 80 Çizelge 7.7 İşletmelerde amortisman masrafları. 81 Çizelge 7.8 İşletmelerde değişken masraflar toplamı.. 82 Çizelge 7.9 İşletmelerde bitkisel üretim faaliyetlerinde değişken masraflar.. 83 Çizelge 7.10 İşletmelerde hayvansal üretim faaliyetlerinde değişken masraflar.. 84 Çizelge 7.11 İşletmelerde brüt kâr. 85 Çizelge 7.12 İşletmelerde saf hasıla.. 87 Çizelge 7.13 İşletmelerde tarımsal gelir 88 viii

11 Çizelge 7.14 İşletmelerde toplam aile geliri. 89 Çizelge 7.15 İşletmelerde rantabilite oranları (%) 90 Çizelge 8.1 İşletmelerde yılında DGD'ye başvuranların oranı (%).. 97 Çizelge 8.2 Alınan DGD miktarının tarımsal faaliyetlerde kullanım düzeyi (%) Çizelge 8.3 İşletmelerde DGD uygulamasına ilişkin bazı görüşler 98 Çizelge 8.4 İşletmelerde tarım sigortası yaptırma düzeyi (%) 99 Çizelge 8.5 İşletmelerde tarımsal kredi kullanım düzeyi (%) 100 Çizelge 8.6 İşletmelerde çeşitli kredi kaynaklarını kullanım düzeyi (%) Çizelge 8.7 İşletmelerde kredi borcu ödeme durumu. 101 Çizelge 8.8 İşletmelerde DGD Sistemine ilişkin görüşler Çizelge 8.9 İşletmelerde DGD uygulamalarına karşı memnuniyet durumu Çizelge 8.10 İşletmelerde DGD ödeme zamanına ilişkin görüşler Çizelge 8.11 İşletmelerde DGD ödemeleri hangi kesim faydalanmalı (%). 104 Çizelge 8.12 İşletmelerde Hayvancılığında DGD kapsamına alınması konusundaki görüşler. 104 Çizelge 8.13 DGD uygulamaları sırasında karşılaşılan sorunlar ve öneriler Çizelge 9.1 Değişkenler arasında gözlenen korelasyonlar Çizelge 9.2 Tarımsal gelir bağımlı değişken olduğunda regresyon analiz sonucu. 109 ix

12 1.GİRİŞ Türkiye de tarıma verilen destekler, daha çok destekleme fiyatı, girdi sübvansiyonu, düşük faizli kredi gibi şekillerde yapılırken 2001 yılından itibaren destekleme politikasının en önemli unsuru Doğrudan Gelir Desteği olmuştur. Bunun en önemli nedenleri arasında uluslar arası tarım politikalarının genel eğilimleri, Dünya Ticaret Örgütü kararları, Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası na uyum süreci gösterilebilir. Türkiye de tarım işletmelerinin büyük bölümünde tahıl üretiminin yapılması ve DGD nin halen arazi büyüklüğü esasına göre uygulanması nedeniyle, tahıl üreticisi işletmeler bu destekten önemli ölçüde yararlanmaktadır. Böylece DGD tahıl üreticisi gelirlerinin artmasında önemli bir etken olmaktadır. Tahıllar, gerek insan beslenmesindeki önemi, gerekse ülke ekonomisine olan katkıları bakımından önemli bir ürün grubunu oluşturmaktadır. Dünya nüfusunun gıda ihtiyacını karşılaması yanında, hayvanlara yem kaynağı ve sanayiye ham madde sağlaması bakımından da büyük önem taşımaktadır. Dünya nüfusunun giderek artması, tahılı insan beslenmesinde giderek önemli hale getirmektedir. Bu nedenle tahıl çoğu ülkelerde olduğu gibi Türkiye de de çok önemli bir ürün grubudur ve destekleme politikasında öncelik taşımaktadır. İç Anadolu Bölgesi, 2003 yılı itibariyle DGD alan toplam çiftçi sayısının %19 unu oluşturarak, Karadeniz bölgesinden sonra ikinci önemli bölge durumundadır. Arazi büyüklüğü bakımından %30 luk payla en fazla DGD ödemesi yapılan bölgedir. Kişi başına düşen destek bakımından ise YTL. ile Güneydoğu Anadolu Bölgesinden sonra ikinci sırada yer almaktadır. Toplam tarım alanının %99 unda tahıl yetiştirilen Haymana İlçesi, tahıl üretimi bakımından Ankara İli nin en önemli üretim merkezlerinden birisidir. Ankara İli nde üretilen toplam 1,5 milyon ton tahılın 253 bin tonu Haymana da üretilmekte olup toplam üretimin %16,6 sını oluşturmaktadır. Tahıl ekim alanı bakımından ise Haymana İlçesi 100 bin hektar ile Ankara İli toplam tahıl alanın (580 bin hektarın) %17 sini 1

13 oluşturmaktadır. DGD alan çiftçiler bakımından Haymana İlçesi ndeki çiftçi sayısı Ankara ili nin %14,8 ini, arazi büyüklüğü bakımından ise %15,9 unu oluşturmaktadır. Bütün bu özellikler dikkate alınarak tahıl üretiminin yoğun olarak yapıldığı Haymana İlçesi araştırma alanı olarak seçilmiştir. Bu çalışma ile DGD nin Haymana İlçesi nde tahıl yetiştiren tarım işletmelerindeki etkilerinin yönü, büyüklüğü ve ekonomik analizinin yapılmasının yanı sıra DGD nin etki değerlemesi konusunda bulunan araştırma açığına bu çalışma ile katkı yapılması tezin önemini artırmaktadır. Araştırma dokuz bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde çalışmanın önemine ve amacına kısaca değinildikten sonra, ikinci bölümde konu ile ilgili yapılan bilimsel araştırmaların özeti verilmiştir. Üçüncü bölümde araştırmanın yapılmasında uygulanan materyal ve metot açıklanmıştır. Dördüncü bölümde, doğrudan gelir desteğinin tanımı yapılmış, dünyada ve Türkiye deki uygulamalar incelenmiştir. Beşinci bölümde araştırma bölgesi hakkında genel bilgiler verilmiştir. Altıncı bölümde incelenen işletmelerin ekonomik analizi yapılmış, yedinci bölümde yıllık faaliyet sonuçları ile maliyetler belirtilmiştir. Sekizinci bölümde işletmelerin doğrudan gelir desteği uygulamalarına yönelik yaklaşımları verilmiş, dokuzuncu bölümde doğrudan gelir desteğinin işletmelerin tarımsal geliri üzerindeki etkileri incelenmiştir. Onuncu bölümde ise sonuç ve önerilere yer verilmiştir. 2

14 2. KAYNAK ÖZETLERİ Yalçın (1980), Orta Sakarya havzasında kuru koşullarda yaptığı çalışmada, buğday için 0,42 saat insan, 0,92 saat makine gücüne ihtiyaç duyulduğunu, sulu koşullarda ise bir dekar buğday için 1.00 saat makine işgücüne, 3,54 saat insan işgücüne gereksinim olduğunu saptamıştır. Ferhatoğlu ve Dağdeviren (1986), Şanlıurfa yöresi kuru tarım koşullarında buğday, arpa ve mercimek üretim girdileri ve maliyetlerini hesaplamak üzere araştırmaların da; bir dekara toplam olarak buğday için 0,88, arpa için 0,89 ve mercimek için 1,40 makine saati sarf edildiğini belirlemişler. Ayrıca buğday ve arpanın hasadında biçerdöver, mercimeğin hasadında ise tırpan kullanıldığı belirtilmektedir. Mercimeğin hasat-harman işlemleri için 10,38 insan iş saatinin gerekli olduğu da araştırmada belirtilmiştir. Kıral (1987), Ankara İli Çubuk ilçesi tarım işletmelerinde başlıca üretim faaliyetleri için fiziki üretim girdileri kullanım seviyelerinin tespiti üzerine yaptığı araştırmasında, traktörle çalışan ova işletmelerinde dekara ortalama olarak buğday da 16,60 kg tohum, 7,11 saat erkek işgücü, 2,59 saat traktör çekigücü sarf edildiğini; bu değerlerin arpada sırasıyla 21,07 kg, 8,15 saat erkek gücü ve 3,04 saat, fiğde ise 20,29 tohum, 8,87 saat erkek gücü, 1,64 saat traktör çekigücü olduğunu tespit etmiştir. Güneş ve Arıkan (1988), başlıca tarım ürünleri maliyetleri üzerine yaptıkları çalışmalarında, bir dekar buğday yetiştiricilğinde 1,23 saat insan işgücü ve 0,88 saat makine çekigücüne ihtiyaç olduğunu belitmişler ve bu değerleri sırasıyla arpada 1,12 saat ve 0,88 saat, nohutta 15,71 saat, kırmızı mercimete 9,24 saat ve 1,04 saat, ayçiçeği nde 5,86 ve 1,26 saat olarak tespit etmişlerdir. Koral ve Altun (1998), Türkiye nin değişik yörelerinde üretilen bitkisel ürünlerin üretim girdileri (işgücü, çekigücü ve materyal) ve maliyetleri, yürütülen araştırma sonuçlarına göre verilmektedir. 3

15 Kıral vd. (1999), tarımsal ürünlerde maliyet kavramının kapsamı ve amaçları ele almış, Bitkisel ve hayvansal üretimin maliyet unsurları sınıflandırılmış, tarımda maliyet yöntemleri incelenmiş ve Türkiye de tarım ürünleri maliyetlerinin hesaplanması ile ilgili çalışmaların değerlendirilmesi yapılmıştır. Gelir ve maliyet hesaplama yöntemlerinin kullanımını kolaylaştırmak için sistematik bir veri tabanı geliştirilmeye çalışılmıştır. Oğuz vd. (1999), Orta Anadolu Bölgesi nde hububat yetiştiren tarım işletmelerinin yapısal durumu, işletme organizasyonu ve yıllık faaliyet sonuçlarının tarımsal işletmecilik açısından belirlenmesi ve analizine yer verilmiş, işletmelerin mevcut sorunları ve çözüm önerileri getirilmiştir. Demirci (2000), Doğrudan gelir desteğinin tanımı, amaçları, uygulama şekilleri hakkında bilgiler vermiş, ayrıca dünyadaki uygulamalarını ve ülke deneyimlerini incelemiştir. Ediz vd. (2001), DGD ve çiftçi kayıt projesinin amaçları, projenin uygulama alanındaki pilot il ve ilçelerden elde edilen sonuçlar esas alınarak karşılaşılan sorunlar ve çelişki mekanizmaları belirlenmiştir. Projenin en önemli amaçları arasında DGD nin ülke geneline yaygınlaştırılarak çiftçi kayıtlarının temin edilmesine imkan sağlanması, bu proje ile diğer desteklerin aşamalı olarak kaldırılarak aşırı finansman yükünün azaltılması gerektiği belirtilmiştir. Bayaner vd. (2001), yapmış oldukları çalışmada DGD pilot projesinin uygulandığı il ve ilçelerin tarımsal işletme yapıları, işletme grupları itibariyle dağıtılan destek miktarı, kayıt sisteminde karşılaşılan güçlükler ve uygulananın yaygınlaştırılmasıyla ilgili öneriler esas alınmıştır. DGD pilot projesi uygulanan il ve ilçelerde örneğe dahil edilen köyler ve işletmeler basit tesadüfi örnekleme yöntemine göre belirlenmiştir. Çalışmalar sonucunda, DGD den önce destek mekanizmalarının aşamalı olarak kaldırılmasının gerekliliği oraya koyulmuştur. Ayrıca DGD ne çiftçilerin yaklaşımlarında bazı olumsuzluklar olduğuna bunlar içerisinde en önemlilerinin, 4

16 çiftçilerin DGD hakkında çok fazla bilgiye sahip olmadıkları bu nedenle de vergilendirmeden korktukları, DGD ne kayıt işlemlerinin uzun ve masraflı olmasından kaynaklı başvurmak istememeleri, arazilerinin az olmasın nedeniyle başvurmaya değmeyeceği düşüncesinde olmalarının sayılabileceğini belirlemişlerdir. Gençler (2002), Doğrudan Gelir Desteğinin tanımına, diğer ülkeler ile ülkemizdeki uygulamaların değerlendirmesine ve karşılaştırılmasına yer vermiş, bu karşılaştırma sonucunda ortaya çıkan farklılıkların ve sorunların giderilmesine yönelik çözüm önerileri getirmiştir. Demir (2003), Doğrudan Gelir Desteğinin amacı, bu sisteme geçiş nedenleri, ülkemizdeki uygulamaları, mevcut durum ve doğrudan gelir desteği uygulamasındaki aksaklıkları incelenmiş, çiftçilerin doğrudan gelir desteğine yaklaşımları ve bu yaklaşımlarda etkili olan faktörleri Erzurum merkez köyleri örneği ile incelemiştir. Yeni ve Dölekoğlu (2003), yaptıkları çalışmada yılları arasında tarım sektöründe üretici ve üretime yönelik olarak yapılan devlet harcamalarını sistematik olarak ayrıntılı incelemiş ve eksiksiz veri seti oluşturmuşlardır. Güler (2003), dünyada ve ülkemizdeki tarımsal desteklemeleri incelemiş, doğrudan gelir desteği tanımına, ülkemizdeki uygulamalarına ve karşılaşılan sorunlara yer vermiştir. Doğrudan gelir desteği Eskişehir deki etkilerini incelemiştir. Demirel (2003), Dünyada ve ülkemizdeki doğrudan gelir desteği uygulamalarını, Dünya Ticaret Anlaşması ve AB ye uyum çerçevesinde tarımda reform çalışmalarını incelemiştir. Tümsavaş (2003), ), sulu koşullarda buğday ve domates maliyetleri üzerine yaptıkları çalışmalarında, bir dekar buğday yetiştiriciliğinde 1,53 saat insan işgücü ve 1,52 saat makine çekigücüne ihtiyaç olduğunu belirtmiş ve domates üretimi için 162,23 saat işgücüne, 25,53 saat makine çekigücüne ihtiyaç olduğunu tespit etmiştir. 5

17 Eraktan vd. (2004), DGD kavramı açıklandıktan sonra dünyada ve Türkiye de tarımın desteklenmesinde DGD uygulamaları özetlenmiştir. Türkiye deki uygulama sonuçları genel olarak ve üreticiler bazında incelenmiştir. Ören ve vd. (2004), pazar fiyatı destekleri ve girdi sübvansiyonları şeklinde sürdürülen geleneksel destekleme sistemlerinin büyük ölçüde terk edilerek yerine doğrudan ödemelerin ikamesi yoluna gidildiği belirtilerek GAP bölgesinde politika değişikliklerinin tarımsal yapı ve gelirler üzerindeki etkileri incelenmiştir. Politika değişikliğinin farklı işletme ve ürünler üzerindeki etkilerinin de farklı olduğu, girdi sübvansiyonlarının kaldırılmasının en fazla pamuk gibi girdi yoğun ürün karlılıklarını olumsuz etkilemiş, politika değişikliğinin daha az girdi kullanımını gerektiren buğday, arpa gibi ürünlere yönelmeye neden olabileceği, buğday ve arpa gibi ürünlere büyük işletmelerde daha fazla yer verileceği olduğu tespit edilmiştir. Özkan (2005), hububat üreticilerine yönelik destekleme politikalarındaki yeni düzenlemelerin, üreticilerin üretim kararlarında olumlu ya da olumsuz etkilerini ve hububat üreticilerinin destekleme politikası ile ilgili beklentileri araştırmıştır. Ayrıca hububat üreticilerine yönelik politikaların Ankara-Polatlı ilçesi çiftçileri üzerindeki etkilerini incelemiştir. Can (2005), AB de tarımsal ürünlere yönelik destekleri ve çiftçiye yapılan yardım mekanizmalarını, doğrudan ödeme programını ve geliştirilen başlıca tedbirleri incelemiştir. Bor (2005), Doğrudan Gelir Ödemeleri sistemi sonrasında tarım kesiminde oluşabilecek sosyal ve ekonomik etkiler incelenmiş, buğdayı ele alan bir arz tepkisi modeli ile üretimi belirleyen faktörlerin esneklikleri bulunmuş ve bu esneklikler kullanılarak Doğrudan Gelir Ödemeleri sistemi sona erdiğinde tarım sektöründe meydana gelmesi olası çözülmenin etkileri ortaya konulmaya çalışılmıştır. 6

18 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Çalışmanın materyalini birincil kaynaklardan elde edilen orijinal veriler ile konuya ilişkin ikincil kaynakların incelenmesi sonucu elde edilen veriler oluşturmaktadır. Birincil kaynaklar, araştırmanın ana materyalini oluşturmakta olup, çiftçi kayıt sistemine kayıtlı ve DGD alan tahıl yetiştiren işletmeler ile görüşülerek anket yoluyla elde edilmiştir. Bu amaçla, daha önceden hazırlanan anket formları örneğe çıkan işletmelere gidilerek araştırmacı tarafından doldurulmuştur. Hazırlanan anket formlarında; işletmelerin ekonomik analizi için gerekli olan nüfus, iş gücü, sermaye yapıları, işletme masrafları ve gelirleri gibi unsurların tespiti için gerekli olan bölümlerin yanı sıra, işletmelerin yararlandığı doğrudan gelir desteği ile ilgili bölümler de mevcuttur. Araştırma bölgesinin sosyal ve ekonomik yönden tanıtılmasına yardımcı olacak bilgiler ise, yöredeki çeşitli kamu ve özel kuruluşlardan temin edilmiştir. Bu kuruluşların başlıcaları, Haymana Tarım İlçe Müdürlüğü, T.C. Ziraat Bankası Haymana Şubesi, Haymana Ziraat Odası, Haymana Tarım Kredi Kooperatifi ve diğer kuruluşlardır. Çalışmanın ikincil kaynakları, konu ile ilgili olarak daha önce yurt içi ve yurt dışında yapılmış olan çeşitli çalışmalar, Türkiye İstatistik Kurumu, Devlet Planlama Teşkilatı, TC Ziraat Bankası Genel Müdürlüğü, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile TC Başbakanlık Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü gibi kuruluşların araştırma yöresi ile ilgili kayıtlarından yararlanılmıştır. Ayrıca çalışmada yer alan Avrupa Birliği örnekleri ise internet taraması ile elde edilmiş; Dünya Bankası ve OECD kaynak ve verilerinden de faydalanılmıştır. 7

19 3.2 Yöntem Ülkemizde tarım işletmelerinin büyük çoğunluğunda muhasebe kayıtları tutulmamaktadır. Dolayısıyla söz konusu işletmelerin ekonomik analizi veya üretilen ürünlerin maliyetlerinin bulunmasında kullanılacak veriler ancak anket yönteminin uygulanması ile elde edilmektedir. Araştırma bölgesinde de aynı durum söz konusu olduğu için işletmelerde anket yapma ve anket sonuçlarının değerlendirilmesi yolu izlenmiştir. Bu amaçla işletmelerin sermaye yapılarının ortaya konulabilmesi; yıllık faaliyet sonuçlarının bulunabilmesi, yörede ağırlıklı olarak yetiştirilen buğday, arpa ve yulafın maliyetlerinin saptanabilmesi için özel olarak hazırlanan sorular örneğe çıkan işletme sahiplerine bizzat araştırmacı tarafından sorulmuş ve elde edilen bilgiler ilgili çizelgelere kaydedilmiştir. Bu araştırmada önceden hazırlamış olan anket formları 2006 Temmuz ayında işletmelere gidilerek, işletmecilerle yüz yüze görüşülerek doldurulmuştur. Araştırmada yer alan veriler üretim dönemine aittir Örnekleme aşamasında uygulanan yöntem Araştırma alanı olarak seçilen Haymana İlçesine bağlı 83 köy bulunmaktadır. Zaman ve maddi olanaklardaki sınırlılık nedeniyle bu köylerin tamamında anket yapmak mümkün değildir. Örnekleme aşamasında Haymana İlçesi tahıl işletmelerinin ekonomik analizi veya üretilen ürünlerin maliyetlerinin tayininde yardımcı olacak verilerin belirlenmesinde, öncelikle söz konusu Haymana Tarım İlçe Müdürlüğü nün verilerinin değerlendirilmesi ve teknik elemanların yardımı ile tahıl yetiştiriciliğinde ilçeyi tarım tekniği, doğal yapı, işletmecilik, üretim deseni açısından temsil edecek 8 köy seçilmiştir. Seçilen bu köylerin tamamında, (Ahırlıkuyu, Gedik, Esenköy, Evci, Karasüleymanlı, Sarıdeğirmen, Soğulca, Yeniköy) çerçeve tespitine gidilmiş ve bu köylerde Çiftçi Kayıt 8

20 Sistemine dahil olan ve doğrudan gelir desteği alan tahıl yetiştiren toplam (533) işletme bu araştırmanın populasyonunu oluşturmuştur. Populasyon belirlendikten sonra bu işletmeler için arazi büyüklüklerine göre örnek seçiminde, tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Bilindiği gibi tabakalı tesadüfi örneklenme yönteminin iki temel amacı vardır. Birincisi populasyona ait verilerin doğruluğunu artırmak, ikincisi ise populasyondaki farklı özellikteki işletmelerin iyi biçimde temsil edilmesini sağlamaktır (Güneş ve Arıkan 1988). Tabakalı örnekleme ile örnek tespit edilirken işletmelerin arazi büyüklüklerine göre (I.Grup), (II.Grup), (III.Grup) olmak üzere üç büyüklük grubuna ayrılmıştır. Çekilecek örnek hacminin belirlenmesinde tabakalı tesadüfî örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Tabakalı tesadüfî örnekleme yöntemine göre belirlenecek örnek sayısı aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanmıştır n = N.. 2 NhS h N. D + NhS. h (Yamane 1967) D²= d²/ z² N : Örnek sayısı N : Popülasyondaki işletme sayısı, Nh : h ıncı tabakadaki işletme sayısı, S²h : h ıncı tabakanın varyansı, d : Populasyon ortalamasından izin verilen hata payı, z : Hata oranına göre standart normal dağılım tablosundaki z değerini ifade etmektedir. Tahıl yetiştiren işletmelerin belirlenmesinde % 10 hata payı ile çalışılmıştır. Tahıl yetiştiren işletmelerde her bir büyüklük grubuna örneğe çıkan işletme sayısı Çizelge 3.1 de verilmiştir. 9

21 Çizelge 3.1 Örnek işletmelerin tabakalara göre dağılımı İşletme Büyüklük Grubu (da) Ana Kitle İşletme Sayısı (adet) Örneğe Çıkan İşletme Sayısı (adet) (I.Grup) (II.Grup) (III.Grup) Örnekleme sonucunda 45 örnek işletme tespit edilmiştir. Bunlardan 16 sı küçük ölçekli, 19 u orta ölçekli, 10 u da büyük ölçekli işletmeler grubundandır. Hesaplanan örnek sayısı doğrultusunda, populasyonda tesadüfi örnek işletmeler seçilmiştir. Ayrıca örneğe seçilen 45 işletmenin yanı sıra bazı işletmelerde anketin istenilen düzeyde gerçekleşmeme ihtimali düşünülerek örnek hacminin %25 i kadarı yedek olarak seçilmiştir Anket aşamasında uygulanan yöntem Örneğe giren işletmeler belirlendikten sonra işletmelerin ekonomik yapıları ve yıllık faaliyet sonuçları ile ilgili verileri toplamaya yönelik olarak hazırlanan anket formları A.Ü. Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü nden temin edilmiş olup, araştırma alanındaki tarım işletmelerinin özellikleri göz önüne alınarak araştırmanın amacına uygun olarak anket formları yeniden düzenlenmiştir. Anketler, 2006 yılı Temmuz ayında örnek seçilen köylere gidilerek işletme sahipleri ile yüz yüze görüşülerek doldurulmuştur. Elde edilen veriler üretim dönemine ait verilerdir. Anket formları doldurulurken aşağıdaki yöntemler izlenmiştir. Araştırma alanında örneğe çıkan her işletme için bir anket formu doldurulmuştur. Anket formunun ilk bölümünde işletmeye ait genel bilgiler yer almış, nüfus, eğitim, işgücü durumları tespit edilmiştir. Daha sonraki bölümlerde arazi kullanma durumları, ekim ve üretim durumu, sermaye yapıları tespit edilmeye çalışılmış, işletmelerin faaliyet sonuçlarının 10

22 değerlendirilmesi yapılmış ve araştırmanın amacına uygun olarak işletmelerin DGD den faydalanma durumu ile ilgili bilgiler de ayrı bir bölümde toplanmaya çalışılmıştır. İncelenen işletmelerin sermaye yapılarının analizinde, sermayenin fonksiyonlarına göre sınıflandırılması esas alınmıştır. Buna göre sermaye aşağıdaki şekilde sınıflara ayrılmıştır (Açıl ve Demirci 1984). I. AKTİF SERMAYE A- Arazi Sermayesi (Çiftlik Sermayesi) 1.Toprak sermayesi 2. Arazi ıslahı sermayesi 3. Bina ve inşaat sermayesi 4. Bitki sermayesi ve tarla demirbaşı 5. Av ve balık sermayesi B- Müstecir veya İşletme Sermayesi 1.Sabit İşletme Sermayesi a) Hayvan sermayesi veya canlı demirbaş b) Alet makine sermayesi veya ölü (cansız) demirbaş 2. Döner İşletme Sermayesi a) Malzeme ve mühimmat sermayesi b) Para sermayesi II. PASİF SERMAYE A- Yabancı Sermaye ( Borçlar) 1. Arazi karşılığı ipotekli borçlar 2. Banka ve kooperatif borçları 3. Cari ve adi borçlar 4. İndi borçlar ( Kira ile tutulan aktif unsurların değeri) B- Öz Sermaye şeklinde oluşmaktadır. İşletmelerde bulunan çeşitli sermaye unsurlarının değerlendirilmesinde aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmuştur. 11

23 Anket formlarında işletme arazisi; işletmecinin mülk arazisine, ortağa ve kiraya tuttuğu arazilerin ilavesi ve ortağa ve kiraya verdiği arazilerin çıkarılması yoluyla bulunmuştur. İşletme arazisi sulu ve kuru olmak üzere değerlendirilmiş, her bir ürüne tahsis edilen miktarları ayrı ayrı kaydedilmiştir. Toprak sermayesinin belirlenmesinde toprağın sulu ve kuru olma durumu da göz önünde bulundurularak araştırma yöresinde geçerli cari alım satım değerleri yıl sonu itibariyle esas alınmıştır. Arazi ıslahı sermayesi için, yenilerde maliyet bedeli kullanılmış, eskilerde ise yeniden inşa bedelinden amortisman payı düşülerek kıymetlendirilmiştir (Erkuş 1979a). İşletmelerin nüfus ve işgücü durumu, yaş ve cinsiyete göre tespit edilmiş, işletmede üretim döneminde fiilen çalışan aile ve yabancı işgücü miktarları da kaydedilmiştir. Bunun yanı sıra işletmelerdeki nüfusun eğitim durumları da saptanmıştır. Bina ve arazi ıslahı sermayesinin değerinin bulunmasında, yeni binalar için çiftçilerin beyan ettiği maliyet bedeli esas alınırken, eski binalarda yıpranma süreleri göz önüne alınarak yeniden inşaat bedeline göre hesaplama yapılmıştır (Bülbül 1979). Bitki sermayesinin tespitinde, meyveli ağaçların kıymeti işletmecinin takdiri de göz önünde tutularak verim değerleri üzerinden, meyvesiz ağaçlar ise odun kıymeti üzerinden değerlendirilmiştir (Bayramoğlu 2003). Meyve bahçesi yeni kurulması nedeniyle üretim söz konusu değildir. Tarla demirbaşı kıymetinin tespitinde, anket uygulama tarihinde gelecek üretim dönemi için yapılan nadas, tarlaya atılmış tohum, gübre ve işçilik ile diğer masrafların toplamı esas alınmıştır. İşçilik masrafında bölgede ödenen ortalama ücret, tohum ve gübre masrafında işletmecinin beyanı dikkate alınmıştır. Alet ve makine sermayesinin tespitinde, yeni alınanlar için satın alma bedeli, kullanılmış olanlar için mevcut durumuna göre alım satım değerleri dikkate alınmıştır (Bülbül 1973). 12

24 Hayvan sermayesinin tespitinde ise işletmedeki hayvan varlığı ırk, yaş ve verim durumuna göre araştırma alanındaki alım satım değerleri dikkate alınmıştır (Demirci 1978). Malzeme ve mühimmat sermayesinin tespitinde, işletme kullanılan çiftçi ailesinin tüketimi için ayrılan ve ambarda satılmak üzere bulunan ürünler ve işletme dışından sağlananlar satın alma bedeline göre, işletmede üretilenler için ise çiftlik avlusu fiyatlarına göre değerleme yapılmıştır (Erkuş 1976). İşletmenin para mevcudu, borç ve alacaklarının belirlenmesinde, işletmecinin beyanı esas alınmıştır. İşletmelerde yapılan çeşitli cari masraflar yöredeki birim girdi fiyatları ve işçi ücretlerine göre hesaplanmıştır Verilerin değerlendirilmesi ve işletmelerin ekonomik analizinde uygulanan yöntem Çiftçi Kayıt Sistemine dahil olan ve DGD den yararlanan tahıl yetiştiren işletmelerden anket yolu ile toplanan veriler gözden geçirildikten sonra gerekli hesaplamalar yapılarak tablolara dökülmüştür. İşletmelerin ekonomik analizi ve değerlendirilmesinde tarım işletmesi bir bütün olarak değerlendirilmiş ve tüm analizler işletmeler ortalaması olarak ayrı ayrı yapılmıştır. İşletmelerdeki mevcut nüfus; yaş, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre incelenmiştir. Aile işgücü varlığı hesaplanırken erkek işgücü birimi (EİB) cinsinden verilmiştir. Erkek işgücü birimine çevirmede, nüfusun cinsiyet ve yaş gruplarına göre işgücü başarılarını yansıtan katsayılar kullanılmıştır (Erkuş vd. 1995). 13

25 Çizelge 3.2 Erkek işgücü birimine çevirmede kullanılan katsayılar Yaş K a t s a y ı Erkek Kadın ,50 0, ,00 0, ,75 0,50 İşletmelerdeki mevcut işgücü varlığı tespit edilirken, eğitim, askerlik, hastalık vb. nedenlerle çalışmayan günler mevcut işgücü varlığından çıkarılmıştır. Devamlı olarak işletme dışında bulunan aile bireyleri, işletme dışında çalışanlar, hastalık, askerlik ve eğitim gibi nedenlerle işletmede çalışmayanlar işgücüne dahil edilmemiştir (Erkuş 1979a). Ancak, işletme dışında çalışanların elde ettikleri gelir ayrıca belirtilmiştir. İşletmede çalışılabilir gün sayısı, iklim koşulları ve milli ve dini bayramlar tatilleri vb. dikkate alınarak tespit edilmiştir. İşletmede kullanılan aile ve yabancı işgücü ile aile işgücünden işletme dışında çalışan işgücü, erkek işgücü cinsinden tespit edilerek işletmelerdeki atıl işgücü hesaplanmıştır. İşletmelerde çeşitli işlerde çalıştırılan yabancı işgücüne ödenen ayni ve nakdi ücretin toplamı ekonomik analizde işgücü masraflarının hesaplanmasında dikkate alınmıştır. Müteşebbis ve ailesinin işgücü ücret karşılığı, araştırma yöresinde geçerli olan işgücü kiralama ücretinin 2/3 ü üzerinden hesaplanmıştır (Kıral 1992). İşletmelerde bulunan hayvan varlığını belirlemek ve bunu işletme genişlik grupları itibariyle karşılaştırabilmek için ortak birim olan büyükbaş hayvan birimi (BBHB) kullanılmıştır. İncelenen işletmelerdeki mevcut irat hayvanları ve iş hayvanları, Çizelge 3.3 deki katsayılar kullanılarak büyükbaş hayvan birimine çevrilmiştir. 14

26 Çizelge 3.3 İşletmelerde bulunan hayvanların BBHB ne çevrilmesinde kullanılan katsayılar (Erkuş vd. 1995) HAYVAN CİNSİ BBHB HAYVAN CİNSİ BBHB İnek 1,00 Kuzu 0,05 Boğa 1,40 Keçi 0,10 Buzağı 0,16 Oğlak 0,05 Dana 0,50 Kümes Hayvanları 0,004 Düve 0,70 At 1,35 Koyun 0,10 Eşek 0,50 Toklu 0,08 İncelenen işletmelerin birbiri ile karşılaştırılabilmesi için işletmelerin borçsuz ve kirasız çalıştıkları kabul edilmiştir. Kiracılık ve ortakçılıkla işlenen arazinin değeri, hem aktif sermaye, hem de Pasif sermaye içerisinde gösterilmiştir. İşletmelerin ekonomik analizinde, işletmelerin kira ve ortakçılıkla arazi işletmediği ve yabancı sermaye kullanmadıkları varsayımı kabul edilerek, işletmelerin aynı bazda karşılaştırılmasına olanak sağlanmıştır (Erkuş 1979a). İşletmelerdeki; işgücü, hayvan ve alet-makine çeki gücünün başka işletmelerde kullanma karşılığı elde edilen gelirler toplamı işletme dışı tarımsal gelir olarak değerlendirilmiştir (Erkuş vd. 1995). Tarla demirbaşının kıymet takdirinde tarlaya yapılan işlemeler sonucu oluşan maliyet dikkate alınmıştır. Alet makine sermayesi, yeni olanları için satın alınma bedeli, eskiler ise kullanım durumuna göre yöredeki alım satım değeri üzerinden kıymetlendirilmiştir. Hayvan sermayesinin kıymet takdirinde yaş ve verimlilik durumlarına göre yöredeki alım satım fiyatları ve çiftçinin beyanı esas alınmıştır. Malzeme mühimmat sermayesi çiftlik avlusu fiyatına göre kıymetlendirilmiştir. İşletmenin para mevcudu, alacakları ve borçları saptanırken çiftçinin beyanı esas alınmıştır. İncelenen işletmelerde av ve balık sermayesine rastlanmadığı için hesaplanmamıştır (Erkuş 1979a). 15

27 Bölge koşullarında yapılan saptamalara göre amortismana tabi değer %20 ayrılması ile hayvana damızlık değeri üzerinden %10 ayrılması hemen hemen aynı sonuçları verdiği için hayvan amortisman hesabında, damızlık değeri üzerinden %10 amortisman oranı kullanılmıştır. Yörede değişik girdi paylaşımlarına dayalı ortakçılık sistemi mevcut ise de haymanada en yaygın olan yöntem bu araştırmada dikkate alınmıştır. Bu yaygın yönteme göre tarla sahibi arazisini ortakçıya vermekte ve tohum, gübre, ilaç masrafının yarısını vermekte hasat zamanın ürünün yarısını almaktadır. Bu nedenle ortakçılıkla yapılan üretimde masrafların işletmeciye düşen kısımları tarımsal gelirin hesabında dikkate alınmıştır. İncelenen işletmelerde gayri safi üretim değeri (GSÜD); tarımsal faaliyet sonucu elde edilen bitkisel ve hayvansal ürün miktarının, çiftlik avlusu fiyatlarıyla çarpılması sonucu elde edilen değere, hayvan sermayesindeki prodüktif demirbaş kıymet artışının (PDKA) eklenmesiyle bulunmuştur. Gayrisafi hasıla (GSH); gayrisafi üretim değerine işletme dışı tarımsal gelir ve konut kira karşılığının eklenmesi ile elde edilmektedir. İkametgah kira bedeli, bölgedeki ikametgah olarak kullanılan bina değerinin, kerpiç binalarda %10 u, diğer binalarda ise %5 i esas alınarak hesaplanmıştır (Kıral 2001). İşletmecinin aldığı destek ve sübvansiyonlar işletme dışı tarımsal gelir içerisinde gösterilmiştir. İşletmelerin bir faaliyet yılı içinde yapmış oldukları toplam işletme masrafları, sabit ve değişken masraflar olarak ayrı ayrı hesaplanmıştır. Bu iki masraf toplanarak işletme masrafları elde edilmiştir. Değişken işletme masrafları bitkisel ve hayvansal üretim için ayrı ayrı hesaplanmıştır. Gayrisafi hasıladan (GSH) işletme masraflarının çıkarılması ile saf hasıla (SH) bulunmuştur. İncelenen işletmelerde saf hasılanın hesaplanmasında, işletmelerin borçsuz oldukları, kiraya ve/veya ortağa arazi işlemedikleri kabul edildiğinden, işletme masraflarına borç faizleri ile kiracılık ve/veya ortakçılık payları eklenmemiştir. 16

28 Brüt kâr, gayrisafi üretim değerinden değişken masrafların çıkarılması ile hesaplanmıştır. Brüt kâr, işletme başarısını ortaya koymada önemli bir ölçü olarak kabul edilmektedir (Erkuş vd. 1995). Tarımsal geliri hesaplamak için, saf hasıladan borç faizleri ile kiracılık ve ortakçılık payları çıkarılmakta, buna müteşebbis ailenin ücret karşılığının eklenmesi gerekmektedir (Erkuş vd 1995). Tarımsal gelir hesabında işletme sahibi ve ailesinin işgücü karşılığı, bunların işletmede çalıştıkları süre ile yörede aynı işi yapan yabancı işgücüne ödenen günlük ücretin çarpılmasıyla bulunmuştur. Borçlarla ilgili faiz masraflarının hesaplanmasında ise, araştırmanın gerçekleştirildiği yıl içinde T.C. Ziraat Bankası ve Tarım Kredi Kooperatifi tarafından tarımsal işletme kredilerine uygulanan faiz oranı esas alınmıştır. Çiftçi ailesinin toplam geliri, işletme sahibinin tarımsal geliri ile tarım dışı kaynaklardan elde ettiği çeşitli gelirlerin toplamından oluşmaktadır. Bu gelir kaynakları genellikle şunlardır: - İşleme sahibinin veya aile fertlerinin elde ettikleri maaş ve ücretler - İşletmelerinin sahip olduğu gayrimenkul kiraları - Bankalar ve benzeri kuruluşlardan elde edilen faiz gelirleri - Kârlar, ticari ve diğer faaliyetlerden elde edilen gelirler ile transfer gelirleri (Emekli, dul yetim aylıkları). Araştırma kapsamında incelenen işletmelerde tarım dışı gelir olarak, işletme sahibinin veya aile fertlerinin elde ettikleri maaş ve ücretler ve ticari ve diğer faaliyetlerden elde edilen gelirlere rastlanmıştır. Araştırma kapsamında incelenen işletmelerin amortisman hesabında Çizelge 3.4 te verilmiştir. 17

29 Çizelge 3.4 Araştırmada kullanılan amortisman oranları DEMİRBAŞIN CİNSİ AMORTİSMAN ORANLARI (%) Binalar (1) -Taş, Beton,Tuğla 2,00 Kerpiç 5,00 Ahşap 3,00 Arazi ıslahı (2) 5,00 Tarım Alet ve Makineleri (3) : Traktör, Pulluk, Zirai Mücadele Aletleri 10,00 Römork, Diskaro, Harman Makinesi v.s. 6,67 Motopomp, Kültüvatör v.s. 10,00 Süt sağım makinesi (1) 20,00 (1) T.C. Resmi Gazete, , Sayı ,Ankara, (2): Erkuş 1995, (3): Çelik İncelenen işletmelerde, mali ve ekonomik rantabilite oranları aşağıdaki formüller yardımıyla hesaplanmıştır (Erkuş vd. 1995). Mali Rantabilite = Saf Hasıla (Borç Faizleri + Kiracılık ve Ortakçılık Payı) Öz Sermaye x 100 Ekonomik Rantabilite = Saf Hasıla Aktif sermaye x 100 Buğday ve arpanın yan geliri olduğu için kalıntı yöntemi ile 1 kg buğday ve arpa maliyeti hesaplanmıştır. Bu yöntemde birim maliyet bulunurken, ilgili faaliyet kolu için yapılan toplam üretim masraflarından yan ürün geliri çıkartılıp, geriye kalan değer, ana ürün miktarına bölünmektedir (Kıral vd. 1999). Ana Ürün Maliyeti (YTL/Kg) = Toplam Üretim Masrafları (YTL)- Yan Ürün Geliri (YTL) Ana Ürün Miktarı ( Kg) 18

30 Buğday ve arpa maliyeti hesabında, alet- makine tamir bakım masrafları üreticinin fiilen yaptığı masraflardan oluşmaktadır. İncelenen işletmeler birden fazla üretim faaliyetine yer verdiği için bu masraf, müşterek masraf karakteri kazanmaktadır. Alet-makine tamir bakım masraflarının dağıtılmasında, buğday ve arpa toplam ekim alanı içindeki payı ve işlem sayısı dikkate alınmıştır. Buğday ve arpa üretim maliyetinin hesaplanmasında değişken masraflar toplamının %3 ü genel idare giderleri olarak hesaplanmıştır (Kıral vd. 1999). Döner sermaye faizi, değişken bir masraf olup üretim faaliyetine yatırılan sermayenin fırsat maliyetine temsil etmektedir. Bu amaçla incelenen üretim dönemi için T.C. Ziraat Bankası nın bitkisel üretim kredi faizi oranlarının (%17,5) yarısı, üretim masraflarının üretim dönemlerine yayılmış olduğu ve tarımsal üretimde sermayenin bağlı kaldığı süre dikkate alınarak kullanılmıştır (Güneş ve Arıkan 1988). Buğday ve arpa maliyeti hesaplanırken, bina sermayesi ve arazi ıslahı sermayesine ait faiz, amortisman ve tamir bakım masraflarının buğday ve arpa maliyetine düşen miktarının belirlenmesinde birden fazla üretim faaliyeti olduğu için buğday ve arpanın GSÜD içindeki oranı dikkate alınarak hesaplama yapılmıştır. Alet makine sermayesini faiz ve amortisman masraflarının buğday ve arpa maliyetine düşen miktarını belirlerken, buğday ekim alanının toplam işlenen arazi içindeki payı dikkate alınmış ve böylece buğday ve arpa üretim faaliyetine düşen alet makine sermayesi sabit masraflarının değeri bulunmuştur ( Kıral vd. 1999). Çiftçi kayıt Sistemine kayıtlı çiftçilerin aldığı doğrudan gelir desteğinin tarımsal gelirler üzerindeki doğrudan ve dolaylı etkisi path analizi ile hesaplanmaya çalışılmıştır. Mevcut verilerin istatistiki analizleri SPSS istatistik paket programı ile yapılmıştır. Path analizi ile ilgili ayrıntılı açıklama 9. bölümde yapılmıştır. 19

31 4. DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİ 4.1 Doğrudan Gelir Desteği nin Tanımı Doğrudan Gelir Ödeme Sistemi, tarım politikalarının amacına ulaşabilmesi için kullanılan en önemli araçlardan birisidir. Bu uygulamanın temel amacı, kamu kaynaklarını kullanarak piyasa güçlerini etkilemeden belirlenen hedef tarım üreticilerinin gelir düzeyinde olumlu gelişmelerin sağlanabilmesidir. Bütçeden tarım sektörüne ayrılan destekler ikiye ayrılmaktadır (Demirci 2000). Bunlar; doğrudan ödemeler (direct payments) ve bütçeden finanse edilen diğer desteklerdir. Doğrudan ödemeler, birçok ödeme çeşidini içermektedir. Bunlar; fark ödemeleri (deficiency payments), alan hektar başına ödemeleri, sigorta ve afet ödemeleri, kaynakların alternatif kullanımı, reformlar ve piyasa fiyat desteğinin azaltılması sırasındaki telafi edici ödemeler (compensatory payments) gibi herbiri alt sektörde farklı etkilere sahip ödeme biçimlerinden oluşmaktadır (Gençler 2002). Bütçe kaynaklı diğer destekler ise; girdilere açık ya da gizli olarak verilen sübvansiyonlar, tarım kredileri, tarımsal araştırma ve geliştirme için yapılan hükümet transferleri, yayım, eğitim ve altyapı hizmetleri ile tarıma yapılan destekleri kapsamaktadır. Son yıllarda, politikalarda doğrudan ödemelerin amaçlarına ve işleyişlerine göre yeni tanımlar geliştirilmiştir. Gelir hedefleyen doğrudan ödemeler ise, gelire doğrudan destek (direct income support) gibi yeni destekleme sisteminde yer almıştır (Gürsel 2003). DGD dar ve geniş anlamda tanımlanabilmektedir. Dar tanımlamada; ürün ve üretim faktörlerine, yani piyasa işleyişine doğrudan bir müdahale olmaksızın hedef kitleye yapılacak geri dönüşsüz desteklemelerdir (Demirci 2000). Geniş anlamda; gelir dağılımını bozucu etkisi düşük doğrudan gelir ödemeleri, hedeflenen gruplara bazı şartlara bağlı olarak yapılan telafi edici ödemeler compensatory payments) ve piyasa fiyatı ile hedef fiyat arasındaki farkın ödenmesinden 20

32 oluşan fark ödemelerini (deficiency payments) kapsamaktadır. Bu ödemelerde; faydalanacak grubun özellikleri, girdi-çıktı ve gelir seviyeleri ilişkilendirilmiş olup, aynı zamanda mevcut ve gelecekteki üretim seviyesini de dikkate almaktadır. Örneğin sabit veya herhangi bir yıldaki üretim seviyesine göre yapılan ödemeler doğrudan gelir ödemelerine örnektir. Başka bir ifade ile, doğrudan gelir desteği kapsamındaki ödemeler; üretimden bağımsız doğrudan gelir ödemeleri (decoupled payments) ve üretimle belli derecede bağımlı doğrudan gelir ödemelerinden (deficiency or compensatory payments) oluşmaktadır (Gençler 2002). Gerek üretimden bağımsız doğrudan ödemeleri, gerek üretimle bağlantılı doğrudan ödemeleri, gelir dağılımı üzerinde etkili olup, üretimden bağımsız doğrudan ödemlerin gelir dağılımına etkisi daha büyüktür (Gençler 2002). Üretimden bağımsız doğrudan gelir ödemelerinde yapılan gelir ödemeleri piyasa fiyatları ve üretimden bağımsız olması gerekmektedir. Bu uygulama ile çiftçiler, üretim kararlarını beklenen piyasa gelirlerine göre belirler. Doğrudan gelir desteklerinin üretimi etkilememesi için 3 koşul gerekmektedir (Babacan 1999). Üretimden bağımsız doğrudan gelir ödemeleri, ekim alnını veya daha fazla ve kaliteli girdi yoluyla verimi artırmayı önlemek amacıyla sabit bir ekim alanı ve verime bağlanmalıdır. Örneğin, herhangi bir ürünün 1999 yılında 2 Ton/hektar verim ve 9 milyon hektar ekim alanı söz konusu ise, ödemeler bu değerlere göre yapılmaktadır. Ödemeler, piyasa fiyatlarını (marjinal üretim maliyeti) baz alan üretim kararlarının oluşmasını sağlamak için mevcut yıl içindeki üretim miktarından bağımsız olmalıdır. Başka bir ifadeyle, ödemelere konu olan ürünlerin üretim düzeyi hiçbir şekilde göz önüne alınmamaktadır. Ödeme miktarı önceden belirlenmeli ve verim veya piyasa fiyatlarındaki dalgalanmalara bağlanmalıdır. Örneğin, devlet 1999 yılında toplam ödeme miktarı olan 1 katrilyon tahsis etmekte ve ödeme miktarı zaman içerisinde azaltılmaktadır. 21

33 Tarım politikası reformlarının genel amacı; politikanın kuvvetli bir piyasa sinyali içermesi, gelir dağılım çarpıklığının düzeltilmesi ve üretimdeki toplam desteğin azaltılması şeklinde sıralanabilir. Bu bağlamda Üretimden bağımsız doğrudan gelir ödemeleri sistemi diğer destek sistemlerine göre daha az piyasa çarpıklığı ve dünya fiyatlarına daha az müdahaleye olanak vermektedir. Doğrudan gelir ödemeleri iki yönden önemli rol oynar. Kuvvetli piyasa sinyalinin olması ve diğer destek sistemine göre daha az gelir dağılım bozukluğu ile gelir transferini üreticilere ulaştırabilmesidir. Belirli alt grup çiftçilere yoğunlaştırılmış gelir desteği ya da politika seçeneklerini daha iyi şekillendirecek araçlar içermesi ve böylece toplam destek seviyesini azaltarak daha etkin bir desteklemeye imkan vermesidir. Genel anlamda üretimden bağımsız doğrudan gelir ödemeleri, serbest piyasa koşulları ile ilgili tüm üretim kararlarını etkilemektedir. Bunlar (Babacan 1999); Üreticiler tarafından elde edilen fiyat ve gelirler, Üreticiler tarafından ödenen girdi fiyatları ve giderler, Kullanılan girdi bileşimlerinin dağılımıdır. Piyasa-fiyat istikrarı ve üretim-kalite yeterliliği gibi daha çok ekonomik gerekçeleri ağır basan müdahale araçlarına karşılık doğrudan gelir ödemeleri sistemi yoksullukla savaşı ve asgari geçim güvencesi oluşturma gibi sosyal amaçlar da taşımaktadır. Bunun yanında toprağı ve çevreyi korumayı da amaç edinmiştir. Ayrıca doğrudan gelir ödemeleri politikasının bir önemli amacı da tarımda işgücü göçünü yumuşatarak zamana yaymasıdır (Güler 2003). Doğrudan gelir ödemelerinin hedef kitlesi; piyasa ürün sunamayan ve daha çok öz tüketime yönelik üretim yapan küçük çiftçiler, ölçekleri gereği piyasaya sınırlı miktarda ürün sunduklarından fiyat desteklerinden yeterince yararlanamayan küçük aile işletmeleri, üretim fazlası bulunan çay, tütün ve fındık gibi tarımsal ürünlerden alternatif 22