Tıp Dili Türkçeleştirme Çalışmaları. Prof Dr Süheyla Ünal İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri MALATYA

Transkript

1 Tıp Dili Türkçeleştirme Çalışmaları Prof Dr Süheyla Ünal İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri MALATYA

2 Ana dilin önemi Evreni ana dilimizle oluşturduğumuz zihinsel temsilcilerimiz üzerinden anlamaya, yorumlamaya çalışırız Bireysel kimliğimiz yanı sıra toplumsal kimliğimizi ve onunla ilişkili kurumları ana dilimizle inşa ederiz Varlığımızı ve sağlığımızı ilgilendiren konuları anadilimiz üzerinden tanımlamaya, kavramlaştırmaya, anlatmaya çalışırız Farklı kültürlerden, farklı diller aracılığıyla gelen bilgileri özümsemek için dilimize kazandırmaya çalışırız

3 Tıp dili Bilim dili Tıp dili; Sağlık çalışanları ve sağlık hizmeti alanlar arasındaki iletişimde kullanılan dil Bilim dili; bilimi oluşturan veri ve bilgileri, sözlü ve yazılı olarak başkalarına aktarmak için kullanılan, bilim dalları ile ilgili özel kavramları taşıyan sözcük ve terimlerden oluşan dil

4 Göçebe yaşam Türkler tarihleri boyunca çeşitli kültürlerle karşılaşmışlar ve bu kültürlerden etkilenmişlerdir Türklerin İslam a geçişiyle birlikte X. Yüzyıldan itibaren Farsça ve özellikle Arapçadan Türkçeye yoğun bir kelime geçişi olmuş, hatta bu dillerden gramer kuralları alınmıştır Türklerin yaklaşık iki yüzyıl Arapçayla yazılmış eserlerden aldığı bilgileri tıp alanında kullanılagelmiştir

5 Tıb dili Türkçeleştirme çalışmaları Anadolu nun fethinden sonra beylikler döneminde Arapçayla yazılmış eserlerden aldığı bilgileri tıp alanında kullanagelme durumu değişmiş, 13. yy.da tıp dili olarak Türkçe öne çıkmaya başlamıştır Aydınoğulları Beyi Umur Bey in emriyle Müfredat-ı İbn-i Baytar adlı eserin arapçadan çevrilmesiyle türkçeye yöneliş başlamıştır Şerafeddin Sabuncuoğlu nun Arapça ve Farsçadan çevirdiği eserler arasında bulunan Mücerrebname ve Cerrahiyyetü l-haniyye de Arapça ve Farsça tıp terimlerinin açıklaması ve birer Türkçe karşılığı yer almaktadır

6 Tıb dili Türkçeleştirme çalışmaları Tıp dilinin Türkçeleşmesine emeği geçenler arasında Tabip Şemseddin ( ) ve Şanizade Mehmet Ataullah ( ) gibi hekimleri anmak gerekir Bu hekimler eserlerinde Arapça terimlerin yanına Türkçe karşılıklarını ya da uluslar arası kullanılan Latince karşılıklarını eklemişlerdir Ataullah Efendi özellikle anatomi terimlerinin Türkçeleştirilmesi için çalışmış, Istılahatı Etibba adındaki sözlüğünde uyluk kemiği gibi Türkçe sözcükler kullanmıştır

7 1800 lü yıllar Avrupa da yaşanan gelişmeler ve Osmanlı nın gerilemesi sonucu 1800 li yıllarda Osmanlı bilim dilinde Arapça yanı sıra Fransızca da yer almaya başlamıştır Batı medeniyetine yöneliş, dil açısından farklı ihtiyaçların ortaya çıkmasına sebep olmuş, alışverişte bulunulan Arap ve Fars dillerinin yerini giderek Latince, Fransızca ve İngilizce almıştır

8 Tıp eğitimi ve dili Aydınlanma çağıyla birlikte tıptaki gelişmeler, Tanzimat Döneminde getirilen yenilikler çerçevesinde Osmanlı da yer almaya başlamıştır Türkçe tıp kitabı bulunmadığı, yabancı dildeki kitapların tercümesinin zaman alacağı, yeni tıbbı öğrenecek bir kişinin, bunu hakkıyla yapabilmesi için yabancı dil bilmesi gerektiği gibi düşüncelerle, 1827 de açılan Tıbhâne-i Âmire ve 1839 da açılan Mekteb-i Tıbbîye de eğitim dili olarak Fransızca seçilmiştir

9 Tıp eğitimi ve dili Tepkiyle karşılanan bu uygulama sonunda Türkçe tıp dilinin meydana getirilmesi konusunda ilk adım, Mekteb-i Tıbbîye nâzırı Cemaleddin Efendi nin 1857 de mümtaz sınıf adı verilen bir sınıf oluşturmasıyla atılmıştır Daha sonra lağvedilen bu sınıf, 1860 yılında Cemiyet-i Tıbbıye-i Osmaniye adlı bir kurulun oluşturulmasına temel olmuştur Bu kurul tıp alanının kavramlarını adlandırmakla, Fransızca terimleri Osmanlı Türkçesine çevirmekle görevlendirilmiştir

10 Tıp eğitimi ve dili Kurul üç yıllık bir çalışmayla yerli tıp terminolojisinin toplandığı Lûgat-ı Tıbbiyeyi (1873) hazırlamıştır Bu sözlükte terimler Arapça kökenli sözler olarak kalmış, yeni kavramlar ise Arapça kelime köklerine dayandırılarak Türk mantığına ve anlayışına göre türetilmiştir. Sonunda yeni oluşturulan yerli, ama Arapça ve Farsça ağırlıklı bir tıp dili Fransızca nın yerini almıştır

11 Cemiyet-i Tıbbıye-i Osmaniye Bunu tercüme çalışmaları izlemiş, kısa sürede birçok kitap yayınlanmıştır Cemiyet'in üzerinde çalıştığı bir konu da Mekteb-i Tıbbiye'de Türkçe eğitime geçilmesi olup, 1866 tarihinde Türkçe eğitim yapacak olan Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye açılmıştır Mülki Tıbbiye nin başarısı üzerine, 1870'te Askerî Tıbbîye de de Türkçe eğitime geçilmiştir

12 Türkiye Cumhuriyeti 1928 deki yazı devriminden sonra 1932 de Türk Dil Kurumunun kurulmasını izleyerek gerçekleştirilen Türk Dil kurultaylarıyla dilimizin yabancı sözcüklerden arındırılarak Türkçe karşılıklarının bulunması çabalarına başlanmıştır 26 Eylül 1932 de toplanan Birinci Türk Dil Kurultayında alınan kararlar doğrultusunda kurulan Lugat-Istılah kolunun türettiği terimler arasında den fazla tıp terimi bulunmaktadır

13 1930 lar Dil çalışmaları ve alınan kararlar tıp dünyasında da karşılık bulmuştur Tedavi Seririyatı ve Laboratuvarı Mecmuası nda 1932 den 1934 e kadar, Türk dili köşesi başlığı altında yayımlanmış bir seri makalede, tıp terimlerinin Türkçeleştirilmesi konusu üzerinde durulmuştur Tıp Dünyası dergisinde zaman zaman yayımlanan bazı makalelerde, eski tıp kitaplarından alınan Türkçe tıp kelimelerine yer verilmiş, yeni türetilen kelimeler tıp dünyasına sunulmuştur

14 1930 lar Doktor Kemal Cenap, 1934 yılında yayınladığı İnsan Teşrih Modeli- Erkek ve Kadın başlıklı iki eserinde bazı anatomi terimlerine öz Türkçe karşılıklar teklif etmiştir 1936 yılında, Türk Kodeksinin yeni baskısını hazırlamakla görevli komisyon, kimya terimlerinin Türkçeleştirilmesi gereğiyle karşılaşarak sorunu üçüncü Türk dili kurultayında dile getirmişlerdir

15 1930 lar Kurultayda kimya terimleri için ayrı bir komisyon kurulmasına karar verilmiş ve Akil Muhtar Özden in başkanlığında bir ekip görevlendirilmiştir Komisyon, Yunan Latin temeline dayanan terimlerden oluşan çalışmasını 1937 de tamamlamıştır Türk Tıb Encümeni nin, Nisan-Mayıs 1939 tarihlerinde yapılan üç toplantısında, dil devriminden sonraki çalışmalar sonucunda hekimlik dilinin durumu tartışılmıştır

16 1940 lar Beşinci Türk Dil Kurultayı ile birlikte uzmanlık terimleri üzerinde durulmaya başlanmıştır 1941 yılında, Millî Eğitim Bakanlığı tarafından Türkçe Terimler Cep Kılavuzu (İstanbul, 1941) yayımlanmıştır. Bu kılavuzda daha çok ilk ve orta eğitimle ilgili fen terimleri yer almıştır Dr. Şefik İbrahim İşçil ile Alvi Ulvi Elöve yılları arasındaki çalışmalarını Türkçe Hekimlik Terimleri Üzerine Bir Deneme başlığı altında yayınlamışlardır

17 1940 lar Prof. Dr. Zeki Zeren in 1946 yılında yayınladığı Latince-Türkçe- Osmanlıca Anatomi Sözlüğü ve Türk Anatomi Terimleri adlı eserleri tıp dilinin Türkçeleştirilmesi çalışmalarında önemli yer tutmaktadır 1945 yılında yayımlanan Saim Ali Dilemre nin Tıp Terimleri Üzerine Bir Konuşma başlıklı yazısında yeni Türkçe terimler yer almaktadır Yangı (inflammation), kansızlık (annemie) yutagan (phagocyte), siniklik (depression), suvak (uretere), akaç (drain), çırpınma (convulsion), konuşma yiteme (aphasi) akyuvar, alyuvar gibi kelimeler o dönemde türetilenlerden birkaçıdır

18 TDK nın çalışmaları TDK nun terim sözlükleri çalışmaları ellili yıllarda durmuş, 27 Mayıs 1960 devriminden sonra Atatürk devrimlerine dönüş sürecinde yeniden başlanmıştır Kurum yılları arasında çok sayıda terim sözlüğü yayımlanmıştır

19 1960 lı yıllar Hacettepe Üniversitesinde 1964 te Tıp Terimlerini Türkçelestirme Komitesi kurulmuştur

20 1970 li yıllar Mehmet Turan Yarar ın 1970 te yayınladığı Asalakbilim Terimleri Sözlüğü bu süreçte anılmaya değer eserlerdendir Cumhuriyet in 50. yılında Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi yayınları arasında çıkan Prof. Dr. Kaplan Arıcı ve Alaittin Elhan ın Anatomi Terimleri Kılavuzu da önemli bir eserdir 1970 li yıllarda Türk Dil Kurumu nda oluşturulan Hekimlik Terimleri Yarkurulu çalışmalarını 1978 de Hekimlik Terimleri Kılavuzu olarak yayınlamıştır (HEKİMLİK TERİMLERİ KILAVUZU I, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1978).

21 1980 li yıllar Atatürk ün doğumunun 100. yılı nedeniyle 1981 de Ekrem Kadri Unat tarafından Cerrahpaşa Tıp Fakültesi nde düzenlenen Türkçe Tıp Terimleri toplantısında sağlık dilinin geliştirilmesi için ne gibi yöntemler üzerinde durulacağı tartışılmıştır Bu toplantıdaki bildiriler bir kitapta toplanmıştır (TÜRKÇE TIP TERİMLERİ TOPLANTISI, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, Mayıs 1982).

22 1990 lı yıllar Süreyya Ülker tarafından 1991 yılında terimlik Tıp Terimleri Sözlüğü yayımlanmıştır

23 2000 li yıllar Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) tarafından, 2000 yılında başlatılan Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğü çalışmalarına 2003 yılı sonunda tıp alanındaki akademisyenlerin ve dil uzmanlarının katıldığı bir çalıştayla Tıp Terimleri Sözlüğü çalışması katılmıştır 34 tıp alanından uzmanların katıldığı bu çalışma da Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Terimleri Kurulu da bulunmaktadır Çalışmanın sonuçları Sosyal Bilimler Sözlüğü olarak yayınlanmıştır.

24 Yakıncı nın çalışmaları İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi öğretim üyesi Prof Dr Cengiz Yakıncının koordinatörlüğünde 2003 yılında Sendrom Dergisi nin eki olarak yayımlanmaya başlayan Tıp Terimleri Sözlüğü, Eczacılık Terimleri Sözlüğü eklenerek geliştirilmiştir yılında Türk Dil Kurumunda kurulan Tıp Terimleri Çalışma Grubu, Yakıncının başkanlığı altında çalışmalarını sürdürmektedir

25 Kocaeli çalışması Hekimlik dilinde Türkçe terim kullanımını yükseltmek ve yaygınlaştırmak amacıyla Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Türkçe Tıp Dili Kurulu tarafından 2005 yılında Türkçe Tıp Terimleri Kılavuzu hazırlanmıştır

26 Tıp sözlükleri Aykut Kazancıgil in Tıp Sözlüğü Utkan Kocatürk ün Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü Pars Tuğlacı nın Tıp Lügatı Hayri Sözen in yarım kalan Yeni Ansiklopedik Tıp Lügatı Prof Dr İsmet Dökmeci nin Tıp Terimleri Sözlüğü Dr Süreyya Ülker in Büyük Ülker Tıp Terimleri Sözlüğü Prof Dr Mustafa Güler in Sağlık Terimleri Sözlüğü

27 Ruh sağlığı ve hastalıkları bilimi sözlük çalışmaları Enç M. Ruh bilim Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları. İkinci Baskı, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1980, Ankara Arkonaç O. Açıklamalı Psikiyatri Sözlüğü İngilizce-Türkçe (Latince) Nobel Tıp Kitabevleri 1999, İstanbul Ayvaşık HB, Er NM, Kışlak ŞT, Erkuş A.Psikoloji Terimleri Sözlüğü, İngilizce Türkçe, Türk Psikologlar Derneği Yayınları 2000, Ankara

28 Ruh sağlığı ve hastalıkları bilimi sözlük çalışmaları Hançerlioğlu O. Ruh Bilim Sözlüğü. İkinci basım Remzi Kitabevi 1993, İstanbul Ünal S. Psikiyatri Terimleri Sözlüğü. Sendrom III 1: 3 Sayı eki 2003 Masaroğulları G, Koçakgöl M. Psikoloji Sözlüğü. Nobel Akademik Yayıncılık 2011, Ankara Gökler I. Sözlük Dergisi. Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Terimleri, 2013; 4 Logos Yayıncılık

29 Sonuç Tıp dili alanında bugüne dek yapılan çalışmaları topladığımızda yüz binin üzerinde terim önerilmiş olduğunu, ancak bu zenginliğin meslek mensuplarının kullanımına yeterince yansımadığını görürüz Yeni türetilen, ya da tarama-derleme yoluyla dile kazandırılmaya çalışılan kelimelerin ancak bir kısmı tutunabilmiştir Tıp terimlerinin Türkçe karşılıklarının daha çok kullanılmasını sağlayacak yollarla, hekimlere sözlü ve yazılı iletişimlerinde Türkçe terimleri kullanma alışkanlığını kazandırmak gerekir

30 Nasıl?