8. MODÜL AİLE DANIŞMANLIĞINDA TERAPÖTİK SÜREÇ VE ÖNCÜ YAKLAŞIMLAR KODU

Transkript

1 8. MODÜL AİLE DANIŞMANLIĞINDA TERAPÖTİK SÜREÇ VE ÖNCÜ YAKLAŞIMLAR KODU 1

2 1. AİLE DANIŞMANLIĞI KURAMLARI AİLE DANIŞMASI KURAMLARI JAMES FRAMO YAKLAŞIMI Güçlü ve Sınırlı Yanları VIRGINIA SATIR YAKLAŞIMI Danışma Süreci ve Teknikleri Aile Haritaları Güçlü ve Sınırlı Yanları CARL WHITAKER YAKLAŞIMI Danışma Süreci ve Teknikleri Güçlü ve Sınırlı Yanları MURRAY BOWEN YAKLAŞIMI Danışma Süreci ve Teknikleri Güçlü ve Sınırlı Yanları Danışma Süreci ve Teknikleri BİLİŞSEL/DAVRANIŞÇI AİLE DANIŞMASI Danışma Süreci ve Teknikleri Güçlü ve Sınırlı Yanları JOHN GOTTMAN YAKLAŞIMI Danışma Süreci ve Teknikleri Güçlü ve Sınırlı Yanları HENDRIX İMAGO ÇİFT TERAPİSİ YAKLAŞIMI Danışma Süreci ve Teknikleri Güçlü ve Sınırlı Yanları TRANSAKSİYONEL ANALİZ YAKLAŞIMI Danışma Süreci ve Teknikleri Transaksiyon Transaksiyon Türleri Güçlü ve Sınırlı Yanları KAYNAKÇA

3 8-MODÜL: AİLE DANIŞMANLIĞINDA TERAPÖTİK SÜREÇ VE ÖNCÜ YAKLAŞIMLAR KODU: 1. AİLE DANIŞMANLIĞI KURAMLARI Aile danışmanlığına ihtiyaç duyulduğunda Aile danışmanları; psikolojik danışma kuramlarını, sistem teorilerini ve klinik müdahale tekniklerini birleştirerek danışma merkezlerinde bireylere, çiftlere ve ailelere yardımcı olmaktadırlar (Ambrose, 1996). Aile danışmanlığı kuramları, psikolojik danışma kuramlarına benzerlik gösterir ve onların tekniklerinden faydalanır. Ancak, bu tamamen aile danışması kuramlarının psikolojik danışma kuramlarının aynısı olduğu anlamına gelmemektedir. Aile danışması ile diğer yaklaşımların birbirinden bağımsız ilkeleri, ilgi alanları ve güçleri vardır. Danışma kuramları bireyi merkez alır ve değişim için bilinçaltına ve transferansa odaklanır (Holmes, 1993). Aile danışmanı, aile sistemine yer vermektedir. Psikolojik danışma kuramları tek bir bireye, hastalıklı birime veya gruba odaklanırken; yalnızca aile danışması aile sistemini bir "danışan" olarak görür. Aile danışması aileyi etkileşimde bulunan bir sistem olarak ele alan bir danışmadır, bireylerle ilgilenmez (Foley, 1989). Günümüzde, aile danışmanlığında kullanılan kuramlar çeşitlilik göstermektedir. Geleneksel danışma kuramlarının uyarlaması biçiminde olanların yanında, alanda yepyeni yaklaşımlar ortaya atılmakta ve uygulamaya konulmaktadır. Burada sözü edilecek olan danışma kuramları günümüzde yaygın bir kullanım alanı bulan, denenmiş ve başarıları kanıtlanmış olan yaklaşımlardır. Bu kuramlar sınıflandırılmaya çalışılmış; ancak sayılarının çokluğu nedeniyle herkesin kabul edebileceği ve bütün aile danışması Danışma sürecine, birey değil aile katılır. Aile danışması, aile üyelerinin birbirleriyle nasıl etkileşim kurduğu ile ilgilenir, niçin öyle etkileşmede bulunduğuna bakmaz. yaklaşımlarını gruplayarak belli kategoriler altında toplayabilecek bir sınıflama biçimi saptanamamıştır. 3

4 Son yıllarda çeşitli yazarların yapmış olduğu farklı aile danışmanlığı sınıflandırılmaları bulunmaktadır. Bunlardan Will ve Wrote (1985), Aile danışması kuramlarını 4 sınıfa ayırmıştır: 1- Psikodinamik aile danışması 2- Yapısal aile danışması 3- Stratejik aile danışması 4- McMaster aile danışması Bentovrim (1989)'in yaptığı sınıflama şöyledir: 1- Psikodinamik ve birbiriyle ilintili aile danışması 2- İletişim, sistemler ve stratejik aile danışması 3- Davranışsal aile danışması yaklaşımları Fenell ve Weinhold (1989)'un sınıflandırması şu şekildedir: 1- Psikodinamik aile danışması 2- Kognitif/davranışsal aile danışması 3- Hümanistik/varoluşçu aile danışması 4- Transpersonal aile danışması Foley (1989), aile danışması kuramları ile ilgili 4 sınıflamadan söz etmektedir: 1- Nesnel İlişkiler: Bu bakış açısı Ronald Fairbairn tarafından geliştirilmiştir ve nesne ilişkileri teorisi ile yakından ilişkilidir. Bu yaklaşıma göre, ailedeki hasta üye genellikle bölünmüş, ayrılmış olarak görülür ve diğer aile üyeleri tarafından kabul edilemeyecek hareketleri vardır. Danışmada daha çok geçmiş zaman üzerinde durulur. 2- Aile Sistemleri: Aile sistemi, Murray Bovven'in çalışmaları ile başlamıştır. Bowen, aile danışması alanında 1950'lerde çalışmaya başlamış ve zaman içinde önemli kavramlar geliştirmiştir. 3- Yapısal Aile Danışması: Yapısal aile danışması, Salvador Minuchin'in geliştirmiş olduğu bir yaklaşımdır. 4- Stratejik Müdahale: Aile danışması alanında bu yaklaşım Don Jackson ve Jay Haley tarafından geliştirilmiştir. 4

5 Barker (1992), daha farklı bir sınıflama yapmıştır: 1- Psikodinamik aile danışması 2- Davranışçı aile danışması 3- Grup danışması yaklaşımları 4- Yaşantısal aile danışması 5- Geniş aile sistemleri teorileri 6- İletişim kuramlarını kullanan aile danışması yaklaşımları İletişim ve bilinç (Don Jackson) İletişim ve güç (Jay Haley) İletişim ve duygulanım (Virginia Satir) 7- Yapısal aile danışması 8- Stratejik aile danışması 9- Sistematik aile danışması Nystul (1993), aile danışmasındaki yaklaşımları 5 sınıfa ayırmaktadır 1- Psikoanalitik aile danışması kuramı 2- Yapısal aile danışması kuramı 3- Yaşantısal / insancıl aile danışması kuramı 4- Stratejik aile danışması kuramı 5- Bilişsel davranışçı aile danışması kuramı AİLE DANIŞMASINDA Kİ DİĞER KURAMLAR Kuramlar Psikodina mik Aile Danışması Temsilcisi/ Temsilcileri Ackerman, Framo Temel kavramlar Süreç Amaçlar Aile bozukluklarında intrapsişik güçler önemli. Anlamlı ilişkiler gibi nesnel ilişkiler birinci güdüsel güçtür Egoyu güçlendirme, rolleri tanımlama, danışmanın daha fazla tatmin edici ilişkiler kazanmasına yardımcı olma. Değişmeyi ve gelişmeyi iletişim kalıplarını değiştirerek ilerletme; patolojik içsel çekişmeleri çözme. Yaşantısal Aile Danışması Satir, Whitaker ve Bumberry Kendini gerçekleştirme, Farkındalık, seçim ve sorumluluk Aile üyelerinin kendini gerçekleştirme eğilimlerine fırsat verme, geçmişten ziyade burada şimdi ile ilgilenme. Açık iletişimi ilerletme, aile üyelerinin otantik ve otonomi sahibi bireyler olmasına yardım etme. 5

6 Yapısal Aile Danışması Minuchin Sınırlar ve yeniden yapılanma gibi sistematik kavramlar. Danışman aile üyeleri arasında etkileşimin yapısını değiştirmek için aileye katılır. Sınırları açıklama, aile etkileşiminin esnekliğini artırma, bozuk aile yapısını değiştirme. Stratejik Aile Danışması Halley, madanes Aile üyeleri arasındaki ilişkilerin doğasını belirleyen iletişim kalıpları ve güç mücadelesi Mevcut sorunları çözmek için doğrudan çabalar ile geçmiş olaylardan içgörü kazanmak için ufak çabalar Aile üyeleri arasındaki ilişkiyi tekrar tanımlayarak aile üyelerinin semptomolojisini çözme Adlerian/ Drekursian Aile Danışması Adler, Dreikurs Ailenin tüm yapısı, karşılıklı saygı, kötü davranışların amaçları, doğal ve mantıklı cezayı kullanma, cesaret ve iletişim Olumlu ana baba çocuk ilişkisini geliştirmek için eğitim yapmak Aile içinde meydana gelen sorunların dinamiğini anlama ve olumlu ana baba çocuk ilişkisi geliştirme 2. AİLE DANIŞMASI KURAMLARI 2.1 JAMES FRAMO YAKLAŞIMI Çiftler ve ailelerle 1958'de çalışmaya başlayan James Framo, bireylerin gelişim yıllarında aileleriyle arasında çıkan sorunları inceleyerek, ailenin önemini vurgulayan bir kuram geliştirmiştir. Nesnel ilişkiler kuramlarıyla istikrarlı olarak Framo da, çözülememiş kişilerarası çatışmaların bireyin aile menşei boyunca devam ettiği ve şimdiki eş ve çocuklarına yansıdığına inanır. Framo, ailedeki bu fenomenleri açıklarken hem dinamik hem de sistemci kavramları kullanır. Framo nun Kuramının Temel İlkeleri: 1. İnsanı asıl güdüleyen şey başarılı iletişim kurabilmesidir. 2. Çocuğun ebeveynle geçirdiği hüsran ve gerilim çocuğun kişiliği ile birleşir. 3. Evlenerek çocuk sahibi olan bu birey samimi etkileşim kurar. Çocukluluğundaki gerilimli yaşantıyı bırakmak ister. 4. Aile menşeinde çözülmemiş çalışmalar iç ruhsal probleme neden olur. 5. Birey kendi aile menşeinde çözülmemiş çatışmaları yeniden yaşamalarına fırsat sağlayacak kişilerle evlenir. 6

7 6. Geçmişte çözülmemiş sorunlar genellikle çocuklara yansır. 7. Danışmalarda problem kaynakları ele alınarak çözüme kavuşturulur. 8. Çözüm için kendi aile menşeilerini incelenirse olaylar daha iyi algılanır. 9. Kendi eş ve çocukları arasındaki ilişkiyi kavrayabilir. (Fenell ve Weinhold, 1989). Framo 'ya göre derinlemesine danışma yoluyla evlilik ve aile problemleri çözülebilir. Framo çalışmalarını daha çok aile menşeine göre düzenlemiştir. Danışma sürecinin üç evresi vardır: 1- Eşlerle danışma, 2- Eşlerle grup danışması 3- Aile menşei danışması. Her bir eşle kurulan güvenilir etkileşimden sonra danışmanın odaklandığı terapötik amaçlar şunlardır: 1- Kocanın amaçları 2- Kadının amaçları 3- Danışmanın amaçları Aile menşei oturumlarının iki amacı vardır: 1- Aile menşeilerinden şu andaki aileye yansıyan problemlerin ne olduğunu 2- Aile meşeileri ile daha uygun yaşantı geçirmelerini sağlamak Aile menşei danışmasının özel amaçları şunlardır: Danışan aile menşei ile ilişki kurar. Bunu çocuk yılları ile değil de şimdiki yetişkin hayatı ile yapar. Danışman aile menşeinin danışanın eş ve çocuklarına nasıl yansıdığını keşfetmelidir. Danışan aile menşei ile farklılaşması artırılmalıdır. Toplantılarda ebeveynler hakkında önemli duygu ve düşünceler paylaşılır. Bu toplantılar danışana kendi ebeveynlerini hatalarından dolayı onları affetme gerçekçi olarak algılama ve ebeveynlerine onları sevdiklerini söyleme fırsatı verir Güçlü ve Sınırlı Yanları Güçlü Yanları Danışanın aile menşei ile ilgili problemlerini doğrudan ailedeki bireylerle yapılan oturumlarda ele alan tek danışma biçimidir. Bu kuram şuandaki ailedeki problemin aile menşeindeki bitirilmemiş işlerin neticesi olarak var olduğunu ve eşlerle yapılan grubun gücünü kabul eder. Eşlerin etkileşimini geliştirmek için bu gücü kullanır. 7

8 Sınırlı Yanları Aile menşei çalışması eşler için değildir. Evlilik problemi gibi yoğun bir çalışma gerektirmez. Bazı danışanlar ebeveynlerinin hayatta olmaması veya başka sebeplerden dolayı kendi ailelerine yakınlaşmaya bilirler. Bu yaklaşım şimdiki problemlerin geçmişteki aile menşeinden kaynaklandığı hipoteze dayanır. 2.2 VIRGINIA SATIR YAKLAŞIMI Bir sosyal hizmet uzmanı olan Virginia Satir, bu yaklaşımda en çok tanınan liderlerden birisi olmuştur. Ailenin heyecansal sisteminin, ailenin iletişiminde ifade edildiğine inanan Satir, duygularını ortaya çıkarmak için önemli teknikler geliştirmiştir. Ailenin duygusal sistemine önem veren Satir, aile iletişim kalıpları üzerinde durmuştur. Bütün insanların büyüme ve gelişme için çaba harcadığına inanır ve gelişimde ilk yıllara dikkati çekmiştir. Satir a göre İnsanın büyümesinde özellikle 3 faktör önemlidir: 1. Değişmeyen genetik özellikler; Bunların insanı duygusal ve fiziksel özelliklerini belirler. 2. Gelişim süreci içinde öğrenme ile kazanılan özellikler. 3. Sabit akıl beden etkileşimidir. Olumlu bir benlik saygısı için şu koşulların bireyin ilk yaşamında bulunması gerekir: Fiziksel ihtiyaçların kazanılması Başkaları ile sıcak ilişki Başkalarının dünyası üzerinde egemenlik kurma eğilimi Değerli ve ayrı bir birey olarak onaylanma Kadın veya erkek olduğunu kabul etme (Kalk, 1985). Satir, iletim biçimlerini sınıflandırmıştır. Birey stres altındayken, Sakinleştirici( Yatıştırıcı) Suçlayıcı Akılcı Patavatsızdır. (Goldenberg ve Goldenberg, 1996). Birçok insan ve birçok ailede bu iletişim biçimleri çeşitli kombinasyonlar biçiminde bulunur. Yalnızca uygun iletişimci gerçekleri görür. Samimidir. 8

9 2.2.1 Danışma Süreci ve Teknikleri Beş aşaması vardır: 1- Aile ile güven oluşturma 2- Yaşantılara karşı farkındalık geliştirme 3- Aile dinamiklerine karşı artan farkındalıklar ve anlayışlar geliştirme 4- Danışma oturumlarında farklı davranış anlayışlarına karşı yeni anlayışlar ifade etme 5- Aile üyelerinin kazandıkları yeni davranışları terapötik çevrenin dışında da kullanılmalarını sağlama Ailenin eski algılarını yeniden değerlendirir ve algıları duyguları ve inançları değiştirir. Aileyi yeniden kurma tekniğinin üç amacı vardır: 1- Aile üyelerine eski öğrenmelerinin kaynağını gösterme. 2- Kendi ebeveynlerinin kişiliklerine daha gerçekçi bakmalarına yardımcı olma 3- Aile üyelerinin kendi kişiliklerini bulmalarına yardımcı olma Aile Haritaları Aile genogramına benzeyen bu teknikte, üç kuşağın aile yapısına bakılır. Satir 3 aile haritasını çizer. Bunlar: Annenin aile menşei, babanın aile menşei ve şimdiki aile. Şu içeriklerden oluşur: Bağlama Eğretileme Dokunma Pandomim Drama Yeniden Biçim Verme Danışman, ailedeki karışık fikirleri ve iyi niyetleri vurgulayarak, suçlama tehdidini azaltmaya çalışır. Böylece, aile üyelerinin algılarında değişiklik yaratır. Yeniden biçim verme; Şaka, Sözlü Farz etme, Adlandırma, Sağlamlaştırma, Danışması, İletişim Duruşu, Ben İletileri gibi teknikler içerir. Çoklu Aile 9

10 2.2.3 Güçlü ve Sınırlı Yanları Güçlü Yanları Danışmanın kişiliğine önem verir. Danışman iyi eğitilmiş teknisyendir. Sıcak, kibar ve empatiktir. Bireylerin duyguları ile ilgilenir. Duyguların belirlenmesi ve açıklanması ile ilgilenir. İletişim becerilerini önemser. Sınırlı Yanları Satir in olumlu özellikleri çok işe yarıyordu. Ancak bu şekilde danışan tipi yetiştirmek çok zordur. Yaklaşımının diğer danışmanlar tarafından uygulama zorluğu vardır. 2.3 CARL WHITAKER YAKLAŞIMI Renkli kişiliği ile yaşantısal aile danışmasının en önemli liderlerinden olan Cari Whitaker'de gelişim ve duygulara önem vermektedir. Whitaker'in amacı, bireylere hem ait olma hem de özgürlük duygularını yaşatmaktır. Sosyal uyuma önem vermeyen Whitaker, ailenin ve bireysel aile üyelerinin yaratıcılıklarını artırmaya önem verir. Ayrıca Whitaker, danışma sürecinde teknikten ziyade yaratıcılık ve spontanlığa önem vermektedir.! Whitaker birkaç arkadaşıyla birlikte (David Keith, Augustos Napier ve John Warkentin) sembolik - yaşantısal aile danışmasını geliştirmiştir. Bu yaklaşımı benimseyen danışmanlar, danışmayı kurallar üzerine oturtmayı istemediklerinden, yaklaşımın temel prensiplerini büyük bir titizlikle geliştirilmiştir. Sembolik -yaşantısal aile danışması, sürekli değişime açıktır ve danışmanın sezgisine, ailenin problemini anlamasına bağlıdır. Sağlıklı aileyi betimlerken Whitaker ve Keith (1981) tarafından yaklaşımın temel prensipleri de belirlenmiştir. Danışma süreci ailelerde şu özellikleri geliştirmek için düzenlenir: 1- Aile sağlığı ömür boyu devam eden bir süreçtir. 2- Sağlıklı aile fonksiyonlarını geliştirmek, düzeltmek için yapıcı olumsuz girdiler kullanılabilir. 3- Sağlıklı bir aile, ayrılma ve özerkliği sağlıklı olarak devam ettiren üç kuşaktan oluşur. 4- Aile rolleri esnektir, aile üyeleri rollerini geliştirmeleri ve farklı aile rollerini keşfetmeleri için cesaretlendirilmelidir. 5- Ailede gücün uygulanması esnektir. Sağlıklı aileler "sözde" bir yapı geliştirirler. Aile hoşgörülü olabildiği ölçüde davranışlarda çok büyük esneklikler vardır. 10

11 6- Aile üyeleri, ailede sürekli olarak sapma yaratmayacak şekilde geçici olarak "çılgın" gibi davranabilirler. 7- Sağlıklı aileler yaşanabilecek sıkıntılara rağmen sürekli olarak gelişirler ve kendileri hakkında fonksiyonel bir gerçeklik geliştirirler. 8- Sağlıklı ailenin semptomları serbest değildir. Tam tersine sağlıklı aileler, ailenin gelişim ve büyümesinin bir parçası gibi semptomlarla ilgilenirler. 9- Çocuklarla yaşanan problemler, ebeveynlerin kendilerine Whitaker'e göre danışma sürecinin ilk amacı, geçmiş ve geleceği kaldırarak yalnızca var olmayı öğretmektir. Burada faktör, varoluşsal bir yol bulup yapmak ve şu anda olmayı kabul ettirmektir. bakmaları ve bununla nasıl baş edecekleri konusunda bir plan yapmaları için fırsatlar yaratır. 10- Sağlıklı aileler, stresi her bir aile üyesinde yaşarlar ve farkındadırlar. Stresin kaynağı sürekli olarak bir üye değildir. Diğer bir deyişle, ailede belirgin bir hasta yoktur, bu bir kişiden diğerine geçer. 11- Sağlıklı ailelerde, samimiyet ve özgürlük birliktedir. Üyeler, bireysel ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde davranmakta özgürdürler Danışma Süreci ve Teknikleri Whitaker' in renkli tanımlamasıyla Aile danışması seyahati kör bilgi ile başlar ve İşlem öncesi evrede ailenin oturumlara gelmesi beklenir. Orta evrede, danışmanlar ve aile üyeleri gelişim için gittikçe artan bir ilgi içine girmişlerdir Son evrede, ailede esneklik artmıştır. Ayrılma evresinde, aile kendi kaynaklarını daha fazla kullanmaya başlar ve yaşam biçimlerinin sorumluluğunu üstlenirler. Ayrılık ile boş yuva duygusu yaşanarak haz alınır. Boş bir yuva ile sonlanır." Sembolik - yaşantısal aile danışmanlığının amacı aile üyelerinin "ait olma" duygularını artırma ve aynı zamanda aile üyeleri için aileden ayrı bir birey olma fırsatını yaratmaktır (Fenell ve Weinhold, 1989). Whitaker, aileyle birlikte geçirilen yaşantının, onların gelişimi için olduğunu vurgular. Ona göre, aileyle sembolik düzeyde "meta konumda" ilgilenilmelidir.! Beysbol dilini sıkça kullanır ve kendisini bir koç gibi görür. Whitaker, şimdiki semptomları bireylerden ayırır ve şimdiki olası evlilik dışı ilişkilere yayar. 11

12 Whitaker'in görünüşe göre aile danışması şu evrelerden oluşur: Whitaker ve Keith (1981)'e göre, danışma sürecine bütün aile üyeleri ile birlikte başlamak çok önemlidir. Bu şekilde, bütün aile sistemi içinde değişecek parçalar belirlenir. Eğer bütün aile ile danışmaya başlamak mümkün olmazsa, en kısa zamanda danışmaya gelmeleri için ısrar edilir. Ortak danışma, çalışmanın düzenli bir parçasıdır. Genellikle iki danışman oturumlara birlikte katılır. Ancak bunda çeşitli alternatifler de olabilir. Bir danışman tek başına çalışıp, meslektaşı ile sonradan istişare edebilir. Bu istişare telefonla da yapılabilir. Çocuklar olmadan aile danışmasının odaklanması çok zordur. Çocuklar ebeveynlerinden daha esnek ve daha dürüsttürler. Çocuklar daha kolay etkilenebilir. Danışman, çocuklarla olan davranışlarıyla ebeveynlere model olur (Whitaker ve Keith, 1981).! Danışma süreci zamanla sınırlı değildir. Oturumlar genellikle haftada bir kez yapılır. Gerekirse haftada iki veya daha fazla da yapılabilir. Eğer anksiyete çok yoğunsa, her gün görüşülür (Whitaker ve Keth, 1981). Danışma sürecine birlikte katılmanın birçok sebebi vardır. Bunlardan bazılarını Whitaker ve Keith (1981) şu şekilde sıralamaktadır: Ortak danışma takımı daha yaratıcıdır ve fonksiyonelliği sağlar. Terapötik değişimde iki danışman bulunursa, manevi güç artar. Ortak danışmada her danışman kendi özelliğini meslektaşı ile denkleştirir. Ortak danışma düşünme özgürlüğünü sunar. Bir danışman aile ile aktif çalışırken, diğeri geride kalarak uzaktan onları izler ve farklı düşünceleri izlemeye çalışır. Ortak danışma, bir aile üyesinin terapötik yardımcılık görevini çalmasını önler. Ortak danışma dışarının etkisini azaltır. Ortak danışma, danışmanların bütünlüklerini korumalarına ve amaçlarını geliştirmelerine yardımcı olur. Ortak danışma, danışman ile danışan arasındaki teke tek ilişkiye izin verir. Whitaker'e göre ortak danışman'ın bir diğer yararı da, iki danışman etkileşiminin aile üyelerine sağlıklı etkileşim için model olmasıdır. Ortak danışmanlar birbirlerini desteklerler, aynı fikirde olabilirler, karışık olabilirler, birbirlerini eğitebilirler vs. gibi birçok fonksiyonel davranış içine girerler. Bu davranış genellikle aile için yardımcı olur (Fenell ve Weinhold, 1989). Whitaker, bireylerle ve ailelerle çalışırken danışmanın canlı, neşeli, hayat dolu olması gerektiğini vurgular. Danışman, ailenin inanç sistemini ve sembolik kelimeleri ortaya çıkarmalı ve spesifik terapötik teknikler yerine bunları kullanmalıdır (Goldenberg ve Goldenberg, 1996). Danışman, bir koç veya vekil büyük ebeveyn gibidir. Aile, yeni doğmuş bir bebeğe benzetilir. 12

13 Whitaker ve Keith (1981), ilk görüşmede bir kalıp takip ettiklerini belirtmektedirler. Aileye, her bir üye ile teke tek görüşüp, neler olup bittiği hakkında konuşulacağı söylenir. Psikolojik olarak en soğuk üyeden (genellikle babadan) başlanır. Babadan sonra kardeşler ve en son anne ile görüşülür. Birçok olayda, anne neler olup bittiğini bilir ve bu şekilde semptomları bulmak daha elverişlidir.! Görüşme sırasında, bir üye konuşanın sözüne karışırsa danışmanlar ona nazikçe durmasını söyler. Ona, bu görüşmenin amacının ailede olanları ortaya çıkarmak olduğu, daha büyük sebeplerle neden olmak istenmediği söylenir. Danışmaya Katılma Danışman, aileye empati kurmalıdır. Whitaker ve Keith (1981), ilk görüşmede aileyi ele geçirmek için çok sıkı çalıştıklarını belirtirler. Eğer danışmanlar baba ile bir irtibat kurabilirse, danışmanın devam etme şansı artar. Eğer kuramazsa danışma kesilir. Ayrıca, danışman anne ile aşırı ilgilenirse de danışma kesilir. Bu aşırı ilgi birkaç şekilde olabilir: Cinsel olarak baştan çıkartma, Onu damgalanmış birey olarak görme, Onu kızdırma. Danışman'ın aile üyeliğini kazanmasının bir başka yolu da, ikili transferans (bilateraltransference)tır. Danışman ailenin diline, aksanına veya ritmine uyum sağlar. Danışman'ın duruşu aile üyelerinden birisine benzeyebilir. Çocuklarla oynama aileye katılabilmenin bir başka yoludur. Görüşmenin ilerleyen oturumlarında spesifik teknikler kullanılır. Birkaç önemli teknik şunlardır: Gelişimi desteklemek için semptomları yeniden belirleme Gerçek davranışlar yerine hayali alternatifleri ile aile üyelerini eğitmek Sembolik-yaşantısal aile danışmasında, danışmanlar için çok kalıplaşmış kurallar geliştirilmiştir. Bu kuralları şöyle sıralayabiliriz: İçi kullanma Aile üyelerini rollerini değiştirmeleri, Aile üyelerinin çaresizliklerini artırma Duygusal yüzleştirmeler Çocuklarla çocuk gibi davranma Benliği kullanma Başkalarınca belirgin olan her şeyi ikinci plana itme. Nasıl sevileceğini öğren. Küçük çocuklarla ilgilen. Üç yaşından küçük çocuklar sizin ilginize kayıtsız kalabilir. Kendi iç tepkilerinize saygı duyun ve davranışlarınıza şüphe geliştirin. Arkadaşınla, ortağınla eğlen ve birbirinize çocuk gibi davranın. Rolünle diğerlerini dilediğin gibi eğlendir, kahkahalarla güldür. 13

14 Rolünden geri çekilmeyi ve ileri gitmeyi öğren. En iyi silahınla, güçsüzlüğünü önle. Uzun süreli ilişkiler kur. Böylece kin ve nefrete karşı güvende olursun. Ölünceye kadar gelişmelisin. Kendi yaşamında ve etrafındaki anlamsızlıklara, saçmalıklara karşı şefkat duygularını geliştir. Böylece yaşantında üstün olmayı öğren. Yaşamının temellerini geliştir. Güvendiğin birisiyle çılgınlıklarınızı birleştirerek keşfedin. Profesyonel bir grup oluştur. Böylece, ortağın senden ayrılırsa zarara uğramazsın. Plato'nun deyimiyle "ölümü uygula". Bu kurallar danışmana başkalarının ihtiyacını karşılamadan önce, kendi ihtiyaçlarını karşılamada emin olmasını sağlar Güçlü ve Sınırlı Yanları Güçlü Yanları Güçlü yönlerini şöyle sıralayabiliriz: Birincisi, ailenin fonksiyonelsiz davranış kalıplarını değiştirmek için ortak - danışman takımını gerekli görmesidir. Whitaker ve arkadaşları, danışmanın ne yapması gerektiğine önem vermişlerdir. Yani, danışma sürecinin nasıl yönlendirileceği konusunda aile değil, danışman'ın görevli olduğuna inanırlar. Diğer yaklaşımlara nazaran, sembolik yaşantısal aile danışması, aileyi değiştirirken danışman ın spontanlığı ve yaratıcılığını desteklerler. Sınırlı Yanları Sınırlı yanı, sistemli teorik yanının azlığıdır. Sembolik - yaşantısal aile danışmasında, ortak danışman takımının aile üyelerine karşı dolaysız, acil tepkileri çok önemlidir. Spesifik durumlarda, herhangi bir özel tepki biçimi önerilmemektedir. Bu nedenle, danışmanların bu yaklaşımı uygulama biçimleri şüphe ile karşılanır. İkinci sınırlı yanı, etkisiz süreç ailelere sürekli zarar verebilir. Üçüncüsü ise, bu yaklaşım hakkında çok şey söylenmiştir, ancak literatürde onun iddialarını destekleyecek çok az deneysel destek vardır (Fenell ve Weinhold, 1989). 2.4 MURRAY BOWEN YAKLAŞIMI Psikoanalitik kuram her ne kadar tek bir kişinin kişilik gelişimine baksa da aslında birey ile ailesi arasındaki etkileşimle ilgilenir. Freud bireyin kişilik yapısında ailesi arasındaki etkileşimle ilgilenir. Freud bireyin kişilik yapısında ailenin anahtar rol oynadığına inanır. (Goldenberg ve Goldenberg, 1996). Psikoanalitik aile danışmasının amacı aile üyelerini bilinç dışının sınırlamasından kurtarmak ve böylece aile üyelerinin birbirleriyle bir bütün olarak etkileşimde bulunmalarına yardım etmektir. Geçmişlerine bağlı olan bireyler yerine şu anki gerçeklerle ilgilenebilen bireyler olmalarına çalışılır. 14

15 Krizde olan ailenin acil problemleri anlayış ve destekleyici tarzda ele alınır. Kriz çözüme ulaştıktan sonra danışmanlar aile ile uzun süreli danışma yapmak isterler. Ancak bu birçok aile tarafından kabul edilmeyebilir. Eğer danışmanlar amaçlarını yalnızca ailenin acil problemlerini çözüme ulaştırmak olarak algılarlarsa, diğer yaklaşımları benimseyen danışmanlardan hiçbir farkları kalmaz.! Psikoanalitik aile danışmanları savunmaları inceleme ve bastırılmış ihtiyaçları ortaya çıkarma yerine savunmaları destekler ve iletişimi açıklamaya çalışırlar. Diğer yaklaşımlarda ailenin davranışlarında değişim yapma (örneğin çocuğun okul fobisini giderme gibi) danışmanın amacı olarak görülürken; psikoanalitik aile danışmasında bunlar yan ürün olarak algılanır. Asıl amaç, altta yatan çatışmaları çözmektir (Nichols ve Schwartz, 1998) Danışma Süreci ve Teknikleri Psikoanalitik aile danışmasında, eşler arasında ve ebeveyn- çocuk arasında etkileşimin kapalı etkileşim olduğu vurgulanır. Psikoanalitik aile danışmasının amacı, aile üyelerini bilinçdışının sınırlamasından kurtarmak ve böylece aile üyelerinin birbirleriyle bir bütün olarak etkileşimde bulunmalarına yardım etmektir. Psikoanalitik aile danışması, aileyi analitik bir yaklaşımla anlamaya çalışır. İşlev bozukluğunun ilk çocukluk deneyimlerinden kaynaklandığı kabul edildiğinden, danışma süreci daha çok geçmişe yöneliktir. Psikoanalitik danışmanlar, bireylerin bağımsızlık ve duygusal gelişimlerinin en iyi kendi ailesinde, duygusal bağları içerisinde çalışma yaparak gelişebileceğine inanırlar. Danışma sürecinin ilk aşamasında danışman şunları yapar: 1. Aile üyelerinin egolarının güçlü ve zayıf yanlarını belirler. 2. Danışmadaki motivasyonu saptar. 3. Danışmanın amacını belirler. 4. Terapötik bir ittifak kurmayı çalışır. Genel olarak danışma sürecinin dört aşaması vardır: Danışma Sözleşmesi İlk Evre Evreler Üzerinde Çalışma Bitirme Bu yaklaşımda danışman öğretmen, iyi anne, katalizatör rollerini üstlenir. Danışma süresinde kullanılan tekniklerin bazıları şunlardır: 15

16 Transferans, Rüya ve gündüz rüyalarının analizi, Yüzleştirme, Güce odaklanma, Yaşam hikâyesi, Tamamlama. Aile danışmanları dört yolla açıklama yaparlar. Bunlar: 1- İç yaşantılar 2- Bu yaşantıların hikâyesi 3- Eşlerin bu yaşantıya nasıl tahrik edildiği 4- Oturumlarda genel durumların nasıl olduğu (Nicholas ve Schwartz,1988). Danışman aile üyelerinin geçmiş deneyimlerini, şimdi nasıl olduklarını sorgular bu yorumlar özellikle çocukluk yılları ile ilgilidir. Danışman yorum yapabilmek için kendisine veya diğer aile üyelerine yapılan transferanslardan bilgi toplar. Danışmanlar dirençle de ilgilenir. Direnci ortaya çıkarmak için yorum yaparlar. Aile danışmasında direnci yorumlama tekniği bireysel danışmadaki kullanımından farklıdır. Bireysel danışmada direnç oluşmadan yorum yapılmaz ve genellikle danışmanı değil danışanın direnci yorumlaması beklenir. Aile danışmasında direnç daha dolaysız ve çabuk yorumlanır. Çünkü aile içinde direnç daha çabuk belli olur. Bu nedenle danışman dirençle daha erken karşılaşır Güçlü ve Sınırlı Yanları Güçlü Yanları En güçlü yönü insan davranışlarına etki eden bilinç dışı güçleri vurgulamasıdır. Danışma süreci sonunda aile üyeleri bu güçlerin kendilerini nasıl etkilediğini fark ederler. Temel savunma mekanizmaları üzerinde durur. Etkileşimin daha anlaşılır olmasına yardım eder. Fonksiyonelsizliğin geçmiş menşeine önem verir. Sınırlı Yanları Sınırlı yanları, nedene odaklanması, etkileşime etki yapmamasıdır. Sürecin uzaması, hizmetin pahalıya gelmesine neden olur. Kuramı aile danışmanlığına başarıyla uygulayan Murray Bowen ve James Framo Sistemi 'lerde geliştirdiler. Murray Bowen 'e göre, aile birbiriyle etkileşim içinde olan bir bütün görünümündedir. Sistemdeki parçalardan birinin değişmesi sistemin temelini etkilemektedir. 16

17 Amaç, her bir aile üyesinin, tüm aile sisteminin bağımsızlığı ile birlikte kimliğini dengede tutmayı başarmasıdır. Sistemdeki sabitlik, durağanlık amaçtır. Eğer bir değişiklik olursa buna uyum sağlamaya çalışır. Bowen 'in kuramında 8 ana kavram vardır: 1. Benliğe farklılaşma, 2. Üçgen, 3. Çekirdek ailenin duygusal sistemi, 4. Aile yansıtma süreci, 5. Duygusal yoksunluk, 6. Kuşaklararası aktarma süreci, 7. Kardeş konumu. 8. Toplumsal gerileme Danışma sürecinin amacı, anksiyeteyi azaltma ve semptomları hafifletme, her aile üyesinin farklılaşma sürecini artırmaktır. Bunun için aile danışması eşler arasındaki etkileşimi açıklar, duygusal sistemin fonksiyonlarını öğretir, ben dilini kullanarak farklılaşmayı sağlar Danışma Süreci ve Teknikleri Genel olarak bu sürecin iki amacı vardır: 1. Anksiyeteyi azaltma ve semptomları hafifletme 2. Uyumu sağlayabilmek için her aile üyesinin farklılaşma düzeyini artırmak Bowen aile danışmasının dört temel işlevi olduğuna inanır: 1. Eşler arasındaki etkileşimini belirleme ve açıklama 2. Ailenin duygusal sisteminden kendini çekme 3. Duygusal sistemin fonksiyonlarını öğrenme 4. Danışma oturumlarında ben konumunu kullanarak farklılaşmayı gösterme (Fenell ve Weinhold, 1989). Bowen'in kullandığı yedi teknik şunlardır: 1. Genogram, 2. Üçgen, 3. İlişki yaşantıları, 4. Antrenörlük, 5. Ben dili, 6. Çoklu aile danışması, 7. Yerine geçen hikayeler. 17

18 2.5 BİLİŞSEL/DAVRANIŞÇI AİLE DANIŞMASI Kuramsal Görüş Davranışçılık yardım mesleklerinde en eski yaklaşımlardan birisidir. Davranışçılık akımı, 1970'lerde bilişselcilerden etkilenmiş ve bu akım birleşerek bilişsel davranışçı danışma ortaya çıkmıştır.! Bilişsel - davranışçı aile danışması oldukça yeni bir uygulama olmasına rağmen, görüşlerini bilişsel - davranışçı kuramdan alır. 1970'lerden sonra bilişsel-davranışçı yaklaşım, çiftlere ve ailelere uygulanmak için yoğun çaba harcanmıştır. Bilişsel yaklaşıma bağlı danışmanlar danışanlarının düşünce kalıplarını, inançlarını ve tutumlarını değiştirmeye çalışırlar. Çünkü onlara göre davranışların değişimi için bunlar gereklidir. Davranışçı yaklaşıma bağlı danışmanlar ise spesifik davranışların değişimi için uğraşırlar. Objektif olarak ölçülebilen, gözle görülür olaylarla ilgilenirler. Davranışçı yaklaşım içgörü istemez veya düşünce ve tutumların değişimi ile ilgilenmez. Semptomlar güncel bir problem olarak algılanır. Davranışçı yaklaşımın uygulamaları uzunca bir süreden beri devam etmekle birlikte aile danışmanlığında son yıldır kullanılmaya başlanmıştır. Bilişsel yaklaşımın öncüleri Albert Ellis, Aaron Beck ve Victor Raimy'dir. Birçok davranışçı danışman çalışmalarını ve teorik temellerini Albert Bandura'nın Sosyal Öğrenme kuramından almışlardır (Fenell ve Weinhold, 1989). Bu yaklaşıma göre ailedeki bir problem aslında yanlış öğrenmelerden kaynaklanır. Yanlış öğrenmeler çeşitli öğrenme yollan ile giderilebilir (Gabrill, 1981). Son yıllarda davranışçılar insan insana etkileşimde bilişsel faktörlerin önemini kabul etmişlerdir. Geçmişe oranla bugün davranışçılar insanların ne içsel çatışmalar ne de dış güçler tarafından yönlendirildiğine inanırlar. Bunun yerine bilişsel faktörlerin de (düşünme ve seçim yapma yeteneği) hesaba katılması gerektiğini savunurlar. Önceleri istenmeyen davranışın ortadan kalkması için çevre koşullarının değişmesi ge savunan davranışçılar, şimdi ise davranışların değişmesi için kendi kendine düzenlem regulation) ve kendi kendine yönlendirme (self-direction)'in önemini vurgularl Bilişsel-davranışçı danışma yaklaşımı insanın şimdiki düşünce kalıplarını etkileyerek ve hareketlerini değiştirmeye çalışır (Goldenberg ve Goldenberg, 1996). İnsanlar kendi davranışlarını değiştirebilir veya ayarlayabilirler. İnsanların sembolik düşünme kapasitesi vardır ve hareketlerini düzenlemeleri için onları esnek tutarlar (Goldenberg ve Goldenberg, 1996). 18

19 Bu yaklaşıma göre insanlar çocukluğunda kendisi ve çevresi hakkında bazı değer yargıları edinir. Çocuğun sevilme, korunma ve saygı görme ihtiyacı, büyüme, gelişme, iyi bir insan olarak yaşama eğilimi vardır. Çocuk bu ihtiyaçlarını doyuran yetişkinlerin değerlerini kolayca benimser ve özümler. Çocuğa kusursuz olması gerektiği, aksi halde sevilmeyeceği söylenmişse çocuk bunu hiç eleştirmeden evrensel bir doğru olarak kabul eder.! Ancak bu beklentiyi her durumda karşılayamadığında kendisini değersiz, yetersiz ve suçlu olduğunu düşünür ve kaygıya kapılır.! Çünkü düşünceleri duygularını etkilemektedir. Benliği yıkıcı düşünceler ise yine benliği yıkıcı duygulara yol açmaktadır (Kuzgun, 1988). Akılcı duygusal yaklaşım, aile üyelerinin mantıksız inançlarının duygusal rahatsızlıklara neden olduğunu fark etmelerine yardım eder. Akılcı-duygusal aile danışmasının amaçlarını şöyle sıralayabiliriz: Aile üyelerine diğer aile üyelerinin söylediklerini fazla ciddiye almamalarını öğretme. Başkalarının aile içinde nasıl hareket etmesini istiyorsa ona göre de kendilerinin de kesinliklerinden (katılıklarından) vazgeçmelerine yardımcı olma. Aile üyelerinin duygularını yaşamaları için onları cesaretlendirme. Bu duygulardan ortaya çıkan enerjileri kullanarak başka aile üyelerinden istediklerini sormaları ve yapmaları için onlara yardım etme. Aile üyelerinin mantıksız inançlarının farkına varmalarına yardımcı olma ve onların bu inançları nasıl bırakacaklarını öğretme Danışanların kendi mantıksız inançları ile mücadele edebilmeleri için birkaç bireysel danışma tekniğini öğretme. Danışanlara daha etkili çatışma çözme becerilerini öğretme. Danışanlara kendilerini sıkıntıya sokmadan aileleri ile nasıl ilgileneceklerini öğretme (Fenell ve Weinhold, 1989). Sosyal öğrenme kuramı psikoloji alanında yaklaşık 30 yıldır geniş bir yer tutarken, bunun aile danışmasındaki yeri oldukça yenidir. Sosyal öğrenme kuramı, aile de dâhil olmak üzere birçok değişik popülâsyonlarda etkili bir şekilde uygulanmış olması nedeniyle aile danışmanlığında gittikçe fazla önem görmeye başlamıştır. Sosyal öğrenme kuramı ailenin çeşitli evrelerinde nasıl etkilendiklerini ve karşılıklı nedensel kalıpları nasıl geliştirdiklerini göstermeye çalışır. Tipik evreler şunlardır: 19

20 Flört, Evlilik, Çocuklar, İkamet yerleri, Meslek değişimleri, Okulda çocuklar, Sosyo-ekonomik düzeydeki değişmeler, Çocukları n evden ayrılması, Emeklilik. Bu evrelerin her birinde fonksiyonelsiz davranışların gelişme potansiyeli mevcuttur ve eğer bunlar düzeltilmezse bu fonksiyonelsizlik bir sonraki evreye geçer. Genellikle problemin nedenleri şunlardır: Eşler arasında uygun aile becerilerinin yetersizliği Dış çevredeki değişimler Aile üyelerinin birbirine karşı pekiştireçleri azaltmaları, Alışılmış tepkileri sürdürmeleri (Fenell ve "Weinhold, 1989). Danışman'ın ihtiyacı olduğu temel beceriler şunlardır: Davranışı inceleme, İlişki kurma, Yapılama, Özetleme, Yorumlama, İçeriği yansıtma. Buna ek olarak danışmanların davranışı değerlendirme becerilerinin olması gerekir. Davranışları değerlendirme şunları içerir: Problemli davranışa neden olan çevredeki değişkenleri belirleme Problemli davranış hakkında kişilerin duygu ve düşünceleri gibi var olan faktörleri keşfetme Bireylerin olaylar karşısında nasıl tepkide bulunduklarını belirleme Problemli davranışın sıklığını artıran pekiştireçleri ortaya çıkartma Düzenleyici süreçte danışman aile üyelerine şu becerileri kazandırabilir: Problemli davranış uygun olarak nasıl görmezlikten gelinebilir. Doğal ve mantıklı nedenler nasıl daha etkili kullanılabilir. Davranış olasılıkları nasıl oluşturulur. Geçici olarak, aile üyelerini pekiştirici bir çevreden pekiştireçlerin olmadığı bir çevreye nasıl çekilebilir. İşbirliği yapmayan aile üyelerine nasıl görev verilir. Eğer yukarıda saydığımız işlemler işe yaramazsa, aile üyelerinin imtiyazlarına nasıl el konulur. Güçlendirme sürecinde aile üyeleri genellikle şöyle eğitilir: 20

21 Diğer insanlara nasıl dikkat edilir. Sosyal ödüller nasıl verilir. Kucaklama ve dokunma gibi bedensel ilgi nasıl verilir. Nasıl birlikte zaman geçirilir ve bunlar nasıl planlanır. Ailenin aktiviteleri arasında nasıl eşitlik sağlanır. Ödüller ve diğer hususlar nasıl kullanılır (Fenell ve Weinhold, 1989) Danışma Süreci ve Teknikleri Davranışçı aile danışmasının amacı, özgül davranış modellerini ailenin arzuladığı biçimde değiştirmektir. Davranışçı aile danışmasını diğer yaklaşımlardan ayıran başlıca öğeler şöyle sıralanabilir: Davranışçı aile danışması sorunların çıkış noktasından çok, devam etmesindeki faktörler ve normal olmayan davranışlarla ilgilenir. Sınırlı ve özgül amaçlara yöneliktir. Sosyal öğrenme ilkelerinden yararlanır. Kendi kendine yönetme (self-management) ve kendi kendini güçlendirme (self-reinforcement) ilkelerine dayanır (Öztürk, 1981). Davranışçı aile danışmasının aile üyelerine kazandırmayı istedikleri amaçlarını kısaca şöyle sıralayabiliriz: 1. Başkalarının ne istediğini açıkça ve direkt olarak sorma 2. Olumlu ve olumsuz dönütleri hem vermeyi hem de almayı öğretme 3. Benliği yıkıcı davranışları veya düşünceleri fark edebilme ve bunlara meydan okuma 4. Saldırganlaşmadan kendine güvenme ve iddialı olmayı öğrenme 5. Suçluluk hissetmeden konuşabilme 6. Olumlu benlik disiplini metotlarını geliştirme (düzenli egzersiz, kontrollü yemek yeme gibi). 7. İletişimi ve sosyal becerileri öğrenme 8. Ailedeki çeşitli probleme çözüm getirmek için çatışma çözme stratejilerini öğrenme (Fenell ve Weinhold, 1989). Bilişsel yaklaşımın iki genel amacı şudur: 1. Kendini suçlamayı (aşağılamayı) azaltma, 2. Başkalarını suçlamayı azaltma. Bu iki genel amacın sonucunda spesifik çıktıkları şöyle sıralayabiliriz: Başkalarının hakkına saygı gösterme 21

22 Kendini yönetme, bağımsızlık ve sorumluluk İnsan hatalarını anlama ve hoşgörülü olma Yaşamın bilinmeyenlerini kabul etme Değişime karşı esnek ve açık olma Dışarıdaki bazı şeyleri yüklenme Yeni şeyleri denemek için gönüllü olma ve risk üstlenme Kendini kabul etme (Fenell ve Weinhold, 1989) Bilişsel-davranışçı aile danışmasında aile bireyleri arasındaki anlayışı geliştirmeyi amaçlayan birlikte görüşmelerle tedavi edilirler. Burada ana fikir, her kişinin ailenin diğer bireylerinden en çok ne istediğini ve karşılığında ne vereceğini belirtmesi gereğidir (Gelder, 1989). Bilişsel / davranışçı aile danışması bazı evrelerden oluşur: 1. İlişki Kurma Evresi 2. Evlilik Evresi: Bu evrenin iki önemli özelliği vardır: 1- Aile üyeleri arasındaki iletişim becerilerini güçlendirmek, 2- Danışma sürecinde yazılı bir danışma sözleşmesi 3. Ayrılma Evresi Aile ile ilk buluşma sırasında aşağıdaki hususlar gerçekleştirilmelidir (Gambrill, 1981): İletişim problemlerinin ve bunların oluşturduğu şartların açık bir tanımlamasının yapılması Aile etkileşimini olumsuz bir şekilde etkileyen davranışların sıklığı, süresi, boyutları ve hangi işlevleri engellediğini belirleme Problem davranışı devam ettiren, azaltan veya artıran faktörlerin belirlenmesi İstenmeyen davranışı değiştirebilmek için kullanılabilecek bireysel ve çevresel kaynakları belirleme Aile üyelerinin danışmaya ilişkin amaçlarını belirleme Amaçlara başarılı bir şekilde ulaşabilmek için kolaylaştırıcı ve engelleyici faktörlerin belirlenmesi.! Bilişsel-davranışçı aile danışmasında, ailede değişim meydana getirmek için öğrenme teorilerinin teknikleri kullanılır. Orijinalinde bireylerle kullanılan teknikler ailelere uyarlanır. Tekniklerin çoğu birlikte kullanılarak, aile üyelerinin bireysel olarak veya hep beraber istenilen davranışları nasıl algılayacaklarını ve onaylayacaklarını öğrenirler (Gladding, 1998). Bilişsel-davranışçı aile danışmasında danışmanların rolü bir eğitici gibidir. Danışmanlar aileye kendi ilişkilerini nasıl değerlendireceklerine ilişkin model olurlar. Danışmanlar ailede değişimi başarabilmek için bilişsel- davranışçı stratejilerden ve kendi kaynaklarından faydalanırlar. 22

23 Sıklıkla kullanılan tekniklerin bazıları şunlardır: Operant şartlanma, Klasik şartlanma, Antrenörlük (coaching) Söndürme (extinction), Olumlu pekiştirme, Mukabele (Quid pro quo), Karşılılık (reciprocity), Sistematik duyarsızlaştırma, Dışlama (time out), Tablolaştırma (charting), Premack ilkesi, İlgilenme günleri (caring days), İletişim becerisi eğitimi, Kontrat -yapma, Karar verme becerileri, Mantıksız düşünceleri tartışma, Düşünce durdurma, Kendini eğitme eğitimi, Model olma ve rol oynama.! Bilişsel-davranışçı aile danışmanları özellikle aile üyelerinin bilişlerini ve hareketlerini değiştirmeye çalışırlar. Bunun için danışmanlar çok zaman harcayarak, problemleri aile ile tartışırlar. Bilişsel-davranışçı aile danışmanı olabilmek için, kullanılan spesifik stratejileri aktif olarak planlamak ve uygulamak gerekir. Terapötik müdahaleler çok büyük enerji gerektirir (Gladding, 1998). Bilişsel-davranışçı aile danışması üç uygulama alanında yoğun olarak kullanılmaktadır. Bu uygulama alanları şunlardır: Davranışçı evlilik danışması Davranışçı ebeveyn eğitimi Cinsel danışma Güçlü ve Sınırlı Yanları Güçlü Yanları Bilişsel-davranışçı aile danışmasının güçlü yönlerini şöyle sıralayabiliriz: Danışman, danışma sürecinin aktif bir üyesi konumundadır ve aileye davranışlarıyla model olabilir. Gözle görülebilir davranışlar üzerinde durması ve yazılı bir kontrat yapmasından dolayı danışanlar, danışma sürecinin hedeflerini ve bunun doğrultusunu kolayca anlayabilirler. Bu yaklaşımda, eğer bir teknik danışma sürecinde etkili olmuyorsa, daha etkili bir başka tekniği planlama fırsatı vardır. Çok sayıdaki danışanlara, etkili bir şekilde uygulanabilen yöntemlerinin olması yaklaşımın güçlü yönleri arasındadır. 23

24 Öğrenme teorilerinin ilkelerini etkili bir şekilde öğrenen ebeveynler, bunu diğer problemlerinin çözümünde de kullanabilirler. Bu yaklaşım, sürekli değişim halindedir. Ebeveyn eğitimiyle başlayan yaklaşım, ailenin bir sistem olduğuna odaklanmıştır. Kısa süreli sürecinin olması, yaklaşımın bir diğer güçlü yönüdür.! Bilişsel-davranışçı aile danışması, anormal davranışlara medikal tedaviyi reddeder. Çünkü bu yaklaşıma göre, birçok problem kişisel, sosyal veya iş ilişkilerindeki yetersizliklerden kaynaklanır. Bu nedenle, yetersiz kişilerin eğitime ihtiyacı vardır. Problemin biyolojik veya medikal nedenlerine zaman ayrılmaz. Ayrıca, bireylerin geçmiş hikâyesini almak için de zaman ayrılmaz, hemen probleme odaklanır (Harper,1975; Fenell ve Weinhold, 1989; Gladding, 1998). Sınırlı Yanları Bilişsel-davranışçı aile danışmasının sınırlı yanlarını da şu şekilde sıralayabiliriz: Diğer yaklaşımlara göre bilişsel-davranışçı aile danışması daha az sistemlidir. Bu yaklaşımın temel aldığı öğrenme teorisi, ailelerde doğrusal değişim sağlar ancak bu bütün ailenin değişimden yararlanmasına engel olur. Bu yaklaşımı benimseyen aile danışmanlarının bazıları, duygu gibi davranışın etkili parçalarına odaklanmamışlardır. Bunun yerine, öncelikle davranışlara, ikinci olarak düşüncelere bakarlar. Bu nedenle, danışma sürecinde bazı üyeler uygun şekilde hareket ederler ancak farklı bir şey hissetmezler. Bazı vakalarda etkili olabilen bu yaklaşımın bedeli, duygu ve düşünceleri yadsımasıdır. Bazı danışmanlar uygulamalarda katı olmaları gerektiğine inanırlar. Onların spontane olmamaları ve tekniklere bağlı kalmaları, aile ile kurdukları uyumu kaybettirebilir. Bazı vakalarda, hem danışman hem de aile, endişelendikleri için danışmaya son verebilir. Bilişsel-davranışçı aile danışmanlarının, ailenin geçmiş hikâyesini almaması onların aile dinamiklerini ve aile kalıplarını anlamamalarına neden olur. Bir diğer sınırlı yanı da, yaklaşımın aile iç görüsü yerine aile hareketine önem vermesidir. Bu şekilde değişim sağlayabilir ancak aile üyelerinin kavrayışları değiştirilemez. Örneğin, ebeveynler birçok teknik kullanarak çocuklarının davranışlarını değiştirebilirler ancak çocuklarının hatalı davranışlarının nedenlerini kavrayamazlar. Yaklaşımın semptomlara çok fazla odaklanması ve problemin altında yatan nedenleri önemsememesi eleştirilmektedir. Bilişsel-davranışçı aile danışması oldukça yönlendiricidir. Etik kurallara uymayan danışmanlar hastayı kendilerine göre yönlendirebilirler. Bu yaklaşımın sınırlı yanlarından birisi de, danışma sürecinde birbirleriyle bütünleşmeyen çok fazla sayıda tekniğinin olmasıdır (Fenell ve Weinhold,1989; Gladding, 1998). 2.6 JOHN GOTTMAN YAKLAŞIMI 24

25 Çift terapisinde Gottman Yöntemi, John Gottman ın 1970 lerde başlayan ve bugüne kadar devam eden bilimsel araştırmalarına dayanmaktadır. Bu araştırmalar, dünyada çiftlerle yapılan ilk ve en kapsamlı araştırmalar olma özelliği taşımaktadır. 35 yıldır devam eden araştırmalara dayanan ve çift terapisinin duayenleri John ve Julie Gottman tarafından geliştirilmiş olan Gottman Yöntemi, çiftler ve ilişkiler konusunda dünyada etkinliği ve geçerliliği kanıtlanmış en kapsamlı terapi yöntemlerinden birisidir. Bu yöntem çiftlere ilişkideki arkadaşlığı ve yakınlığı derinleştirmede gerekli olan özgün becerileri öğretmeye yardım etmek için oluşturulmuştur. Çatışmaların üretken biçimde yönetilmesini sağlamak için, çözülebilir sorunları ele almak ve çıkmaza girmiş (veya daimi) konular hakkında diyalog oluşturmak için yöntemler sunmaktadır. Gottman yöntemi, mutlu çiftlerin sırrını güçlü bir ilişki evi ile sembolize ediyor. Bu ev temelinden çatısına kadar çeşitli bölümlerden oluşuyor. 1. Sevgi Haritaları Oluşturmak Güçlü ilişki evinin temelini sevgi haritaları oluşturuyor. Çiftler genellikle flört döneminde birbirlerinin burcundan en sevdiği arkadaşına, en sevdiği yemekten izlemeyi sevdiği televizyon programına kadar birbirleri ile ilgili yeni bilgiler ediniyor. Eşler arasındaki bu bilgi akışı zaman içinde azaldığında, çiftler birbirlerinin haritalarını bilmemeye başlıyor. Bu bilgileri güncellemeyen, birbirinin haritasını bilmeyen çiftler arasında önce iletişim kesiliyor ve sonunda duygusal kopukluk şikâyeti ile terapiye başvuruluyor. 2. Birbirine Yönelmek Bu başlığın altında çok küçük detaylardan büyük konulara kadar geniş bir yelpaze bulunuyor. Örneğin siz gazete okuyorsunuz, eşiniz de televizyonda haberleri izliyor. O sırada izlediği bir haber ile ilgili size bir şey söylüyor ve siz yanıt vermiyorsunuz ya da Neyse ne diye yanıt veriyorsunuz. Burada birbirine yönelmek değil, tam tersine birbirinden uzaklaşmak söz konusu oluyor. 3. Olumlu Bakış Açısı 25

26 İki insan her zaman aynı fikirde olmayabiliyor. Bu arkadaşınız da olsa, eşiniz de olsa mutlaka fikir ayrılıkları yaşanıyor. Ancak söz konusu kişi arkadaşınızken Tamam sen öyle düşünüyorsun, ben böyle düşünüyorum diye konuyu kapatabilirken eşinizle fikir ayrılığı yaşadığınızda genellikle olumsuz bakışı açısı ile yaklaşıp, Beni sevseydin şöyle yapardın, Sen aslında bunu demek istedin gibi cümleler kurulabiliyor. 4. Çatışmayı Yönetmek Araştırmalar gösteriyor ki mutlu çiftler de mutlaka tartışıyor. Tartışmalar, çözülebilir nedenlerle olduğu gibi çözülemeyecek nedenlerle de ortaya çıkıyor. Örneğin gelinen aileler, kişilik farklılıkları gibi konular çözülemeyecek nedenlere giriyor ve bu konular asla değişmiyor. 5. Hayalleri Gerçekleştirmek Mutlu çiftler çözülebilir problemler konusunda çok sert olmadan konuşuyorlar. Çözülemeyecek ve ilişki boyunca sürecek konularda ise diyalog kurmaya çalışıyorlar. İki tarafın da kendisiyle, gelecekle ve ilişkiyle ilgili hayalleri oluyor. İlişkinin ilk dönemlerinde ortak hayaller kurulurken evliliğin ardından zamanla kimse birbirinin hayali ile ilgilenmemeye başlıyor. Evlendik ve her şey buraya kadardı diye düşünmemek gerekiyor. 6. İlgi ve Beğeniyi Paylaşmak Bir düşünün, flört döneminde ona ne kadar yakışıklı olduğunu, kıyafetinin çok yakıştığını, bir başarısından dolayı duyduğunuz gururu ve buna benzer beğenilerinizi ne kadar sık dile getiriyordunuz. Aynı şekilde o da size böyle davranıyordu. Bundan ne zaman vazgeçtiniz? Ne yazık ki bu paylaşımlar evlilikle beraber hızla düşüşe geçiyor. 7. Ortak Anlam Yaratmak Farklı ailelerden, farklı kültürlerden gelen kişiler bir araya geldiklerinde yeni bir kültür oluşturuyorlar. Doğum günü kutlamaktan kahvaltı etme alışkanlığına, bayram yaşama alışkanlıklarından evden çıkış şekillerine kadar farklı alışkanlıklardan gelen çiftler yeni oluşturdukları ailede kendi ritüellerini oluşturuyor. Örneğin yıldönümlerinin hep erkek tarafından organize edilerek kutlanmasını bekleyen kadın mutsuz oluyor, erkek de bu durumdan etkileniyor. Oysa yeni bir ritüel oluşturup kutlamaları her sene sırayla organize etmek böyle bir çifte çok iyi geliyor. 26

27 2.6.1 Danışma Süreci ve Teknikleri Her çiftin kendi özel haritasına sahip olduğu anlayışından yola çıkılarak önce nasıl tanıştıkları, şu ana kadar neler yaşadıkları, şu an sorunlarının ne olduğu soruluyor. Ardından on dakika boyunca kendi seçtikleri bir konuda tartışmaları isteniyor. İşte burada Gottman Çift Terapisi nin farklı uygulamalarından biri ortaya çıkıyor; çiftlere nabız ölçer takılıyor ve bu tartışma kameraya kaydediliyor. Bu sırada tartışmayı izleyen çift terapisti notlar alıyor. Örneğin mahşerin dört atlısı olarak tanımlanan, Eleştiri, Aşağılama, Savunma Duvar örme Terapist, birtakım müdahalelerde bulunur ve çifte öğretir, ardından kendilerinin uygulamasını ister. Uygulamaları seansta yaptıkları için de, bunları gerçek hayata geçirmeleri daha kolay oluyor. Davranışlarının olup olmadığı inceleniyor. Nabzın ne kadar yükseldiği ve oksijen seviyesinin yanı sıra çiftlerin yüz ifadeleri de kodlanıyor. Yüz ifadeleri incelenerek çiftlerin birbirlerine ifade ettikleri ve etmedikleri duygular anlaşılıyor. Bu arada çifte ilişkileri ile ilgili bütün alanları kapsayan, geldikleri aileler, cinsellikleri, hayalleri gibi konuları içeren bir soru kitapçıkları veriliyor ve ayrı ayrı bunları yanıtlamaları isteniyor. Daha sonra çift terapisti topladığı bütün bu bilgileri değerlendiriyor, ilişkinin ayrıntılı bir raporunu hazırlıyor ve çifte geri bildirim yapıyor. Bu analiz ile oldukça gerçekçi bir boşanma tahmini yapmak da mümkün oluyor. Geri bildirimden sonra belirlenen hedefler doğrultusunda çalışmalar başlıyor. Bu çalışmalarda normalde kamera kullanılıyor olsa da ülkemiz gibi toplumsal güvensizliğin yüksek olduğu bir toplumlarda, gizlilik güvencesine rağmen kamerasız çalışmak isteyenler daha fazla oluyor Güçlü ve Sınırlı Yanları Güçlü Yanları Gottman çift terapisinin en güçlü yanlarından bir tanesi, bilimsel bir dayanağının olmasıdır. Yapılan birçok çalışmada, yöntemin geçerliliği kanıtlanmıştır. Çünkü yöntem, diğer kuramlar gibi yalnızca teorisyenin söylemine göre değil, bilimsel değerlendirmelere göre işlemektedir. Terapist, seans sırasında yalnızca gözlemcidir. Klasik yöntemlerde terapistler kendilerine başvuran çiftlere telkinlerde bulunur, yapmaları gereken davranışları söyler, çiftler seanslar sırasında birbirlerini şikayet ederler, Gottman a göre ise, terapi üç kişilik değil, iki kişiliktir. 27

28 Terapistin iki taraftan birine daha yakın durma gibi bir ihtimali olmuyor. Çiftler, terapistin verdiği geri bildirimlerle hatalarını fark ediyor. Böylece ilişki yürütme becerileri de daha kolay elde ediliyor. Sınırlı Yanları Yöntemin sistematik olması, duygu temelli çiftlerde ya da kişilik özelliklerini yansıtma becerisi kazanamamış bireylerde, sorunlara yol açabiliyor. 2.7 HENDRIX İMAGO ÇİFT TERAPİSİ YAKLAŞIMI Dr. Harville Hendrix ve eşi Dr. Helen Hunt geliştirdikleri "bilinçdışı eş" kavramı ve buna dayanan Imago Terapi Tekniği ile çift terapileri yaklaşımları arasında farklı bir bakış açısı geliştirmişlerdir. Bu teoriye göre hepimiz eş olarak çocukluk yaşantımızda aldığımız yaraları iyileştirecek, tamamlanmamış işlerimizi bitirmemizi sağlayacak kişiler seçeriz. Ancak bu yolla, kendini tamamlamış, mutlu ve gerçekten sevebilme kapasitesine sahip yetişkinler olabiliriz. İmago İlişki Terapistleri bunun duygusal iyileşmelerimiz için doğanın bir planı olduğuna inanır. Önemli ve uzun süreli ilişkilerde geçmişteki bu yaralar su yüzüne çıkar ve bu yüzden ilişkideki güç savaşı başlar. Bu tarz bir ilişkinin gizli ajandası çocukluk yaralarını iyileştirmek ve bunlarla başa çıkabilecek yeni yollar öğrenmektir. Pek çok çift bu noktada tıkanır ve ilişki sağlıklı şekilde ilerleyemez çünkü kişiler bu sorunla başa çıkacak bilgi ve beceriye sahip değildir. Bizi iyileştirmesi için anne ya da babamıza iyi ya da kötü yönleriyle benzeyen eşler seçeriz. Seçtiğimiz eş en derindeki acılarımızı, anılarımızı harekete geçirerek bu sorunlarla tekrar karşılaşmamızı sağlar. Bu tamamen bilinçdışı bir seçimdir. İmago İlişki Terapisinin amacı çiftlere yaşadıkları güç mücadelesini çözecekleri, bilinçli, yakın ve bağlılığın olduğu ilişkiler kurabilecekleri yöntemler öğretmektir. Bir diğer deyişle mutluluk ve huzur isteyen bilinçli yanımızla, yaralarımızı iyileştirmeyi hedefleyen bilinçdışı tarafımızı uzlaştırmayı hedefler Danışma Süreci ve Teknikleri Bu yöntemdeki "Çiftin diyalogu" terapistin yönlendirdiği seanslarda eşlerin birbirini "anlama, doğrulama, empati yapma"larını sağlayacak biçimde dinlemeleri öğretiliyor. Bu yöntem iletişim sürecini "yavaşlattığı, yapı kazandırdığı, tepkiselliği azalttığı ve alıcının bütün varlığıyla mevcudiyetini sağlayarak gönderilen mesajın bütünüyle algılanmasını sağladığı" için, oldukça etkili. Diyalog süreci üç kısımdan oluşuyor: 28

29 Aynalamak, Doğrulamak Empati yapmak. Bu yöntem şöyle işliyor: Eşlerden birisinin bir mesajı olduğunda diğerine "seninle diyalog kurmak istiyorum, şimdi müsait misin?" diyerek diyaloğu başlatıyor. Bu talep karşısında alıcının görevi mümkün olan en kısa süre içinde diyalog talebini kabul etmesi. Uygunsa "evet şimdi uygunum" diyerek kabul edecek, değilse bir zaman belirleyecek. Diyalog başladığında mesaj veren kişi bir durum, davranış ya da olayın kendisinde uyandırdığı duygusal etkiye odaklanarak mesajını gönderecek, karşıdakini eleştirerek ya da saldırarak değil. Aynalama Aşaması Mesajı alan aldığı mesajın doğruluğundan emin olmadan cevap vermemeli ya da yorum yapmamalıdır. İlk olarak "eğer seni doğru anladıysam şöyle söyledin" gibi bir cümle kurarak içine yorum eklemeden duyduklarını tekrar ederek onay alır. Eğer mesajı gönderen doğru anlaşıldığını söylüyorsa, mesaja verilebilecek bir cevap varsa ancak o zaman yorum ya da cevap verilir. "Söylemek istediğin başka bir şey var mı" diye "hayır bütün söylemek istediklerimi söyledim" denilinceye kadar her seferinde aynalama yapılır. Eğer başka mesaj kalmamışsa, "bütün söylediklerini birlikte değerlendirecek olursam, ben şöyle şöyle anladım, doğru anlamış mıyım" denilerek toplam bir değerlendirme yapılır. Onaylama aşaması Bu aşamada mesajı alan, verilen mesajı kabul etmese ya da aynı fikirde olmasa bile mesajın kendi içindeki mantığını anladığını "söylediklerin mantıklı, çünkü..." diyerek ifade eder. Bu aşamada önemli olan alıcının kendi düşüncesini ya da mesaja cevabını araya sokmamasıdır. Empati aşaması Bu son aşamada alıcı, mesaj verenin duygularına empati yaptığını "şöyle hissettiğini anlıyorum, doğru anlamış mıyım, gerçekten böyle mi hissettin" diyerek ifade etmelidir. Rol değiştirme Bütün aşamalardan sonra alıcı anladığı mesaja yanıt vermek üzere roller değiştirilir. "Şimdi sana cevap vermek istiyorum" diyerek söze başlar. 29

30 Bu şekildeki bir diyalog, günlük yaşamdaki karmakarışık, hızla kavgaya dönüşen bir "iletişim"le karşılaştığında çok daha verimli sonuçlar doğurur. Eşler birbirini gerçekten anlar ve duygularının da anlaşıldığını hisseder Güçlü ve Sınırlı Yanları Güçlü Yanları Çiftlerin psikodinamik yapılarını kullanarak terapi yürütüldüğünden, etkili sonuçlar almak mümkündür. İmago tekniğinde terapist, çiftler arasında hiç deneyimlemedikleri bir iletişim şeklini adım adım dizayn eder. Çiftler bu yeni etkileşim yolunda eşleriyle ilk defa farklı bir yakınlaşma gerçekleştirirler. Temellerini psikodinamik süreçten almasına karşın, bunu bu kadar uzun ve zorlu bir süreç yerine kısa zamanda farklı bir çerçeveyle sunan yeni bir kurgudur. Sınırlı Yanları Özellikle, dikkat bozukluğu olan bir eş, alıcı durumundayken uzun mesajları aynalayabilecek şekilde kısa süreli hafızasında tutamayabilir. Bu nedenle yöntem, terapist eşliğinde yapılıyorsa, terapistin gerektiğinde araya girerek her seferinde kısa mesajlar verilmesini sağlaması gerekir. 2.8 TRANSAKSİYONEL ANALİZ YAKLAŞIMI Transaksiyonel Analiz (TA), 1950 lerin sonlarına doğru Eric Berne tarafından ortaya atılmıştır. Berne, Freud dan çok etkilenmesine rağmen, geliştirdiği kuram psikanalitik kuramdan farklıdır, yani Berne ün fikirleri, psikanalitik kuramın temelinden türemiştir. Ancak psikanaliz çevreleri Berne ün fikirlerini beğenmemişlerdir. Geleneksel psikanaliz çevrelerinin reddine karşın, psikoloji kökenli psikoterapistler Transaksiyonel Analiz i kullanmışlardır. Transaksiyonel Analiz, kişiler arası iletişim sorunlarının çözümünde uygulanan bir psikolojik değişim ve analiz yöntemi olarak da tanımlanabilir. Yöntem, Freudçu bir perspektiften hareketle, insan iletişiminin ve ilişkilerinin, oldukça mekanik bir anlayışını temel alır. Transaksiyonel Analiz, Kişilik teorisidir: Kişiliğin nasıl yapılandığını açıklar. İletişim teorisidir: Sistem ve organizasyonların incelenebilmesi için analiz yöntemi sağlar. Psikopatoloji teorisidir: Davranış bozukluklarının nasıl oluştuğunu gösterir. 30

31 Psikolojik gelişimi açıklayan bir teoridir: Çocuklukta şekillenen davranış şemalarının yetişkin yaşamını nasıl etkilediğini açıklar. Berne, insan doğasıyla ilgili olumlu bir inanışa sahipken, insan yaşamıyla ilgili kötümser bir görüş belirtir. Bireyler hayata OK yaşam rolüyle merhaba derler; ama çocukluk dönemindeki olumsuz yaşantılar, telkinler, etkileşimler çocuğun kendisini farklı algılamasına ve OK yaşam konumunu kaybetmesine yol açmaktadır. Sonrasında ise, patolojik gelişim ortaya çıkar. İnsanlar, fiziksel ve zihinsel bakımdan sağlıklı olabilmek için bir dürtüye sahiptirler. Terapi sürecinde hastanın duygusal ve zihinsel gelişimine ket vuran olumsuzluklar kaldırılmaya çalışılır. Transaksiyonel Analiz kuramının temelinde benlik durumları yer alır. Bu benlik durumları: Anne-baba benlik durumu (Ebeveyn ego durumu) Çocuk benlik durumu (Çocuk ego durumu). Yetişkin benlik durumu ( Yetişkin ego durumu) İnsanlar, başkalarıyla etkileşime girdikleri zaman bu üç benlik durumundan birini baskın olarak kullanmaktadır. Transaksiyonel Analiz kuramında yer alan benlik durumları Freud un id, ego ve süper ego kavramlarıyla benzerlik göstermektedir. Anne-baba ben(ego) durumu Bazıları iletişim içinde oldukları insanlara karşı anne-baba tavrı takınarak öğütler verir ve onları istedikleri doğrultuda yönlendirmeye çalışırlar. Koruyan anne-baba ve eleştiren anne-baba olmak üzere iki türlü davranan insanlar vardır. Koruyucu anne-baba rolünü benimseyenler, diğer insanların iyilikleri için uğraşırlar. Karşılarındakileri tıpkı bir çocuk gibi görüp onları korumaya ve kollamaya çalışırlar. Zararlı davranışlarını bırakmalarını ve zararlı alışkanlıklarından vazgeçmelerini isterler. Eleştirici anne-baba tavrını takınanlar ise, toplumsal çıkarlar ve kurallar için başkalarını uyarır ve eleştirirler. Bu tür insanlar kendilerini kültür mirasının mirasçısı ve yeni kuşakların kurtarıcısı olarak görürler. Çocuk ben(ego) durumu İnsanların çocukça tutumları aslında olumsuz bir durum olarak görülmemektedir, yani bireyin sorunlu bir kişiliğe sahip olmasından kaynaklanan bir yaklaşım değildir. Çocuk ben durumu doğal çocuk ve uyarlanmış çocuk diye iki bölümden 31

32 oluşur. doğal çocuk kişiliğin eğitilmemiş yanı olarak kabul edilir. İçinden nasıl geliyorsa öyle davranır. Fiziksel ihtiyaçlarını her zaman önde tutar. uyarlanmış çocuk ise doğal çocuğun az ya da çok eğitilmesiyle ortaya çıkar. Az eğitilenler asi çocuk olup kanun ve kurallara karşı çıkar. Çok eğitilenler ise uslu çocuk olup kanun ve kurallara uyum sağlar. Bütün insanlar doğal çocuk olma sürecinden geçerek ya asi çocuk ya da uslu çocuk olurlar. Yetişkin ben(ego) durumu Bu benlik insanın akılcı ve mantıklı tarafıdır. İnsan bu tutum sayesinde ne asi olur ne de uysal. Olay ve olgulara gerçekçi değerlendirmeler yaparak bakar. Ani çıkışlar yerine sık dokuyup ince eler, başkasının hatırı için karar vermez, doğrusu neyse onu yapar. Ruhsal anlamda sağlıklı olan bireyler her üç benliği duruma göre kullanırlar. Kimi yerde çocuk benlik durumunu kullanırken, kimi yerde ise yetişkin benlik durumunu kullanabilir. Özellikle yetişkin benlik durumu, çocuk ve anne-baba benlik durumları arasında arabulucu görevindedir. Örneğin, muhtaç birini gördüğümüzde, çocuk yanımız boş ver bu para ancak sana yeter, diye bizi yardım etmekten alıkoymaya çalışır; anne-baba yanımız ise bütün paranı ona ver diyerek bizi parasız bırakmaya yönlendirir. Yetişkin yanımız devreye girerek, paranın bir kısmını kendine sakla, bir kısmını da ona ver diyerek orta yolu bulmamıza yardım eder. Transaksiyonel Analiz kuramı, temel kavramları arasında hayat pozisyonunu kendimize, başkalarına ve yaşama karşı aldığımız tavır olarak belirler. Eğer bu pozisyon kendimize ve dünyaya olumlu bakışı içerirse, bir başka deyişle: Ben de iyiyim, yapabilirim, başarabilirim, diğerleri de, genel anlamda, iyidir, yapabilir ve başarabilirler pozisyonu, hem kendimizle barışık olur hem de başkaları ile işbirliğine girebiliriz. Bu da ruh sağlığımız kadar verimliliğimizi ve üretkenliği arttırır. Dünyaya veya başkalarına olumlu baksa da kendini azımsayan kişi, edilgen ve mutsuz olur. Kendine güvenen ama başkalarının potansiyelini azımsayan kişi ise ya kimseye güvenmediği için her şeyi kendi yüklenir, yorgun düşer, ya da güvensizliğinden dostça ilişkiler geliştiremez. Kendisini beğenmeyen ve sevmeyen, aynı zamanda diğer insanlara ve yaşama olumsuz bakan kişi ise kendini çıkmazda görür, bu pozisyondan çıkamazsa ruh sağlığını da yaşamını da yitirebilir. Transaksiyonel Analizin diğer bir alt kuramı ise canlılar arası temas iletisi veya okşanma ihtiyacıdır. Temel ihtiyaçlarımız arasında, fark edilmek, kabul görmek, sevilmek ve beğeni vardır. 32

33 2.8.1 Danışma Süreci ve Teknikleri Transaksiyonel Analiz kavramı, birbiriyle ilişkili dört terapi için kullanılır. Bunlar; 1. Yapısal Analiz (Ben durumları), 2. Transaksiyonel Analiz, 3. Oyun Analizi, 4. Yazgı Analizi (Yaşam senaryoları) Yapısal Analiz ( Ben durumları ): Bir benlik durumunun diğerlerinden ayrıştırılarak tanımlanmasıdır. Yapısal analiz, hastanın sahip olduğu benlik durumlarının varlığını ve yapısını tanımasını sağlamaya çalışır. Temel amaç bütün benlik durumlarını koordineli olarak kullanmasına yardım etmektir. Transaksiyonel Analiz: Terapideki amaç, yetişkin, anne-baba ve çocuk benlik durumlarının ne zaman serbest bırakacağını ve ne zaman yönetici olacağını belirleme kabiliyetinin kazandırılmasıdır. Ayrıca sosyal kontrolü de elde etmeleri sağlanır. Eğer bireyin sosyal kontrolü yoksa diğer insanlar bilinçli veya bilinçsiz olarak, çocuk ve anne-baba benlik durumlarını olumsuz etkileyebilirler. Oyun Analizi: Transaksiyonel Analizdeki oyun kavramı günlük dildeki oyunlardan farklıdır ve iletişimlerde ortaya çıkar. Aynı zamanda gizil bir amacı vardır. Önceden planlanır ve sonuca doğru gelişen karşılıklı davranış dizilerini içerir. Günlük dildeki oyunlar ise, temel amacı bir zaman aralığını düzenlemek olan tek bir materyal alanı çerçevesinde oluşmuş, bir dizi yarı törensel yalın ve tamamlayıcı karşılıklı oyunlar olarak tanımlanabilir. Bu oyunlar dürüst ve içten özellikler gösterir. Berne, oyunları oluştukları ortamlara göre çeşitli gruplarda toplamıştır. Bu oyunlar; Yaşam oyunları, Evlilik oyunları, Toplantı oyunları, Cinsel oyunlar, Yer altı dünyası oyunları İyi oyunlardır. Oyun analizi kullanılarak danışana sosyal kontrol kazandırılır. Oyun analizi ile stroke (bir kimsenin varlığının onaylandığını gösteren bir eylem) sağlama yöntemlerini öğrenmesine yardım edilir. Yaşam Senaryoları: 33

34 Bu kavram Transaksiyonel Analiz kuramına ait bir kavramdır. Bir yaşam senaryosu, kısmen bir yaşam planı olarak tanımlanmakta ve kişinin kendisinin oynadığı dramatik bir sahne oyununa benzetilmektedir. Yaşam senaryoları, çocukluk yıllarındaki ilk kararlarla ilgilidir. Bu ilk kararlar bireyin sonraki yaşamını şekillendirmektedir. Yaşamın ilk başlangıcında çocuk çevresine nasıl en iyi adapte olabileceğine dayalı bir yaşam senaryosu seçer. Yaşam senaryosu için kendisinin veya diğer insanların OK olup olmadığına inanmasına dayalı olan dört yaşam durumu vardır: B e n i y iyim Sen iyisin Ben iyiyim Sen iyi değilsin Ben iyi değilim - Sen iyisin Ben iyi değilim - Sen iyi değilsin Ben iyiyim Sen iyisin yaşam durumu sağlıklı ve sağduyulu bir durumdur. Bu yaşam durumundaki kişiler ilişkilerinde dürüst ve duygusaldır. Kendisiyle ve başkalarıyla ilgili problemleri yapıcı biçimde çözümleyebilir. Ben iyiyim Sen iyi değilsin yaşam durumundaki kişiler, sık sık kendilerini aldatılmış ve haksızlığa uğramış hissederler. Dolayısıyla başlarına gelenlerden başkalarını sorumlu tutarlar, başkalarını eleştirirler, problemlerini yansıtırlar ve suçlarlar. Ben iyi değilim - Sen iyisin yaşam durumundaki kişiler, kendilerini başkalarıyla karşılaştırdıklarında kendilerini güçsüz hissederler. Kendileri hakkında olumsuz düşüncelere sahiptirler ve depresif kişilerdir. Ben iyi değilim - Sen iyi değilsin yaşam durumundaki kişiler, yaşama ilgisini yitiren, içe kapanık davranışlar gösteren kişilerdir. Bu kişiler yaşam hiçbir şeye değmez duygusuna kapılırlar Transaksiyon 34

35 Kişilerarası iletişimde bir uyarıcı ve bir tepkiden oluşan birime denir. Sosyal bir etkileşim, çeşitli transaksiyonları içermektedir. Transaksiyonel Analiz kuramı insanı olumlu olarak ele alan insancıl bir yaklaşımdır Transaksiyon Türleri Berne, tamamlayıcı, kapalı ve gizil olmak üzere üç çeşit transaksiyon bulunduğunu belirtmektedir. Her bir transaksiyon çeşidi için ayrı bir iletişim kuralı ortaya çıkmaktadır. Tamamlayıcı Transaksiyon: İletişimde bulunan iki kişinin sadece bir ego durumundan hareket ettiği ve uyarıcıyı gönderenin karşısındaki kişide amaçladığı ego durumundan tepki aldığı transaksiyonlardır. Burada kişi karşısındaki kişinin beklentisini karşılamaktadır ve bu da iletişimin devam ettiğinin göstergesidir. Transaksiyon tamamlayıcı olduğu müddetçe iletişim sonsuza kadar devam edecektir. Örneğin, A kişisi: saat kaç? diye soruyor, B kişisi: tam 12 yanıtını veriyor. Kapalı Transaksiyonlar: İletişimde bulunan iki kişinin sadece bir ego durumundan hareket ettiği ancak bu uyarıcıyı gönderenin karşısındaki kişide hedeflediği ego durumundan tepki almadığı transaksiyonlara denmektedir. Burada artık tepkide bulunan kişi, kendisini uyardığı ego durumundan tepkide bulunmamakta, farklı bir ego durumundan tepkide bulunmaktadır. Yani kendisine uyarıda bulunan kişinin beklentisini karşılayamamaktadır. Bundan sonra artık iletişim devam etmeyecektir. Tekrar iletişimin devam etmesi için taraflardan birisinin ya da her ikisinin beraber ego durumlarını değiştirerek iletişim kurmaları gerekmektedir. Aksi halde iletişim devam etmeyecektir. Bu iletişimdeki kesilme kısa bir süre için olabileceği gibi uzun bir süre hayat boyu da devam edebilir. Örneğin; A:(zayıf ve nazlı bir ses tonu): Çok yorgunum. B:(zayıf ve nazlı bir ses tonu): Ben de çok yorgunum. C:(zayıf ve nazlı bir ses tonu): Bulaşığa yardım eder misin? D:(sert bir ses tonu): Bana ne yapmayacağım. Gizil Transaksiyonlar: Farkında olunmadan kullanıldığı için yaşantıda farklı durumların ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. İletişimde bulunan iki kişiden sadece birisinin ya da her ikisinin de iki ego durumunun birden harekete geçtiği ve aynı anda psikolojik ve sosyal olmak üzere iki farklı mesajın beraber yer aldığı transaksiyonlara denmektedir. Bu transaksiyonda iki farklı mesajın beraber yer alması ve ikiden fazla ego durumunun bulunması nedeniyle transaksiyon hem kapalı hem de tamamlayıcı niteliktedir. Örnek: 35