Halk Sağlığı-Ders 4 Çevre Sağlığı Etkenleri ve Alınması Gereken Önlemler

Transkript

1 Halk Sağlığı-Ders 4 Çevre Sağlığı Etkenleri ve Alınması Gereken Önlemler Öğr. Gör. Hüseyin ARI 1

2 Çevre Sağlığı Halk sağlığı disiplini kapsamında bireyin çevre ile ilişkisi ve etkileşimi sonucunda bir ekolojik denge içinde yaşaması beklenmektedir. Söz konusu ekolojik dengenin sağlanabilmesi için insanoğlunun çevresini iyi tanıması gerekmektedir. Bu bakımdan özellikle biyolojik ve fiziki çevreyi sağlıklı kılmak için başvurulan yöntemleri ele almak gerekmektedir. 2

3 Çevre Sağlığı Patojen Mikroorganizmalarla Mücadele Vektörlerle Mücadele Besin Hijyeni Su Hijyeni 3

4 Çevre Sağlığı: patojen mikroorganizmalar Çevre sağlığı açısından insanlar için en tehlikeli ve gözle görülmeyen canlılar patojen/hastalık yapıcı mikroorganizmalardır. Patojen mikroorganizmaların yok edilmesi işlemine dezenfeksiyon, dezenfeksiyonda kullanılan mikrop öldürücü maddelere de dezenfektan denir. Mikroorganizmaları öldürmese bile onların üremesine engelleyen maddelere de antiseptik denir. Mikroorganizmaların üremesinin engelleme ve bulaşmasını önleme işlemine asepsi denir. 4

5 Çevre Sağlığı: patojen mikroorganizmalar Zararlı veya yararlı olduğu dikkate alınmaksızın bütün mikroorganizmaların ve sporların öldürülmesine sterilizasyon denir. Hastalık yapan mikropların bulundukları ortamın içindeki diğer maddeleri bozmadan ısı ile öldürülmesine pastörizasyon denir. 5

6 Çevre Sağlığı: patojen mikroorganizmaların öldürülmesi Mikroplar ısı, ışın ve kimyasal yöntemlerle öldürülebilirler. Bir eşyanın dezenfeksiyonunda veya sterilizasyonunda kullanılacak olan yöntemin, söz konusu eşyanın yapısına göre değişir. Örneğin kaynatma cam eşyalarının çatlamasına sebep olur, kuru sıcak hava da bazı eşyaları kavurur. 6

7 Çevre Sağlığı: patojen mikroorganizmaların öldürülme yöntemleri Suda Kaynatma Pastörizasyon Doymuş Buhar Yakma Sıcak Hava Mor Ötesi Işınlar Kimyasal Maddeler Aerosol 7

8 Çevre Sağlığı: patojen mikroorganizmaların öldürülme yöntemleri Suda kaynatma: bir eşya kaynar suda beş dk kalırsa üzerindeki bakteriler, 20 dk kalırsa insan için zararlı olabilecek sporlar ölür. Bu yöntem hastanelerde alet ve şırıngaları sterilize etmek için kullanılır. Ancak; sterilizasyonun tam olarak gerçekleşebilmesi için eşyaların yağlı ve kirli olmaması gerekir. Pastörizasyon: bu işlem süt, şarap, bira gibi içeceklerdeki zararlı bakterileri öldürmek için kullanılır. Pastörizasyon iki yöntemle yapılır. Birinci yöntemde pastörizasyona tabi tutulacak olan sıvı derece 30 dakika tutulup derhal soğutulur. Yavaş yöntem İkinci yöntemde ise sıvı 20 saniye 72 derece tutulup aniden soğutulur. Seri yöntem 8

9 Çevre Sağlığı: patojen mikroorganizmaların öldürülme yöntemleri Doymuş Buhar: kapalı kapta hava dışarı atıldıktan sonra kap tamamen sıcak su buharı doldurularak içindeki malzemeler, eşyalar sterilize edilir. Söz konusu eşyanın tüm gözeneklerine nüfuz edebilmesi açısından faydalıdır. Hastanelerde bu işlem otoklav cihazlarıyla 120 derecede ve 15 dk da yapılmaktadır. Tek dezavantajı eşyaları nemlendirmesidir. Sıcak Hava: eşyalar 160 derecede 1 saat tutularak mikrop ve sporlar öldürülür. Birçok eşyanın kavrulmasına neden olur. Daha çok cam eşya ve cerrahi aletler sterilize edilir. Pastör aletleri denilen fırınlarda uygulanır. 9

10 Çevre Sağlığı: patojen mikroorganizmaların öldürülme yöntemleri Yakma: mikroplu değersiz ve tekrar kullanılmayacak olan (pansuman malzemeleri gibi) ateşle yakmak en kesin ve ucuz yöntemdir. Mor Ötesi Işınlar: bu ışınlar proteinleri denatüre ederek mikropları öldürür.. Bu yöntem hasta bekleme odalarının, laboratuarların ve ameliyathanelerin havasının dezenfeksiyonu için kullanılır Aerosol: oda ve ev eşyalarının dezenfeksiyonu için ince zerreler halinde havaya püskürtülerek uygulanılır. Propilen, glikol, formalin bu amaçla kullanılır. 10

11 Çevre Sağlığı: patojen mikroorganizmaların öldürülme yöntemleri Kimyasal Maddeler: asitler, ağır metal tuzları, sabunlar, deterjanlar, alkoller, fenol ve kresol benzeri karbon türevleri ve bazı anilin boyaları mikropları öldürmek için kullanılır. Civa Klorür (Sublime): Sublimenin 1000 de bir çözeltisi bakterileri 30 dk da ve 500 de bir çözeltiside 1 saatte sporları öldürür. Bu tuz bileşiği insanlar için çok zehirlidir. Hidrojen Peroksit: yaraları temizlemek ve bazı aletleri dezenfekte etmek için kullanılır. Fenol: %1 fenol çözeltisi mikroorganizmaları 20 dk da öldürür. Lizol: Kresol dan yapılmış ve çok kullanılan bir mikrop öldürücüdür. 11

12 Çevre Sağlığı: vektörler Bit Sivrisinek Pire Karasinek Vektörler hastalık yapan mikroorganizmaları insana taşıyan, bunları insan vücuduna sokan canlılardır. Tatarcık 12

13 Çevre Sağlığı: vektörler;sivrisinekler Sivrisinekler; sıtma, sarı humma gibi hastalıkları bulaştırırlar. Hayat döngüsünde dört aşaması vardır. Yumurta; durgun tatlı sularda, lağım sularına ve deniz suyuna yumurtlarlar. Yumurtalar için nemli sıcak hava elverişlidir. 1-5 gün için lavralar yumurtadan çıkar. Lavralar; suda yaşarlar, tek hücreli ve alglerle beslenirler. Ancak; suyu yüzeyine çıkıp solunum yapmaları gerekir. Sıcak hava ile lavralar 4-5 gün içinde pupalara dönüşürler. Pupalar; pupalarda suda yaşayan ve su yüzeyinde solumak zorundadır. Besin almazlar. Isı derecesi uygunsa 1-3 günde pupalardan yetişkin sinekler çıkar. 13

14 Çevre Sağlığı: vektörler;sivrisinekler Sivrisinekler; sıtma, sarı humma gibi hastalıkları bulaştırırlar. Hayat döngüsünde dört aşaması vardır. Yetişkin Sivrisinekler; erkek sivrisinekler grup halinde dolaşırlar ve çiftleştikten sonra ölürler. Kan emici sivrisinekler dişi olanlarıdır. 15 derecenin altında genellikle dişi sivrisinekler kan emmezler. Bazı türleri hayvanlardan kan emer ve bunlara zoofil sinek denir. Bazı türleri insanlardan kan emer ve bunlara entrofil sinek denir. Bazı türleri birkaç yüz metre alanda uçarken, bazı türleri ise 8-10 km alanda uçuş yaparlar. 14

15 Çevre Sağlığı: vektörler;tatarcık Tatarcık, şark çıbanı ve tatarcık hummasına neden olurlar. Geceleri uçar ve ömürleri 2-3 haftadır. Yumurtalarını kaya diplerine, ağaç kovuklarına ve rutubetli ve gevşek topraklara bırakırlar. Dişileri de kan emerler. İnsektisitlere karşı çok duyarlıdırlar. 15

16 Çevre Sağlığı: vektörler;bitler İç çamaşırların kıvrımlarında yumurtlarlar. Epidemik tifus, siper hummasına neden olurlar. Kan emerek beslenir. Enfekte kan emen bit 6 gün sonra enfeksiyonu başkasına taşıyabilir. Enfekte olan olan bit 12 gün sonra ölür. 16

17 Çevre Sağlığı: vektörler; pireler Pireler hayvan ve insanların yaşadığı barınaklarda yaşarlar. Kan emerek yaşarlar. Pireler için insan veya hayvan kanı fark etmez. 1-2 yıl kadar yaşarlar. Barınakların zemin çatlaklarına, kilim-halının altına ve tozlu yerlere yumurtalarını bırakırlar. Sıçan ve insan pireleri oldukça tehlikelidir. Veba ve endemik tifüsün yayılmasına neden olurlar. 17

18 Çevre Sağlığı: vektörler ile savaş Jitlerin yok edilmesi: vektörlerin üredikleri yere jit denir. Yerleşim yerlerinde dışkı, çöp, gübre ve organik madde atıklarının olmaması jit sahalarını yok eder ve karasinek oluşumuna engel olur. Benzer şekilde su birikintilerini de azaltmak ve barınaklarda toz, toprak ve organik madde artıklarını bırakmamak gerekir. Lavra, pupa savaşı: sivrisinek savaşından su birikintilerine mazot dökerek lavra ve pupalar öldürülür. Gübre yığınlarını alt-üst ederek karasinek yumurtalarını yok etmek mümkündür. Elbise ve yatakları sıcak kazanlarına koymak pirelerden korunmanın yollarındandır. Zehirli arsenik bileşikleri de lavraları yok eder. 18

19 Çevre Sağlığı: vektörler ile savaş Yetişkin Vektör Savaşı: sinek raketleri, cibinlik kullanımı, sinek tuzakları gibi basit yöntemler daha önceleri kullanılmış olsa da yetişkin vektörlerle mücadelede kalıcı sonuçlar elde edilememiştir. Bunun için kimyasal ve biyolojik yöntemler en etkili yoldur. Kimyasal yöntem: vektörleri öldüren kimyasal maddeye ensektisit denir. Ensektisitlerden en önemlisi ise DDT (Dichloro- Diphenly-Trichlorethan) dir. Ancak vektörler zamanla bunlara direnç kazanma ktadır. Biyolojik yöntem: vektörleri yiyen kuş ve hayvanların çoğaltılması önemlidir ancak vektörlerdeki hastalık yapan virüsleri yayabilmektedir. 19

20 Çevre Sağlığı: vektörler ile savaş Sıçan ve farelerle savaş: veba, endemik tifus gibi hastalıkların bulaşmasında rol oynarlar. Zehirli gaz, zehirli yem, kapan gibi yöntemler etkilidir. Aynı zamanda ev ve gemi yerlerinde sıçan ve farelerin barınabileceği boşluklar olmamalı ve besin maddeleri ve çöp sıçan ve farenin girmesinin imkansız olduğu yerlerde tutulması gerekmektedir. 20

21 Çevre Sağlığı: besin hijyeni Gıda sanayinde ve dağıtımında çalışan personelin sağlıklı ve güvenlik önlemlerini (şapka, eldiven, önlük gibi) almış olmalıdır. Gıdanın besleyici olması gerekir. Pişirme, fırınlama ve sterilizasyon ve pastörizasyon süreçlerin tam olarak gerçekleştirilmelidir. Gıdaların soğukta veya dondurularak saklanmalıdır. Çöplerin açıkta kalmamalı ve zamanında yok edilmelidir. Yapım ve satış yerlerinde temizlik için bol ve temiz su bulunmalı, havalandırma ve ışıklandırma düzenlerinin yeterli olmalıdır. 21

22 Çevre Sağlığı: su hijyeni Suyun Korunması Suların Arıtılması Temiz Suyun Taşınırken ve Kullanma Yerinde Kirlenmemesi Suyun Florlanması ve Klorlanması Su Sertliliğinin Kontrol Edilmesi 22

23 Örnek Soru 1 Çevre sağlığı açısından insanlar için en tehlikeli gözle görülmeyen canlılar dır/dir. ifadesine göre noktalı yere aşağıdaki seçeneklerden hangisi getirilmelidir? A. Enkübatif canlılar B. Kansorejen canlılar C. İnsanlar D. Hayvanlar E. Patojen mikroorganizmalar 23

24 Örnek Soru 2 Mikroorganizmaları öldürmese bile onların üremesini engelleyen maddelere denir. ifadesinde noktalı yere aşağıdaki seçeneklerden hangisi getirilmelidir? A. Spor B. Klor C. Steril D. Enfekte E. Antisepik 24

25 Bu sunumdakiler sadece ders notu amaçlı hazırlanmıştır; akademik makalelere kaynak olarak gösterilemez. 25