ULUSLARARASI ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

Transkript

1 ULUSLARARASI ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII Kasım 2014 B İ LDİ R İ LER C İ LT I EDİTÖRLER DR. COŞKUN YILMAZ DOÇ. DR. CENGİZ TOMAR DR. UĞUR DEMİR ÜSKÜDAR

2 ULUSLARARASI ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII Yayın Kurulu Prof. Dr. Mehmet Âkif Aydın / Dr. Coşkun Yılmaz Prof. Dr. Mehmet İpşirli / Prof. Dr. Ahmet Emre Bilgili Prof. Dr. Erhan Afyoncu / Prof. Dr. Mustafa S. Küçükaşcı Prof. Dr. Halis Yunus Ersöz İmla ve Tashih Yrd. Doç. Dr. Ahmet Karataş Fotoğraf Üsküdar Belediyesi / SMEY Kenan Koca / A. Bilal Arslan / A. Fatih Yılmaz M. Esat Coşkun / Tebliğ Sahipleri Tasarım SMEY Grafik Uygulama Ender Boztürk Renk Ayrımı Bülent Avnamak Baskı Cilt Dörtbudak Yayınları Mecidiyeköy Mah. Kervangeçmez Sk. İnci Apt. Şişli/İst. İstanbul 2015 ISBN (Tk) ISBN (1.c) Telif Hakları Üsküdar Belediyesi ne aittir. ÜSKÜDAR BELEDİYESİ Mimar Sinan Mah. Hakimiyet-i Milliye Cad. No: 35 Üsküdar/İstanbul Tel. +90 (216) (216)

3 ÜSKÜDAR IN DETAYDA GİZLİ TARİHİNİ ARALAMAK (VASSALE VE DERKENARLAR IŞIĞINDA XVII. YÜZYILDA ÜSKÜDAR) MURAT ALANDAĞ LI Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Tapu tahrir defterleri mahalli araştırmalar için oldukça önemli bir başvuru kaynağı mahiyetindedir. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadime Arşivi nde mahfuz bulunan tahrir defterleri muamele görmüş defterler olmak bakımından ayrıca önem taşımaktadır. Bu muamelelerle ilgili kayıtları iliştirilmiş belgeler, vakfiyeler vs. gibi derkenar ve vassaleler oluşturur. Bu metinlerin tetkiki, söz konusu alanlarla ilgili (burada bahsettiğimiz alan bir mezra, köy, vakıf veya şahıs ya da karşılaşılan herhangi bir uygulama da olabilir) tahririn yapıldığı dönemden sonra meydana gelen değişikliklerin de görülmesini sağlamaktadır. Çalışmada temel olarak; Kuyûd-ı Kadime Arşivi nde yer alan tahrir defterlerinden o dönemin idari özelliklerine göre Kocaeli Livası Tahrir ve İcmâl Defterlerinde bulunan vassale ve derkenarlarında, Üsküdar Kazası nın XVII. yüzyıl idari, siyasi, ekonomik ve askeri durumuna dair bir kesit sunulacaktır.bu sayede tarihsel geçmişi ve kendine özgü mekânsal algısıyla Üsküdar ın; arazi usulsüzlükleri, çiftlikler, Kandıra, Adalar, Şile gibi nahiyeleri, Aziz Mahmut Hüdayi Tekkesi, Atik Valide Sultan Vakfı, Ayazma İskelesi, Mihrimah Sultan Sarayı, Doğancılar Meydanı, Kadıköy Köyü, Kefçe Dede Mahallesi, Harap Çeşme Mevkisi gibi başta idari, ekonomik dini, mimari ve kültürel yapısına dair verilere rastlanılacaktır. Bu çalışmanın esasını oluşturan Üsküdar ele aldığımız dönemde Kocaeli Livası sınırları içerisinde bulunmaktadır. Bu nedenle Kocaali ye ait mufassal ve icmal defterlerin incelenmesi gerekmektedir.yapılan inceleme sonunda dikkati çeken önemli bir husus, gerek mufassal ve gerekse de icmal defterlerindeki kayıt şekilleridir. Defterler genelinde Foto: Orhan Genç 157

4 Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I I I derkenar veya vassale olarak adlandırılan kayıtlar oldukça yoğundur. İmparatorluğun özellikle tımar sisteminin gerilemesi, düzenli şekilde ve klasik anlamda tahrir yapılmasından vazgeçilmesi sebebiyle kimi kayıtlarla ilgili değişiklik veya güncellemeler bu vassale ya da derkenarlarda yer alır. Bazen bir vakıf bazen de bir tımar arazisine olan müdahale gibi adli ya da köy mahalle teşkili gibi idari değişikler ile bazı çiftlik, çayır ve yaylak kayıtları gibi pek çok bilginin yer aldığı bu bölümler şüphesiz gerek tutulma şekli ve gerekse de konuya dair dolaylı yoldan bilgi veren kayıtlar olması bakımında hayli önemlidir. Ayrıca arşivde zorunlu olarak araştırma ve tetkiki ile çok daha gayret sarf etmeyi gerektiren malzemeler kategorisindedir. Öncelikle metodolojik olarak Üsküdar ın tarihine dair rastladığımız bilgileri ele almamız gerekmektedir. İlk olarak bir köy statüsünde rastladığımız Üsküdar ın Eymirce, Yakup ve Küçük Hüseyin li köyleriyle birlikte toplamda. 1 akçelik geliriyle dergah-ı ali çavuşlarından İbrahim Çavuş a ait zeamet içerisinde yer aldığı anlaşılmaktadır. 1 Kocaeli İcmal Defteri nde Nefs-i Üsküdar, tâbi i Gekbuze (Gebze) şeklinde rastladığımız Üsküdar ın, akçelik bir hâsıla sahip olduğu görülmektedir. Gekbuze Kazası nın toplam hâsılının. akçe olduğu düşünüldüğünde Üsküdar ın kaza içerisindeki idarî ve malî boyutu hakkında fikir edinmek mümkündür. Ayrıca Yoros Kalesi nde görevli olan Mehmet bin İlyas ın 1. akçelik Üsküdar mukataasına sahip olduğunu görmekteyiz. Bulgurlu Köyü, Ilısülük Mezraası ve Gaziler Tepesi ve deniz ile çevrili olan bu arazinin aslında Üsküdarî Şeyh Mahmut Hüdayi Tekkesi ne ait olduğu anlaşılmaktadır. Defterlerde kimi idari değişikliklere de rastlanılmaktadır. Örneğin Bulgurlu Köyü yle ilgili karşılaştığımız bir derkenar bu konuda oldukça ilgi çekicidir. Öyle ki derkenarda Bulgurlu Köyü nde sadece Servi olarak adlandırılan mahallede tek bir caminin olduğu ve gittikçe genişleyen köyden yarım saat mesafede yer alan Ümraniye mahallesinin bu köyden ayrılarak yeni bir köy şeklinde teşkil edilmesinden bahsedilmektedir. Yine sekizinci daire-i belediyeden, Beykoz Kazası nda Yeni Çiftlik Polones (Polonez Köy)adında yeni bir köy kurulmasına dair tasdik olunmuş ilm ü haber kaydına da rastlanılmıştır. Bu tür yeni köy teşkillerinin yanında özellikle kimi idari sınır değişikliklerini de içeren kayıtlar bulunmaktadır. Kefçe Dede Mahallesinde yaşananlar bu tür bir değişikliğe örnektir. Nitekim Üsküdar ın Kefçe Dede Mahallesi ile Çıkrıkçı Hasan Paşa Mahallelerinin Hasan Paşa Vakfına ait taşınmazların yer aldığı bir mevkide sınır değişikliğine gidilmiştir. Anlaşılan o ki; bu değişiklik Çıkrıkçı Hasan Paşa Mahallesinde taşınmazları bulunan Hasan Paşa Vakfı nı etkilemiştir. Çünkü vakıf mütevellisi Hafız Mahmut Efendi, yapılan idari sınır değişikliği ile birlikte vakfa ait bazı gelirlerin kesildiğinden dem vurmaktadır. 158

5 Ü S K Ü D A R I N D E T A Y D A G İ Z L İ T A R İ H İ N İ A R A L A M A K Sadece Üsküdar genelinde rastlanılan çiftlik ve koruların çokluğu bu tür taşınmazların dönem itibariyle oldukça önemli taşınmaz türlerinden olduğunu göstermektedir. Yine bu tür taşınmazlarla ilgili kayıtları bir vergi ya da gelir anlaşmazlığını izlemesi bunların ekonomik hayattaki önemini ortaya koymaktadır. Bu hususta karşılaştığımız ilk kayıtta, Üsküdar ın Yoros Nahiyesi nin Çavuşlu Köyü nde yer alan Çavuşlu Çiftliği ile ilgilidir. Çiftliğin öşrü eskiden beri altı bin akçedir. Kayıtta Hasan adındaki kişinin bu tutarı vermemekle birlikte ayrıca tahsildarlara da aşağılayıcı davranışlar sergilediğinden bahsedilmektedir. Yapılan itiraz üzerine Çavuşlu Köyü sakinlerinin Üsküdar Kadısı huzurunda söz konusu çiftliğin eskiden beri öşrünün bu rakam üzeriden ödendiğini ifade etmeleri üzerine Hasan ın da bu minval üzere vergisini ödemesi gerekti kararı verilmiştir. Yine Üsküdar da bulunan merhûm Atik Valide Sultan Vakfı na ait İsa Çiftliği nde yer alan koruya yönelik Mustafa Efendi adındaki bir şahsın müdahalesi üzerine vakıf mütevellisi olan el-hac Osman Ağa şikâyetçi olmuştur. Şikayet üzerine yapılan incelemede korunun vakıf malı olduğu ve yapılan müdahalenin sonuçlandırılması gerektiği vurgulanmıştır. Bir diğer örnek ise Sultan Selim Han Cami-i Şerif Vakfı ndan olan ve Anadolu Hisarı Göksu mevkiinde yer alan Karlık Bostanı ile ilgilidir. Budak Çiftliği, Göksu, Mehmet Paşa Çiftliği, Miri Gölcük, Küçük Göksu daki tarlalar, yol ve Rişla/Rişle Köyü yolu ile çevrili olan Karlık Bostanının tarla, çayır, bostan ve koru dan müteşekkil olduğu ve arazisine yapılan müdahalenin engellenmesi istenmektedir. Bu hususla ilgili yapılan incelemede belirlenen sınır dâhilindeki arazinin tamamının Karlık Bostanı na ait olduğu Üsküdar Kadısı Şaban Efendi tarafından tasdik edilmiştir. 1 Dönem itibarıyla geniş bağlarıyla ünlü Bulgurlu Köyü nde bulunan ve Perviz Ağa Tarlası olarak da bilinen bağların eskiden beri öşrünü Kale-i Bahriyye mustahfızının toplamasına rağmen kimi itirazların yapıldığı ve yapılan inceleme neticesinde bu bağlar öşrünün kale mustahfızınca toplandığının Muharrem 11 / Şubat-Mart 1 tarihli hüccetten de anlaşıldığı, bu nedenle usulün aynen devam ettirilmesi yönünde karar verildiği görülmektedir. 11 Bu örnek ayrıca İmparatorluğun kimi anlaşmazlıklarda daha önce alınmış ve tasdik edilmiş kararlara riayet edip, sonrakilere kaynak göstermesi bakımından da önemlidir. Burada ayrıca hemen hemen rastladığımız koru ya da çiftliklerin çoğunun hudutlarının ayrıntılı bir şekilde belirtildiğini ifade etmemiz gerekmektedir. Üsküdar ın Şile Kazasının Akabad Nahiyesi nde bulunan Soğanlık Çiftliği yaylak ve kışlak hududu hücceti bu tür kayıtlara iyi bir örnektir. Soğanlık Çiftliği yaylak ve kışlak hududunun; Akabad Camii, Koruca Dağ Hisarı ve oradan Tokat Deresine ve oradan da Ali Fakih Tekkesine ve yine oradan Ağaçlı Cuması ve At Köprüsünden İkiz Tecil Çeşmesine ve 159

6 Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I I I oradan Cuma Camiine oradan da Ağla Dağı na oradan Yusufça Su Ağılına ve Kandıra Deresi ile denize kadar uzanan hayli geniş bir alanı kapsadığı anlaşılmaktadır. Bunun yanı sıra belirtilen sınırlar içerisinde kalan çiftliğe ait yaylak ve kışlağın genelde hayvan otlatmak maksadıyla kullanıldığına vurgu yapılarak başka maksat ve gerekçeyle kesinlikle kimsenin müdahale etmemesi üzerinde de durulmaktadır. 1 Bu konuyla ilgili bir başka örnek, Çiftlik-i Şeyh olarak da bilinen ve Mehmet Paşa nın tasarrufundaki çiftliktir. Çiftlik hududunun; Bataklık Bostanı ndan yol ve Hünkâr Çeşmesine ve yine Hünkâr Çeşmesinden Eski Köy e ve oradan da Keçi Ağılı na ve yine oradan da Dik Ağaçlı Dere ye ve bu derenin karşısından Koyun Ağılı na ve oradan da Çayır a ve nihayet Baş Değirmen e kadar uzandığı anlaşılmaktadır. Bu örnekte bir öncekinden farklı olarak çiftliğin beşeri yapısına dair bilgiler de verilmiştir. Nitekim bu çiftliğin birkaç parça araziden oluştuğu, ekilip biçilebilecek araziden başka yanında taş, ormanlık ve koru sahalarının da varlığını bu sayede öğrenebilmekteyiz. 1 Bazı çiftlik sahiplerinin ise kendi arazilerine kanaat etmeyerek sınırlarında bulunan başka çiftlik arazilerine müdahale etmeye çalışmışlardır. Kandüğret Köyü sınırlarında bulunan Sinan Oğlu Çiftliği tımarına sahip olan Mehmed in şikâyeti bu türden bir olayı gözler önüne sermektedir. Zira Alurcu ve Hacılu Köyleri ahalisinden Hacı Mustafa ve Veli, kendi çiftliklerine kanaat etmeyerek Hacılu Köyü Çiftliği ne doğru arazilerini genişletmeye çalışmışlardır. Bu hususta gerekli araştırmayı yapmak ve olayı sonuçlandırmak maksadıyla Üsküdar Kadısı Zeki Mustafa Efendi nin mütevelli olarak tayin edildiği aşılmaktadır. 1 Aşağı ve Yukarı Ören Bostanı olarak da tabir olunan bostanlar aslında tarla vasfı taşıyıp Salih Efendi tarafından Ahmet Ağa dan daha önce tapu ile satın alınmıştır. Salih Efendi nin ölmesiyle oğulları Abdülkerim ve Muhammed e geçmiş olan bostanlar daha sonra Kalıcacızade Mehmet Paşa ya satılmıştır. Onun da ölmesiyle oğullarına intikal eden bostan arazisine, sınırda bulunan bir vakıf çiftliğinin sahibi olan Ali Efendi tarafından, kendi toprağı olduğu gerekçeyle taarruz edilip bir kısmının da zapt edildiği anlaşılmaktadır. Ayrıca yapılan inceleme neticesinde bu işlemle ilgili Üsküdar dan hüccet almayı başaran Ali Efendi nin, başka diyarlardan para karşılığında yalancı şahitler getirerek bu usulsüz işlemi yaptığının farkına varılmıştır. 1 Bu örnek o dönemde dahi kimi arazi anlaşmazlıklarında başvurulan usulsüzlük ile hileleri ve ayrıca bu yöntemle durumu lehlerine çevirmek noktasında insanoğlunun doyumsuz uğraşını da gözler önüne sermektedir. Vakıf ve Vakıf Arazileri Hakkında Vakıflar bilindiği gibi sosyo-kültürel ve dini yapıya dair müesseselerden biri olarak herhangi bir idari birimin olmazsa olmazlarındandır. Bu nedenle iç içe geçmiş şekilde 160

7 Ü S K Ü D A R I N D E T A Y D A G İ Z L İ T A R İ H İ N İ A R A L A M A K bilgilerle bir tekrarı andıracak olsa da vakıfların ayrı bir başlık altında değerlendirilmesi uygun görülmüştür. Bu kayıtlarda vakıf mütevellilerinin arazilere dönük müdahalelerle ilgili şikâyetleri ve vakfın idaresi, akarları gibi oldukça önemli bilgiler yer almaktadır. Bu sayede Şeyh Ali Efendi nin Üsküdar Solak Sinan Mahallesi nde bina ettiği cami ile ilgili olarak imam, hatip, vaiz, nâsib, zaviyedâr ve seccade-nişîn atanması, esasları yevmiyeleri ve ölmeleri hakkında ne tür bir işleme başvuracaklarına dair bilgilere erişilmektedir. Yevmi altı akçe ile imam, hatip ve zaviyedârın atanmaları hayatta kaldıkça görevlerini devam ettirmeleri ölmeleri halinde ise yine kendi aralarında müstahak gördükleri kişilerce bu hizmetlerin devamının sağlanması istenmektedir. Bu minval üzerine otuz beş senedir zaviyede eğitim gören Seyit Ali Efendi nin zaviyedâr olarak atanmasının uygun bulunduğuna da rastlamaktayız. 1 Diğer taraftan Üsküdar da Şeyhülislam Seyyid Mehmed Said Efendi nin inşa ettiği cami için üç dönüm arazi temlik ettiği ve mülkname-i hümayun aldığına dair ilm ü haber kaimesinin hıfz olunduğuna dair derkenarın yanında 1 yine Şeyhülislam Mehmet Es ad Efendi nin Çarşamba Pazarı nda inşa ettiği Medrese Vakfıyla ilgili bazı bilgilere de erişilebilmektedir. 1 Üsküdar da bulunan Atik Valide Sultan Vakfı na ait olan araziye yönelik müdahalenin engellenmesi muhtevalı bir başka kayıtta ise Üsküdar da ve Paşabahçe, Ayazma Sarayı, Doğancılar Meydanı, Şemsi Paşa Sahil Sarayı civarlarında bulunan sahilhane, dükkân, değirmen, menzil vb. vakfa ait taşınmazlara sahip olanların ölmesi durumunda bu görevin evlatların geçmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Ayrıca evladı olmayanların ölmesi durumunda ise hazineye intikal etmesinin şart olduğu belirtilmektedir. Diğer taraftan vakıf mütevellileri vakıf taşınmazlarının kesinlikle başka kimseler eline geçmemesi noktasında dikkatli olmaları hususunda uyarılmışlardır. Ayrıca zorla veya yalancı şahitlik yoluyla taşınmazların el değiştirilme, hibe ya da malik değişikliği gibi durumların takip ederek gerekli önlemleri almakla görevlendirilmişlerdir. Bu noktada vakıf mütevellilerinin vakfın işleyişi ve devamı gibi görevlerinin yanı sıra ayrıca her türlü müdahaleye karşı dikkatli olup gerekli önlemi almakla da yetkin kılınması oldukça önemlidir. 1 Vakıf taşınmazlarıyla ilgili olarak bu denli sıkı bir tedbirin alınması akıllara bu arazilerle ilgili pek çok usulsüz iş/işlemin yapıldığı olasılığını getirmektedir. Üsküdar da Hafız Mehmet Paşa Vakfı ndan olup Kadıköy Köyü nde bulunan Harap Çeşme civarındaki arazi hakkında vakıf mütevellisi Mustafa Ağa nın şikâyeti de bu konuda dikkate değerdir. Boğaz Kesen Kalesi muhafızlarından Ilısülük tımarı mutasarrıfı Mehmet bin Hamza; vakıf arazisinden yüz elli dönüm arazi ile elli dönüm kadar çayır olmak üzere toplamda dönümlük alanı kendi tımarına ait olduğunu savunmuştur. Onun bu yöndeki talebi ve mütevellinin şikayeti üzerine yapılan incelemede söz konusu araziyle ilgili Kadıköy ahalisinin de bilgisine başvurulmuştur. Kadıköy ahalisi 161

8 Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I I I belirtilen arazinin vakfa ait olduğunu belirtmiştir. Bu nedenle adı geçen şahsın vakıf arazisine yönelik müdahalesinin derhal sonuçlandırması gerektiği belirtilmiştir. Yine Üsküdar Kazası na bağlı Kadıköy Köyü nde bulunan Bağ yeri arazisinin gerçekte Hafız Ahmet Paşa Vakfı na ait olmasına rağmen Sipahi Mehmet in kendi tımarından olduğu iddiasıyla müdahale ettiğine dair mütevelli Eyüp ün sorunun halledilmesi maksatlı talebi de bu minval üzerinde değerlendirilebilir. 1 Vakıf kayıtlarında rastladığımız ve Üsküdar için çok önemli bir manevî şahsiyet olması bakımından Aziz Mahmut Hüdayi yi ayrı bir paragrafta değerlendirmek gerekmektedir. Bunlardan ilki Gekbuze/Gebze Kazası na bağlı Ilısülük Köyü nde bulunan Gaziler Depesi nin batısından denize kadar olan alanı hissedarlarından temlik eden şeyhe söz konusu arazinin mülkiyetinin tashih kılındığıyla ilgilidir. Diğeri ise İzmit Kazası Kullar Köyü nde bulunan ve Ayşe Sultan Çiftliği olarak da adlandırılan çiftliğin Mahmut Hüdayi ye vakfedilmesiyle ilgilidir. Bu vakıfla ilgili olarak mukataasının yarısının mutasarrıf ile kardeşine verilmesi ve ayrıca senede kuruşun da mültezime verilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Son olarak Tolos Kalesi dizdârânından Mehmet bin İlyas ın tımarının Üsküdar da bulunan Şeyh Mahmud Efendi ye ait olduğu anlaşılmaktadır. Tımar Sisteminden Yansıyan Kayıtlar Çalışmanın başında esas olarak dikkat çektiğimiz üzere bu bilgilere erişmemizi sağlayan derkenar ve vassalelerin oluşmasının en önemli nedenlerinden biri, tımar sisteminin işlerliğini yitirmesi hadisesidir. Gerçekten de karşılaştığımız pek çok kayıt temelde bir müdahale maksadı ve ona karşı alınması gereken önlemler hakkındadır. Bu müdahaleyi bazen bir tımarlı sipahi, bazen bir vakıf mütevellisi veya çiftlik sahibi yapmıştır. Tımar arazisinin iltizama verilmesi, sistemin bozulduğunun aslında en somut emarelerinden biridir. Bu tür bir uygulama çok geçmeden yerel pek çok şikâyeti beraberinde getirmiştir. Nitekim Üsküdar ın Şeyh Nahiyesi nde bulunan Karabeyoğlu Çiftliği, Göksu, Kumarlı ile Taşkın Nahiyesi nde yer alan Kaşıkçı Deresi ve Adapazarı Nahiyesi nden Eliksi köylerinden oluşan toplamda akçelik tımara otuz seneden beri sahip olan Seyyid Süleyman, hissesini Adapazarı nda oturan bir şahsa iltizam olarak vermiştir. Yöre halkının bu durumdan duyduğu rahatsızlığı Padişah a iletmek için harekete geçtiği görülmektedir. Üsküdar havalisinde dönemin koşullarına göre tımara sahip olanlar hakkında da kısa bilgiler verilmektedir. Ayrıca kimi nedenlerle ya da sehven hatalı kaydedilmiş bazı tımar kayıtlarına da rastlamaktayız. Gebze ye bağlı Yenice Köyü tımarının her ne kadar Yenice Kalesi dizdarlarından Mustafa ya ait olduğu bilinse de esas olarak havass-ı hümayundan olduğu ve Seyyid Mahmud Efendi tarafından temlik edilerek mufassal 162

9 Ü S K Ü D A R I N D E T A Y D A G İ Z L İ T A R İ H İ N İ A R A L A M A K deftere kaydedildiği anlaşılmaktadır. Benzer bir durum Küçük ya da Fermanlu olarak bilinen köy için geçerlidir. Bu köy tımarına kale dizdarından Mustafa sahiptir. Köy arazisi evvelden havass-ı hümayuna ait iken Şeyh Seyyid Mahmut Efendi tarafından temlik olunmuş ve Bulgurlu Köyü hâsılına dâhil edilmiştir. Daha sonra ise Yenice Kalesi dizdârânına tımar olarak verilmeye başlanmıştır. Üsküdar ın Özbek Mezrası na mutasarrıf olan Ali Paşa, Kırcıoğlu Mehmed in kendi arazisine müdahale ettiği yönündeki şikâyeti üzerine kasaba halkı ve ihtiyar heyetinin şahitliğine başvurulmuş ve sonunda müdahale edilen arazinin aslında Özbek Mezrası arazisi olduğunun anlaşılmıştır. Üsküdar Adalar Nahiyesi ne bağlı Yaylar Köyü arazisi dâhilinde bulunan Eşek Adası da olarak bilinen yerde Kara Taş İskelesi hakkındaki kayıtta, aynı zamanda Soğanlık zeametine de sahip olan Ali Paşa nın kadimden beri iskele zeametinin kendi zeameti olduğu yönündeki iddiasına rastlanılmaktadır. Bu nedenle Ali Paşa nın odunculardan çeki başına iki, kömürcülerden ise kömür çuvalından birer akçenin kendisine verilmesi gerektiği yönündeki ifadesi karşısında, Soğanlık, Yakacık ve Aydınlı köyleri sakinlerinin ifadelerine başvurulmasının şart olduğu belirtilmektedir. Böylece hem olayın yöre halkı nazarındaki konumu ve hem de geçmişiyle ilgili bilgi sahibi olunması amaçlanmıştır. Üsküdar ın Karamürsel Nahiyesi nden Cedid ve Tumlacık Köyleri ile civardaki diğer köylere berat ile mutasarrıf olan Hasan Ağa, İznik Kasabası ndan Eşrefzade Şeyh Salih Efendi nin tasarrufundaki Çakırca Karyesi toprağına taarruz edip sahiplenmesinden şikâyetçi olmuştur. Bu şikayeti, burada odun ve kömür üretiminden alınan verginin usulsüz olduğu yönündeki bir başka şikayet izlemiştir. Öteden beri burada odun ve kömür üretimine müsaade ettiğini belirten Hasan Ağa, balta hakkı adından belli bir ücret istediğini ifade etmiştir. Şikâyetler üzerinde yapılan incelemede, şahitler huzurunda sınır belirlenmiş ve araziye yapılan müdahalenin men edilmesine karar verilmiştir. Üsküdar ın Samandıra Karyesinde yer alan Gevher Sultan Çiftliği olarak da bilinen Çiftlik arazisinin Kızılcaviran Köyü sipahisi Ahmet in Taş Köprü naibinden aldığı hüccet gereği sığırlık, orman ve kışlak ile mera alanın kendi tımarına ait olduğu gerekçesiyle müdahalesi üzerine yapılan incelemede de belirtilen arazinin Gevher Han Sultan ve Zeynep Sultan Vakıfları arazisi olduğu şahitler huzurunda anlaşılmış bu nedenle sipahinin müdahalesinden biran evvel vazgeçmesi gerektiği belirtilmiştir. 1 İstanbul un fethinden beri Delikli Çınarı, Avcı Gediği, Pürnarlı Gölçük, Arta Yatak, Pekmezci Konağı, Üç Pınar, Karanlık Burnu Yolu olarak belirlenebilecek olan hudut dâhilinde kalan meraların, Çeltikçi Köyü ve ahalisine ait olup ve kimse müdahale etmez iken Mugalcık Köyü ahalisinin müdahale ve taarruz ederek hak sahibi oldukları yönündeki talepleri üzerine şikâyet yapılmıştır. Yapılan inceleme sonunda Karamürsel 163

10 Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I I I Naibi Ömer ve Üsküdar kadısı İshak imzalı hüccet ile bu meraların Çeltükçü Köyü ne ait olduğu yönünde karar alınmıştır. Bu duruma benzer bir diğer örnek ise Kınık Kara Ağaç Köyü nde bulunan Burçu Geçidi Deresi, Taş Kamış Deresi, Çıbık Köle, Nurin Sınırı ile çevirili ve İbrahim Sipahinin kılıç tımarı olan kışlağa yönelik Ali Sipahinin müdahalesinin yersiz olduğu ve engellenmesi hakkındaki karardır. Üsküdar ın Şile Nahiyesi nde Boğaz Kesen Kalesi muhafızlarından gedik tımarı sahibi Ebubekir bin İsmail in balık avı ve tahta satışından kırk akçeden bir akçe almasına rağmen, Şaban Oğullarından Mustafa ve Ömer in sadece kırk balıkta bir balık veririz başka da öşr vermeyiz şeklinde itirazı üzerine tımara sahip olan Ebubekir in şikayeti sonucu Şile imamı ve ahalisinden oluşan yirmi beş kişinin şahitliğine başvurulmuş ve onlar da elli seneden beri balık tutanlardan öşr ve tahta satışından da kırkta bir vergi alındığı yönünde ifade vermişlerdir. Bu nedenle itiraz edilen vergi miktar ve usulünün aynı şekilde devamına karar verilmiştir. Bu konudaki son örnekler imparatorluğun askerî sistemiyle ilgilidir. Anadolu Kavağı Humbaracı Askerlerine Gebze, Yoros, Şile nahiyelerinde bulunan Delikle, Ağçakilise, Orvarlı, Yenice, İgnegöl, Kozluca, Kum, Karadursun, Ayvalı köylerinin; gedik tımarı olarak verildiğine rastlamaktayız. Diğer taraftan Boğaz Kesen Kalesi için oluşturulan tımarlar için gerekli olan muhafızın, Eşkinci ve Levent Çiftliği ile Üsküdar Ocağı ndan istekli olanlar arasından seçilmesi, istekli olmayanların ise tımarlarının elinden alınması yönündeki kararlar da bulunmaktadır. Açıkta kalan tımarların ise ocak süvarilerine verilmesi ve ocaklarda sık sık yoklama ve denetimlerin yapılmasının zaruri olduğu belirtilmiştir. Yapılan yoklama raporlarına yansıyan kimi detaylar ise tımar sisteminin ne derece kötü bir durumda olduğuna dair bilgiler vermektedir. Sonuç olarak, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadime Arşivi nden hareketle hazırlamış olduğumuz bu çalışma, aslında XVII. yüzyılda devasa bir imparatorluk payitahtının yanı başındaki Üsküdar a ait bir kesit sunmaktadır. Giderek değişen idarî yapısı, mahalleri, köyleri ve buraların demografik unsurunu oluşturan insanlar ile bunların ahvalleri bu kesitten yansıyanlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Dipnotlar 1 TKG. KK. TTd., (Eski No: - ), T. -, s. /a. TKG. KK. TTd., (Eski No: - ), T. -, s. 1/b. TKG. KK. TTd., (Eski No: - ), T. -, s. /b....bu karye sınırında Gaziler Depesi nin hadd-i garbisinden sahraya müntehi olunca yedi bin akçe hissedâr olan şürekânın cümlesinden alınup Şeyh Mahmud Üsküdari Hazretlerine hatt-ı hümâyûn ile temlik olunmuşdur mülkiyyet üzere tasîih içun varîd olan emr-i şerif mûcibince kayd ve tashih olundu., fî evâsıt-ı Cemaziye l-ahir sene 1.; TKG. KK. TTd., (Eski No: - ), T. Cemaziye l-ahîr 1, s. /b. 164

11 Ü S K Ü D A R I N D E T A Y D A G İ Z L İ T A R İ H İ N İ A R A L A M A K TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Nisan 1, s. /b. TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Temmuz 1, s. /b. TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Zi-l-hicce 1, s. /a. TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T.-, s. /a. TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Zi-l-hicce 11, s. /b. 1 TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. 1. Rebiyü l-ahîr 11, s. /b. 11 TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. 1 Muharrem 11, s. /b. 1 TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Cemaziye l-evvel 111, s. 1 /a. 1 TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. -, s. /a. 1 TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Şaban 11, s. /a. 1 TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. -, s. /a. 1 TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. H. 11, s. /b. 1 TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. M. 11, s. /b. 1 TKG. KK. TTd., (Eski No: - ), T. -, s. 1 /b. 1 TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Cemaziye l-evvel 11, s. 1 /b. TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Safer 111, s. /a. 1 TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. -, s. /a. TKG. KK. TTd., (Eski No: - ), T. Cemaziye l-ahîr sene 1, s. /b. TKG. KK. TTd., (Eski No: - ), T. Rebiyü l-ahîr 1 1, s. /b. TKG. KK. TTd., (Eski No: - ), T. Cemaziye l-ahîr sene 1, s. /b. TKG. KK. TTd., (Eski No: - ), T. 1, s. 1 /b. TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. -, s. /a. TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. -, s. /b. TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. -, s. /a. TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Rebiyü l-ahîr 111, s. /b. TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Muharrem 111, s. 11/a. 1 TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Safer 11, s. /b. TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Rebiyü l-evvel, s. /b. TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Muharrem 11, s. /b. TKG. KK. TTd. 1, (Eski No: - ), T. Şaban 11, s. 1 /a. TKG. KK. TTd., (Eski No: - ), T. 1 Rebiyü l-evvel sene 1, s. /a. TKG. KK. TTd., (Eski No: - ), T. 1 Safer 1 1, s. /b. 165