ORAL DİAGNOZ ve RADYOLOJİ

Transkript

1 ORAL DİAGNOZ ve RADYOLOJİ Tıp ilminin tüm dallarında olduğu gibi dişhekimliğinde de hastalıkların tedavisinde başarıya ulaşmak için gerekli olan ilk ve temel unsur doğru tanıdır. Oral dokulardaki patolojilerin ve iyileşmeye ait erken dönem belirtilerinin tanımlanması için klinik muayene yanısıra kullanılan başlıca tanı aracı radyoloji biliminin kapsamı içinde yer alan radyografilerdir. Radyoloji (ışın bilimi), radyan enerjinin ve radyoaktif maddelerin tıpta tanı ve tedavi alanında kullanımını inceleyen bir bilim dalıdır. Biyofiziğin bir dalı olan radyoloji, tanı ve tedavi ile ilgili iki ana dala ayrılır. 1.Diagnostik radyoloji (Radyodiyagnostik = Tıbbi görüntüleme) 2. Radyoterapi A. Röntgen tanı (x ışınları) B. Görüntüleme (imaging): Organ ve dokuların bir resim şeklinde gösterilmesi. - Bilgisayarlı tomografi (BT) (x ışınları) - Radyoizotop görüntüleme (RG) (δ ışınları) - Manyetik Rezonans görüntüleme (MRG) (radyofrekans dalgaları) - Ultrasonografi (US) (ses dalgaları) - Dijital radyografi (DR) (x ışınları) - direkt dijital radyografi - indirekt dijital radografi Radyografi ve BT de X ışını geçişi: (transmisyon), ultrasonografide ses dalgalarının yansıması (refleksiyon), Manyetik rezonans görüntülemede radyo dalgaları salınımı (emisyon), radyonüklid görüntülemede gamma ışınları salınımı (emisyon) söz konusudur. 1

2 Radyoloji, diğer tıp dallarına göre oldukça yeni bir bilim dalıdır. Bu bilim dalının doğuşuna yol açan ışınlar 1895 yılında Almanya'nın Baviera eyaletinin Würzburg Üniversitesi Fizik Profesörü Wilhelm Conrad Roentgen ( ) tarafından tesadüfen keşfedilmiştir. Roentgen, 8 Kasım 1895 tarihinde, laboratuvarda Hittorf-Crooks tübü ile deney yaparken, üzerini ışık geçirmeyecek şekilde siyah kartonla örttüğü tüpten yüksek elektrik akımı geçirdiğinde, uzağında bulunan cam bir kavanoz içindeki Baryumlu Platin Siyanür kristallerinde kuvvetli bir fluoresans olayına tanık olmuş, bu ışının göz ile görülmemesi, tüp üzerine sarılmış siyah kartonu geçebilmesi ve baryumlu platin siyanürde fluoresans olayına sebep olmasından başka özelliklerini bilmediğinden bu ışınlara, matematikte bilinmeyen anlamında kullanılan X IŞINLARI adını vermiştir. Daha sonra bu ışınlara RÖNTGEN IŞINLARI adı verilmiş, 1901 yılında da Röntgen, bu buluşu ile ilk fizik Nobel ödülünü almıştır. Röntgen, çalışmaları sırasında X ışınlarını bulunca içinde fotoğraf plağı bulunan kaset üzerine karısının elini yerleştirip yaklaşık 15 dakika ışın vererek fotoğraf plağında parmak kemiklerini ve 2 yüzüğün görüntüsünü elde etmiştir. Röntgen ışınlarının Yeni Bir Işın Hakkında Ön Bildiri ismiyle Würzburg Fizik ve Tıp Cemiyeti nde 23 Ocak 1896 tarihinde tebliğ edilmesinden ve bu sunum sırasında da ünlü Anatomist Albert van Köllicer'in elinin aynı şekilde görüntülemesinden 14 gün sonra, endodontik tedavide kullandığı özel kanal dolgu patı ile ünlü Dişhekimi O.Walkhoff, Röntgen'e kendi dişlerinin filmini çektirmiştir. 25 dakika ışın verilerek çekilen bu film, 2

3 dişhekimliği tarihinin ilk diş filmidir. X ışınlarının dişhekimliğinde kullanılır hale gelmesi ise 1899 yılından sonra Amerika'lı dişhekimi C.Edmund Kells'in bu konudaki çalışmaları sonunda gerçekleşmiştir. (C.Edmund Kells, X ışınları ile ilgili çalışmalarını hayatı ile ödemiştir. Önce 3 parmağını, sonra elini, daha sonra da kolunu, kısa süre sonra da hayatını kaybetmiştir). Röntgen ışınlarının önemi kısa sürede kavranarak önceleri gazlı röntgen tüpleri, daha sonraları da Coolidge tüpleri yapılmıştır. Günümüzde değişik özelliklere sahip röntgen cihazları kullanılmaktadır. Radyolojide kullanılan iyonlayıcı ışınların ilki röntgen ışınlarıdır. Radyoloji bilim dalının doğuşu bu ışınların bulunuşu ile gerçekleşmiştir. İlk doğal radyoaktif elemanlar; Radyum ve Polonyum un (Marie ve Pierre Curie, 1898) ve ilk yapay radyoaktif eleman radyoaktif Fosfor'un bulunuşu, radyolojide yeni ve yararlı uygulama tekniklerinin gelişmesine olanak sağlamıştır. İlk dental radyoloji dersi, öğretim yılında ABD de Howard Riley Raper tarafından verilmiş, ülkemizde ilk dişhekimliği radyoloji servisi 1928 yılında İ.Ü.Dişhekimliği Yüksekokulu nda kurulmuş ve 1933 yılında Dişhekimliği Radyolojisi ayrı bir ders olarak kabul edilmiştir. RADYASYON Atomlardan dalgalar halinde enerji salınmasıdır. Bu salınım elektromanyetik radyasyon ve korpüsküler radyasyon olmak üzere iki şekilde olmaktadır. 3

4 1. Elektromanyetik radyasyon : Elektromanyetik titreşimler halinde enerji salınımıdır. X ışınları yada Röntgen ışınları olarak bilinen ışınlar elektromanyetik radyasyon grubuna girerler. Bunlar elektrik ve manyetik enerji karışımından meydana gelmişlerdir. Elektromanyetik titreşimler dalga boylarına göre ; radyo dalgaları, kızılötesi (infraruj) ışınlar, görülebilir ışık, morötesi (ultraviyole) ışınlar, X ışınları, δ ışınları ve kozmik ışın adını alırlar. Bu ışınların kütleleri yoktur, yalnızca enerjileri vardır. Elektromanyetik radyasyonda dalgalanmalar yayılım yönüne diktir. Bu tür dalgalara transvers dalgalar adı verilir. Transvers dalgaların birbiri ardından gelen iki benzer noktası arasındaki uzaklığa dalga boyu (λ), saniyedeki dalga sayısına frekans (v), saniyede aldığı yola hız (c), dalganın yüksekliğine ise amplitüd (a) adı verilir. (Şekil 1) 4

5 Elektromanyetik radyasyon, kesintisiz değildir. Makinalı tüfek atışındaki mermilere benzer enerji paketleri şeklindedir ve dalga hareketiyle yayılır. Bu enerji paketlerine foton adı verilir. X ışınlarının dalga boyları Angström (A ) ile ölçülür. 1A =1x10-8 cm dir. Buna karşın dalga boyu büyük olan radyo, tv, radar ve elektrik dalga boyları metre ile ölçülürler. Bu radyasyonlar, elektromanyetik spektrumda dalga boylarına göre düzenlenirler. (Şekil.2). 5

6 2. Korpusküler Radyasyon Enerjinin partiküller halinde salınımıdır. Korpusküler radyasyon; proton, elektron, nötron, alfa ve beta tanecikleri gibi kütleleri olan subatomik partiküller olarak salınmaktadır. Radyum ve radyoizotoplar tarafından yayılan radyasyon yapı olarak korpusküler niteliktedir. RÖNTGEN IŞINLARININ ÖZELLİKLERİ 1. X ışınları elektromanyetik titreşimlerdir. Hızları boşlukta km/sn veya mil/sn. dir. 2. Hiçbir duyu organı tarafından algılanamazlar. 3. Elektrik yükleri olmadığı için elektromanyetik alanda yön değiştirmezler. Ancak özel bir kristalle yansıtılarak bir spektrumu elde edilebilir. 4. Röntgen tübündeki ışın kaynağından düz doğru doğrultusunda çıkarlar, ışın demetleri konik biçimdedir. Röntgen tübündeki odaktan 2 m. uzaklaştıktan sonra birbirlerine paralel seyrettikleri kabul edilir. Yönleri değiştirilemez. 5. İçlerinden geçtikleri cisimlerde, o cisimlerin yoğunlukları, hacimleri, cismi oluşturan elemanların atom numaraları ile ve ışınların dalga boyları ile orantılı olarak absorbsiyona uğrarlar. 6. Karşılarına çıkan cisimlerde absorbsiyona uğramakla birlikte, cisimleri geçme yada cisimlerin içinde belli bir miktar ilerleme: penetrasyon özelliğine sahiptirler. Röntgen ışınlarının dalga boyları küçüldükçe penetrasyon özellikleri artar. 6

7 7. Geçtikleri ortama enerji transfer ederler. Enerjileri frekansları ile doğru, dalga boyları ile ters orantılıdır. 8. Röntgen ışınlarının şiddetleri, (intensite: yayılım alanına dikey olan birim alandan birim sürede geçen enerji miktarı) ışın kaynağından uzaklaştıkça azalır. Işın şiddeti, uzaklığın karesi ile ters orantılıdır. (Ters Kare Kanunu) 9. Çarptıkları cisimlerde sekonder ışınların meydana gelmesine neden olurlar. Röntgen tübü içinde oluşan ışınlar Primer Röntgen Işın larıdır. Primer ışınların (fotonların) çarptıkları cisimlerde meydana gelen daha uzun dalga boylu ışınlar ise Sekonder Röntgen Işınları dır. 10. Kısa dalga boylu röntgen ışınlarına sert, uzun dalga boylu olanlara yumuşak röntgen ışınları denilmektedir. 11. Röntgen ışınlarını oluşturan fotonların sahip olduğu enerji miktarına Quantum denilmektedir ( elektronvolt : ev ile ifade edilir ). 12. Biyolojik etkileri vardır. Radyoterapi, röntgen ışınlarının canlı hücrelere etkileri ve bu hücrelerin radyoduyarlılıklarının farklı oluşu temeline dayanmaktadır. 13. İyonizasyon yapma özellikleri vardır. Bu nedenle iyonlayıcı ışınlar grubunda yer alırlar. Bu fiziksel temele dayanılarak röntgen ışını miktarını ölçen aygıtlar : dozimetreler yapılmıştır. 14. Bazı maddelerde fluoresans olayına neden olurlar. Bazı maddelerin röntgen ışınının etkisiyle gözle görülebilir ışık yaymasına luminesens denir. Luminesens oluşturan maddelere Luminofor adı verilir. Bunlar metal tuzlarıdır. Luminesens iki türlü oluşur. Fluoresans : ışık anında oluşur ve yayılır. Fosforesans : ışığın oluşması ve yayılması birkaç sn. den birkaç güne kadar gecikmeli olarak meydana gelir. Röntgen 7

8 ışınlarının bu özelliğinden yararlanılarak radyoskopi ekranları yapılmıştır. Bu amaçla kullanılan fluoresan maddeler yeşil ışın veren çinko silikat ve yeşil-sarı ışın veren kadmiyum ve çinko sülfürdür. 15. Röntgen ışınları kimyasal etkileri ile fotoğraf plaklarının kararmasına sebep olurlar. Fotoğraf plağına yada radyografi filmine özel şekilde emülsiyon halinde hazırlanarak sürülmüş bulunan AgBr kristallerindeki Br, röntgen ışınlarının etkisiyle Ag'den ayrılır ve banyo işleminden sonra görüntü elde edilmiş olur. 16. Tıp ve Dişhekimliğinde tanı amacıyla kullanılan röntgen ışınlarının dalga boyları A arasındadır. Dalga boyu, X ışınının meydana geldiği tübün voltajına bağlıdır. Voltaj ne kadar yüksek ise oluşan ışınların dalga boyu o oranda küçük olur. X IŞINLARININ KULLANILMA YERLERİ Röntgen ışınları : 1. Radyoloji bilim dalında ; radyografi, dijital radyografi, radyoskopi, bilgisayarlı tomografi alınmasında ve tümörlerin tedavisi amacıyla radyoterapide, 2. Radyobiyolojide ; hücre ve dokuların X ışınlarına duyarlılıklarının ve mutasyonların araştırılmasında, 3. Fotokimyada ; kimyasal maddelerin iyonizasyon, oksidasyon ve redüksiyon işlemlerinde, 4. Bazı kimyasal maddelerin yapılarının ve atom numaralarının tanımlanmasında, 5. Endüstride ; döküm ve kaynak işlerinde, metal yapılardaki mikroskobik çatlak ve boşlukların saptanmasında, besin endüstrisinde; bozulmaya yol 8

9 açan bakteri, mantar ve diğer mikroorganizmaların öldürülmeleri sayesinde besinlerin uzun süre saklanması ve korunmasında, 6. Tarımda; yeni tohum çeşitlerinin elde edilmesi, radyasyon ile kısırlaştırılmış erkeklerin ortama salınıp bunların dişiler ile çiftleşmeleri sağlanarak tarım zararlıları ile savaşmada, 7. Eski kıymetli tabloların sahte olup olmadığını belirlemede, 8. Tıp ve biyolojide aletlerin sterilizasyonunda kullanılırlar. X IŞINLARININ ORİJİNLERİ Modern bir röntgen makinesi birçok farklı elektrik ve elektromanyetik parçalardan yapılmıştır. Bir röntgen makinasında transformatörler, röntgen tübü, reosta, voltmetre, miliampermetre ve zaman ayarlayıcı bulunmaktadır. X ışınları bazı subatomik elemanların atomla teması sonucu meydana gelir. Bu nedenle X ışınlarının oluşumlarına geçmeden önce atomun yapısı ve elektrik ile ilgili bilgilerin kısaca tekrarlanması yararlı olacaktır. ATOMUN FİZİKSEL YAPISI Şekil 3: Atomun fiziksel yapısı 9

10 Bütün maddeler atomlardan yapılmıştır. Merkezde çekirdek, çevresinde yörüngeler veya orbitler bulunmaktadır. Bunlar harflerle ifade edilir. Çekirdeğe en yakın orbite K, diğerlerine L, M, N adları verilir (Şekil 3). Çekirdekte pozitif yüklü protonlar, elektrik yükü olmayan nötronlar, bazı subatomik partiküller bulunur. Her element için çekirdekte bulunan proton sayısı spesifiktir. Buna o elementin atom numarası (Z) denir. Hafif elementlerde proton ve nötron sayısı birbirine eşittir. Ağır elementlerde ise nötron sayısı proton sayısından fazladır. Bir elementin atom çekirdeğindeki proton ve nötron sayılarının toplamına o elementin atom ağırlığı adı (A) verilir. Çekirdeğin çevresindeki orbitler üzerinde elektronlar dönmektedir. Bir elektronun ağırlığı, bir protonun ağırlığının 1/1.836 sıdır. Elektriki yönden nötr olan bir atomda proton ve elektron sayısı eşittir. Her orbitin bir enerji seviyesi vardır ve elektronvolt ile ifade edilir. Enerji, orbitlerin dışına doğru giderek azalmaktadır. (Röntgen ışınlarının enerjisi 10 kev - 10 MeV arasındadır). K' nın enerjisi : ev L' nin enerjisi : ev M' nin enerjisi : ev dur. İzotop : Aynı miktarda proton, değişik sayıda notron içeren, bir başka deyimle atom numaraları aynı fakat atom ağırlıkları farklı olan elementlere verilen isimdir. Radyoaktif izotoplar, tıpta hastalıkların tanı ve tedavisinde kullanılmaktadır. Bir elementin kimyasal özelliği elektron sayısına bağlı olduğundan izotopların kimyasal özellikleri aynı, fiziksel özellikleri farklıdır. Elektrik : Elektrik akımı, alternatif akım (AC) ve doğru akımdan (DC) oluşur. Alternatif akımda akım, sıfırdan başlayarak en yüksek noktasını (pik), en yüksek voltajı bulur, alçalarak sıfıra düşer. Sonra yön değiştirir, en düşük noktayı bularak tekrar sıfır noktasına gelir. Potansiyeldeki bu değişiklikler bir grafik üzerinde gösterilebilir (Şekil 4). 10

11 a uzaklığı 1/50 saniyede tamamlanır. Buna 1 saykıl (cycle) denir. Alternatif akım saniyedeki saykıl sayısına göre belirlenir. Elektrik ile ilgili deyimler Voltaj: Elektriki basınç veya kuvveti ifade eder. Ölçü birimi volt'tur. Alternatif akımda voltajı ifade etmek için en yüksek potansiyel farkı belirtilir. Buna KvP (kilovolt pik) denir. Voltmetre: Devredeki potansiyel farklarını saptayan aletlerdir. Amper: Devreden geçen elektrik miktarı birimidir. Saniyede 1 coulomb'luk elektrik yükü akışına denktir. Binde biri ma olarak ifade edilir. Ampermetre: Devreden geçen akım miktarını ölçen aletlerdir. Transformatör: Bir alternatif akımın voltajını yükselten veya düşüren apareylerdir. Voltajı yükseltenlere step-up transformatör, voltajı düşürenlere step-down transformatör denir. Voltajda küçük değişmeler yapanlara oto-transformatör denir. Rektifikasyon: Röntgen apareyleri doğru akımla çalışır. Şehir ceryanı ise alternatif akımdır. Alternatif akımın doğru akıma dönüştürülmesine rektifikasyon denir. Bu işlem röntgen makinalarında hiçbir alet kullanılmadan kendiliğinden oluştuğunda self rektifikasyondan söz edilir. 11

12 X ışınları, röntgen cihazında Coolidge tübünde oluşur. Camdan yapılı bu tübün havası aspire edilmiş, vakum oluşturulmuştur (10 7 mm Hg basıncı). Metal bir muhafaza ile çevrili tübe bir anot ve bir katot bağlanmıştır. Tüp içinde meydana gelen X ışınları, daha ince camdan yapılmış olan pencere bölümünden dışarı çıkar. Meydana gelen ışınların çeşitli yönlerde dağılıp yansıma (scatter) yoluyla dışarı çıkmasını önlemek amacıyla metal muhafazanın içine kurşun bir plak yerleştirilmiştir. Kurşun plak her yönden gelen ışınları absorbe eder. X ışını meydana gelirken büyük ölçüde ısı oluşur. Isı tüpten dışarı alınmazsa tübü parçalar. Bu nedenle anotta ısıyı tüp dışına iletecek bakır bir plak bulunur. Bu plağa yağla çalışan soğutucu bir radyatör bağlanmıştır. Böylece ısı daha çabuk atılır. Bazı tüplerde radyatör yanısıra cam ve metal muhafaza arasında su, hava veya yağ sirkülasyonu bulunmaktadır. 12

13 Katotta, 0.2 mm çapında kıvrımlı tungsten telden yapılı ve bir elektrik devresine bağlanmış olan flament bulunur. Spiral flamentin çevresinde elektron bulutunun dağılmasını önlemek amacıyla molibden'den veya nikel'den yapılmış abajur şeklinde bir aparey yer alır. Anotta ısıyı tüp dışına ileten bakırın içine dikdörtgenler prizması şeklinde, 1x4 mm boyutunda tungsten'den yapılmış bir metal parçası gömülmüştür. Buraya target = hedef adı verilir. Anot ile katot arasında bir elektrik devresi bulunmaktadır. Röntgen apareyi şehir cereyanına bağlandığında flamente 220 voltluk akım gelir. Flamente ise 12 voltluk bir akım gereklidir. O nedenle akım flamente ulaşmadan önce devreye bir step-down transformatör bağlanır. Flamentin ısıtılması için kullanılan düşük voltajlı akım, miliampermetre ile ölçülür. Bu sırada röntgen cihazının üzerinde pilot lamba yanar (kırmızı ışık). Isınan metaller elektron verirler. Flamentten 12 voltluk akımın geçmesi sonucu termoiyonik olay (termoiyonik emisyon) nedeniyle flamentteki elektronlar dışarı çıkar ve flament çevresinde bir elektron bulutu oluştururlar. Anot ile katot arasındaki devre kapandığında, anot ile katot arasından bir akım geçer. X ışınlarının oluşabilmesi için volt arasında bir akım gereklidir. Bu amaçla anot-katot devresine bir step-up transformatör bağlanmıştır. Ant-katot devresi timer denilen zaman ayarlayıcılar ile tamamlanır. Bunlar mekanik, elektriksel veya elektronik olabilmektedir. 13

14 Yüksek voltajlı anot-katot devresi kapandığında, X ışını oluşabilmesi için katottaki elektronların hedefe çarpması gereklidir. Flamenti çevreleyen molibden muhafaza (negatif yüklüdür), elektronların her yöne dağılmasını önler (Şekil.6). Şekil.6: Molibden panjur Elektronlar hızla hedefe çarpınca X ışınları meydana gelir. Bunların çoğu pencereden dışarı çıkar. Buradaki elektronların kinetik enerjileri (hız ve hareket halindeki enerjileri), % 99.8 oranında ısıya, % 0.2 oranında X ışınına dönüşür (65 kvp de). Oluşan X ışını sürekli değildir. X ışınları alternatif akımın pozitif olduğu sürelerde meydana gelir, negatif olduğunda oluşmaz. Röntgen tübünde anot (+), katot (-) uçtur. Röntgen makinası şehir cereyanına bağlandığında, katot alternatif akım dalgasının yarı süresinde (-), diğer yarı süresinde ise (+) olur. Flament çevresindeki elektronların anota hareketleri, 50 saykıllı bir alternatif akımda saniyede 50 kez tekrarlanır. 1/100 ns.de ışın oluşur, diğer 1/100 sn.de oluşmaz. Bu şekilde self rektifikasyon gerçekleşir. Katottan anota elektrik akımının oluştuğu bu yarım saykıllara yararlı yarım saykıl denir. 14

15 Elektronların hedefe çarpmasıyla oluşan ısı, radyatör veya çeperdeki sıvı vasıtasıyla dışarı alınmazsa, tungsten hedef üzerinde küçük erozyonlara sebep olur. O nedenle her X ışını meydana gelişinden sonra anodun soğuması için belli bir süre geçmelidir. Örneğin panoramik röntgen makinalarında film çekiminden sonra (ışınlama süresi sn.dir) 5 dakika beklemek gerekir. Periapikal film çekiminde kullanılan makinalarda bu süre saniye düzeyinde olduğundan fazla önem taşımaz. İdeal target = hedef materyalinin; atom numarası yüksek olmalıdır. Yeterince dens bir materyalden yapılmazsa hızla hareket eden elektronları durduramaz.(tungsten: Z=74) Hedef materyalinin yüksek ısılarda buharlaşma basıncı düşük olmalıdır. Elektronların sürekli olarak aynı noktaya çarpmaları sonucunda bu materyalin atomlarının bir kısmı buhar haline geçebilir. Buharlaşma nedeniyle yüzey bozulur, pürüzlü bir hale gelir. Sonuçta oluşan ışınların yönü düzensizleşir. Erime noktasının yüksek olması gerekir. Tungstenin erime noktası 3370 C dir. Ancak elektronların çarpmasıyla oluşan yüksek ısıdan zarar görmemesi için ısısının 3000 C nin altında tutulması gerekmektedir. Bu amaçla ısıyı daha geniş bir yüzeyde emecek geniş bir fokal spotun daha elverişli olacağı düşünülmekle birlikte, radyografik detayın daha iyi olması açısından fokal spotun büyütülmesi uygun değildir. Fokal spot büyük olursa, oluşacak görüntü çevresinde penumbra denilen gölge oluşur. Bu nedenle 15

16 döner anodlar yapılmıştır. Böylece elektronların çarptıkları yüzey hep aynı yerde olmayacağından hedef materyalinin yıpranma süresi uzamış olur. Oluşan ısının dışarı alınabilmesi için, ısıyı iyi iletmelidir. Tungstenin bu özelliği olmadığından iyi bir iletken olan bakır içine gömülmüştür. Hedef, dikdörtgenler prizması şeklindedir ve elektron bombardıman yüzeyini genişletmek amacıyla yan durmaktadır. İzdüşümü kare şeklindedir. Anottaki tungsten hedefin boyutuna fokal spot, izdüşümüne de efektif fokal spot adı verilir (Şekil.7). İdeal fokal spot büyüklüğü 0.8x0.8 mm dir. Şekil.7: Fokal spot ve efektif fokal spot Elektronların hedefe çarpmasıyla oluşan X ışınları, röntgen tübünün pencere kısmından dışarı çıkarlar. Burada ortası delik, yuvarlak bir halka şeklinde kurşundan yapılmış kolimatör bulunur. Gelen ışınlardan kurşuna çarpanlar absorbe olur, yuvarlak delikten çıkan ışın demetinin çapı da yuvarlak olur. Kolimatörden çıkan ışınların ortasında tasavvur edilen ışına merkezi ışın adı verilir. 16

17 17