FELAK SÛRESİ Nuzul 23 / Mushaf 113

Transkript

1 FELAK SÛRESİ Nuzul 23 / Mushaf 113 Surenin Adı: Bir tohumun kabuğunu yarıp içinden filizin çıkması gibi yarıp çıkaran manasına gelen adını ilk âyetinden alır. De ki; sığınırım ben (yokluk gecesini) yararak varlığı çıkaran sabahın Rabbine (1) Felak ismi; bütün bir varlığın tabi olduğu oluş ve bozuluş (kevn ve fesad) yasalarından oluş yasasına bir atıf içerir. Bu oluş, İnfitar gibi yeniden oluşu değil, Fecr gibi ilk oluşu ifade eder. Mushaf ve tefsirlerin çoğunda Felak adıyla anılır. Allah Rasulü nden gelen sahih rivayetlerde ilk âyetinin tamamıyla isimlendirilmiştir. Surenin Nuzul Yeri ve Zamanı: Sûre, ikizi olan Nâs ile birlikte sığındırma vurgusundan dolayı Muavvizeteyn olarak da adlandırılmıştır. Sûre, ikizi olan Nâs sûresi gibi Mekkîdir. Üslubu ve muhtevası bunu teyit eder.

2 MEKKE Mina Müzdelife Arafat KABE İbn Abbas tan Ebu Sâlih yoluyla gelen bir rivayette Medeni olarak gösteriliyorsa da, Küreyb yine aynı kaynaktan bunun tam aksi bir rivayet nakleder. Başta İbn Abbas ın talebesi İkrime olmak üzere Ata ve Hasan el- Basrî de sûrenin Mekkî olduğu görüşündedirler. Medine de bir Yahudi nin Rasulullah a yönelik sihir girişimini sûrenin nüzul sebebi saymak, bu yanlış kanaate yol açmıştır. İlle de bir nüzul sebebi aranacaksa, bu müşriklerin Hz. Peygamber için söyledikleri büyülenmiş bir adama uymuş olursunuz (İsra: 47) iftirasının bir benzeri olmalıdır. Ve Kur an bu tür isnatları kesin bir dille reddetmiştir. Hz. Peygamberin sihre maruz kaldığını söyleyen her türlü rivayet bu ilke ışığında değerlendirilmelidir. Hz. Osman tertibinde sûre Fil- Nâs arasında yer alır. Bu durumda sûreyi peygamberliğin 3. yılına yerleştirmek gerekecektir. Surenin Konusu: Felak, tüm ilk sûreler gibi muhatabını inşa edici sûrelerin başında gelir. Emir tekrarı (kul: de ki) isteyerek başlaması, zımnen Ey muhatap seni inşa edeceğim vurgusunu taşır. İnsan iradesinin görünmeyen ve bilinmeyen tarafından esir alınma tehdidine karşı muhteşem bir formül sunar: Rabbe sığınma (isti âze). Aynı zamanda bu, Cahiliyyenin bir tür kötülük tanrısı yerine ikame ettiği şeytan ve cin tasavvurunu reddir. Sûre bu yönüyle icat edilmiş ve icat edeni esir alan korkuların terbiyesine dairdir (bkz. Cin: 6). Sûre zımnen görünmeyen ve bilinmeyen varlıklardan korkmayı, insanın Allah la ilişkisindeki zafiyetine bağlar. Allah ın görünen ve görünmeyen, bilinen ve bilinmeyen tüm varlıkların da Rabbi olduğunu vurgular. Muhatabından, tüm varlıkların şerrinden Rabbe sığınmasını ister (2).

3 Sûre, görünmeyen ve bilinmeyen karşısında Allah tan başkasına sığınmayı zımnen dışlar ve reddeder. Zira müşrikler cinlere sığınırlardı (Cin: 6). Sûre iman eden insana, Rabbe sığınmayı öğretir ve öğütler. İnsan Nelerden Rabbe sığınacaktır? Yalnızca cin ve şeytan gibi görünmeyen ve bilinmeyen dünyalara dair vehme dayalı korkulardan değil, aynı zamanda cehalet karanlığı gibi kendini bilmezlik durumundan da Rabbe sığınacaktır. Kalbin akılla olan bağını koparıp insanları bilgiye değil korkuya, makule değil mahsusa, imana değil heyecana çağıran üfürükçüler gibi şarlatanlardan ve hasetçinin hasedi gibi zararlı duygulardan da Rabbe sığınacaktır. Zira Allah mü minin en büyük sığınağıdır. (Nuzul 63 / Mushaf 72 : Cin 6 Aşağıdadır.) و ا ن ه ك ان ر ج ال م ن ا ا ل انس ي ع وذ ون ب ر ج ال م ن ا الج ن ف ز اد وه ام ر ه ق ا ٦ 6 Hiç kuşku yok ki insanlardan bazıları cinlerden bazılarına sığınırlar, bu da onların (cinler karşısındaki) zillet verici edilgenliğini artırır. (8) (8) Zımnen: Cinler üzerinden kendi vehimlerinin oyuncağı oluyorlardı. Bu cinin kendisinden kaynaklanan bir etki değil, insanın ona yüklediği vehme dayalı anlamdan kaynaklanan bir etkiydi. Yani: İnsanlar görünmeyen varlıklarda güç vehmediyorlar, sonuçta evhamlarının esiri oluyorlardı. Bilinmezlik korkuyu, korku vehmi tetikliyor; kişi kendi kendini iradesizleştiriyordu (krş. Elmalılı). Bu, irade emanetine ihanet eden insana Allah ın bir cezasıydı.

4 ب اسم للا الر ا م ن الر ي م RAHMÂN RAHÎM ALLAH IN ADIYLA ق ال ا ع وذ ب ر ب ا الف ل ق ١ 1 (EY muhatab!) De ki: (1) Sığınırım ben (2) (yokluk gecesini) yararak varlığı çıkaran sabahın Rabbine: (1) İbn Mes ud un rivayetine göre Peygamberimiz şöyle buyurmuştur: Bana de ki denildi, ben de size Deyiniz ki diyorum. Bu, Kur an kıraatına değil de Hz. Peygamber in bu sûreyi dua ve istiaze niyetiyle okuma tavsiyesine hamledilmelidir. Kaldı ki, de ki emri, yalnızca ilk muhataba değil tüm muhataplaradır. Parantez içi açıklamamız da buna matuftur. İbn Mes ud a nisbet edilen nüshalarda Felak ve Nâs ın yer almadığı şayiası hakkında en doğru ve en güzel cevap İbn Hazm ın verdiği, bunun İbn Mes ud a atılmış bir iftira olduğu ve rivayetin de uydurma olduğu yönündeki cevaptır. Anlaşılan o ki, muhtemelen rivayetin otoritesi sarsılır kaygısıyla rivayete kıyılamamış, bunun İbn Mes ud gibi Kur an ın yetiştirdiği seçkin bir sahabiye kıymak mânasına geldiği de göz ardı edilmiştir. (2) İstiaze nin akla abdest aldırma işleviyle ilgili bkz. Besmele nin notu (Fâtiha: 1 ve Nahl: 98 (Fatiha 1 Aşağıdadır.) Besmele, ilk vahyin ilk âyetindeki Rabbin adıyla/adına oku! emrinin dil ile ifasıdır. Peygamber için Allah adına iletiyorum Mü minler için Allah ın adıyla alıp okuyorum vurgusunu taşır. Besmelenin Fâtiha sûresinden bir âyet olup olmadığı ulema arasında tartışılmıştır. Tartışmalı olan mütevâtir olmayandır. Dolayısıyla Fâtiha daki de dahil tüm sûre başlarındaki besmeleleri Kur an dan bir iktibas sayan görüş, daha isabetli görünmektedir. Mushaf ta Besmele, Tevbe hariç tüm sûrelerin başında Kur an dan bir alıntı olarak yer alır (Neml: 30). Bu yüzden cemaatle namazlarda besmele içten okunur. Darakutnî bir soru üzerine besmelenin açıktan okunacağı na dair sahih bir hadis olmadığını söyler (İbn Teymiyye, Tefsir). İnsanlıkla yaşıt bir anahtar olduğu, Hz. Nûh ve Hz. Süleyman ın ağzından nakledilmesinden anlaşılmaktadır (Hûd: 41 ve Neml: 30). Eğer Kur an ı muhteşem bir site kabul edersek, Fâtiha bu sitenin ana kapısı, besmele de o kapının anahtarıdır. Besmele, kulluk listesinin altına atılan imzadır. Besmele Allah la ve Allah lı yapmaktır. Besmele O nun sayesinde ve O nun verdiği imkân ve güçle yaptığının bilincinde olmaktır. Senin verdiklerinin farkındayım, Senden bağımsız bir varlık alanı düşünmüyorum demektir. Besmele eylemle alâkalıdır. Zira besmele çeken biri, bir eyleme girişiyor, bir işe başlıyor demektir. Besmele, İslâm ahlâkının bir eylem ahlâkı olduğunu gösterir. Şeytan dan uzak olduğunu isti âze ile ikrar etmeyen, besmele ile Allah ın yardımını celbedemez. Kötülüğe buğzetmeden iyiliğe muhabbet edilmez. Bu yüzden Kur an la bütünleşmek için onu okuyacak kişinin yapması gereken ilk hazırlık e uzu billahi mine şşeytani r-racim in kısaltma adı olan İsti âze dir. Kovulmuş şeytan ın şerrinden Allah a sığınırım demektir. Bu Kur anî bir emirdir: Kur an okuyacağın zaman, öncelikle kovulmuş şeytandan Allah a sığın (Nahl: 98). Zira kalpleri evirip çeviren, ferman dinlemeyen gönle ferman dinleten Allah tır. İsti âze, akleden kalbe aldırılan mânevî abdesttir. Kafa karışıklığı da dediğimiz akıl ve duygu kirlenmesi, Kur an da insanın öteki si olarak tanıtılan şeytana nisbet edilir (A râf: 200). Bununla verilen mesaj açıktır: İnsanın kişiliği özüdür ve özü temizdir. Kirlenme ona arız olan bir şeydir ve değerini düşürür. Kirlenen temizlenir ve tezkiye tam da budur. İstiâze bir söylem değil bir eylem emridir. İsti âze akli bir eylem değildir, iç telkine dayalı kalbî bir eylemdir. Bilinçten çok bilinçaltını inşa eder. Vahiy-akıl diyaloğuna yönelik iç saldırıları önlemek için alınacak her tür önlem isti âze kapsamına girer (bkz. Nahl: 98, not 2). Şeytan bu saldırıyı kendi gücüyle yapmaz, insanın ona iradesinden aktardığı güçle yapar. Zaten bu işlemin kendisi bir güç kaybıdır. (Nuzul 74 / Mushaf 16 : Nahl 98 Aşağıdadır.) ف ا ذ ا ق ر اات ا الق ارا ن ف ا است ع ا ذ ب ا لل م ن الش ايط ان الر جيم ٨٩ 98 BUNDAN böyle Kur an okuyacağın zaman, öncelikle kovulmuş şeytandan Allah a sığın.(108) (108) Akleden kalbe mânevî abdest aldırma demeye gelen isti âze için bkz. Fâtiha: 1, not 1. Baştaki izâ zaman zarfı geçmiş zamana gelecek zaman anlamı da kattığı için izâ kara te yi okuyacağın zaman diye çevirdik.

5 Kur an okumanın tilavet ile değil kıraet ile ifade edilmesi, aktarmadan önce anlamanın gerekliliğine delalet eder (bkz. Fâtır: 29 ve Müzzemmil: 4, notlar). Burada kıraet ile ifade edilen okuma bir anlama-yaşama-anlatma çabasını içerir. İstiaze, Kur an ı anlama çabasına yönelik her tür şeytani müdahaleden sakınma iradesini ifade eder. Kur an okurken yapılacak zihnî ve kalbî hazırlığı emreden ilk ve tek âyet bu olduğundan (A râf: 200 âyeti, benzer emri farklı bir bağlamda içerir) baştaki fâ edatı bu şekilde karşılanmıştır. Aynı edat bir sonraki cümleciğe öncelikle anlamı katmaktadır. Burada verilen emir, bir şeyi söyleme değil, bir şeyi yapma emridir. Bu da, önyargılardan bilinci arındırma başta olmak üzere, duygu ve düşünceyi vahye hazırlamak ve onları dış etkilere kapalı, yalnızca vahyin etkisine açık hâle getirmektir. Kur an okurken Allah a sığınma emrini dar anlamda bir isti âze olarak anlamamak gerek. İstiaze emri, bir bilincin imha edilerek yeniden inşa edilmesi talimatıdır. Bu bilinçle yapılan bir isti âze, zaman ve mekân boyutuna inen bir hareket olmayı aşar. Artık isti âze kelimesinin gösterdiği Allah a sığınma ve iltica, Kur an ın insana yönelik bütün hükümlerinin gözden geçirilmesinde hakim olması beklenen deruni bir bilinç hâline dönüşür. Bu bilinç, ayrıntılı bir varoluş haritası olan ve geçmişle birlikte insanlığın hâl ve istikbaline işarette bulunan Kur an ı, ilâhî murakabe ve müşahede önünde okuma bilincidir. Özetle isti âze, Kur an ı okumaya duran insanın kendi bilincini öz elleriyle vahyin sahibine teslim etme, yani bir huzurda okuma iradesidir. م ان ش ر م ا خ ل ق ٢ 2 O nun yarattığı her şeyin şerrinden! (3) (3) Allah ın fiilleri özünde hayırdır. Bu yüzden şer, Yaratan a değil yaratılana isnat edilmiştir. Buna rağmen şer yaratılanın cevherinde olan bir şey değildir, ona arız olan bir şeydir. Zira şer esasen görecedir. Yaratılanı mâ hulika leh ine (yaratılış amacına) uygun kullanmada şer yoktur, onu yanlış kullanmak şerre yol açar. Parçada şer görünen, bütünde hayır görünebilir. Kulun baktığı yerden şer görünen, Allah ın bak dediği yerden hayır görünebilir. Yaratılanın şerri, kişinin zifiri bir gecede duyduğu korkuya benzer; aslında bu korkunun gerçek gerekçesi gece değil, bilinmezlik, yani cehalettir. Bir sonraki âyet de zaten bu örneği verir. و م ان ش ر غ اس ق ا ذ ا و ق ب ٣ 3 Ve (4) (aklı-iradeyi) bastırdığı zaman zehirli-zifiri bir (cehalet) karanlığının şerrinden! (5) (4) Buradaki vav, tefsiriyye vurgusuyla mesela şeklinde de anlaşılabilir. Bu durumda bu ve devamındaki âyetler, ikinci âyette şerrinden sığınılan varlıklar içinden verilen örnekler olmuş olur. (5) ask, karanlıkla dolup taşmak kökünden. Gariptir ki İbnu l- Enbarî, Türk lisanından geçtiğini rivayet eder (el-ezdâd). Kokuşmuşluk, zehirlilik, buz gibi olmak, şiddet kelimenin anlam alanına dahildir (Zeccâc ve İbn Fâris). Gece, bilinmeyen ve görünmeyenden duyulan korku ve endişeyi artıran unsurdur (Kurtubî). İlk muhataplar geceyi öylesine öcüleştirdiler ki, onu bir tür şer ilâhı gibi görmeye başladılar. Dinlenme vakti olarak insana Allah ın ikram ettiği geceye şer ilâhı rolü yüklemek, hiç şüphesiz akıl ve iradeyi bastıran cehalet karanlığının şerrine maruz kalmaktır.

6 و م ان ش ر الن ف اث ات ف ى ا الع ق د ٤ 4 Ve düğümlere üfleyenlerin şerrinden! (6) (6) Veya neffâsât taki dişilliği cinsiyet mânasında alarak: Düğümlere üfleyen (kalbin akılla olan düğümünü çözerek erkeği baştan çıkaran) kadınların şerrinden. Ebu Müslim bunu tercih etmiştir (nkl. Râzî). Belirlilik takısıyla gelen en-neffasât (t. neffase) o gün tüm muhatapların bildiği bir işleme tekabül eder ki, bu da kehanet ve sihirbazlıkla uğraşan kişilerdir. Neffase tıpkı allame gibi her iki cins için de kullanılan bir mübalağa kalıbıdır (Tefsiru Cüz i- Amme). Düğümlere üfleyenler, insanlar arasındaki akrabalık ve muhabbet bağlarını koparmak için karanlık yöntemler kullanırlar. Nefs, dili oynatarak tükürür gibi yapıp tükürmeden üflemek anlamına gelir. Son âyette hasidin iza hased denilerek şerrin isnad edildiği fiil zikredildiği halde, bu âyette neffasati iza nefesne denilmeyerek şer doğrudan faile isnat edilmiştir. Düğümlere üfleyenlerle görünmeyen varlıklar arasındaki ilişkiyi şu âyet bağlamında anlamak gerekir: birbirlerine vahyeden insan ve cin şeytanları (En âm: 112). Bu âyet Nâs sûresindeki insanların göğüslerine vesvese verenler (5) âyeti ışığında anlaşılmalıdır. Bu düğümler iç-benin (nefsin) kördüğümleridir ve onlara üfleyenler de duygu ve düşünce dünyasındaki düğümleri ve sorunları çözme iddiasıyla insanları aldatan umut tacirleri ve sahtekarlardır. Ya da insanın şahsiyet ve onurunu, söz ve sebatını dağıtma çabasıdır. Buna, karşıt cinslerin birbirlerinin duygularını, cinselliği kullanarak kirletmeleri de dahildir. Sözün özü: bu, insanın duygularını karıştırma girişiminin her türünü kapsar. Duygu kirlenmesi bunun sonucudur. (Duygu ve düşünce kirliliğinden kurtulmada isti âze nin rolü için bkz. Besmele nin notu, s. 2.) و م ان ش ر اس د ا ذ ا س د ٥ 5 Ve haset ettiğinde (7) hasetçinin şerrinden!(8) (7) Bu ibâre hasedini dışa vurduğunda veya hasedine yenildiğinde şeklinde anlaşılabilir. Bu durumda şerli olan, insanın içinde bir zaaf olarak uyuyan haset duygusu değildir; asıl şerli olan, o duygunun faal hale gelerek sahibinin vicdan ve aklını esir almasıdır. (8) Haset; Haset, hasetçinin haset ettiğine dua, kendisine bedduadır. Haset, özü itibarıyla Allah a itirazdır; kime, neyi, ne kadar vereceğine itiraz. Haset hastalığının ilacı, hasetçinin haset ettiğine dua etmesidir. Haset kıskanmak değildir. Kıskanmak, ğayret tir. Gayret, elindekini sakınmak, üzerine titremektir. Bu bağlamda yakın kavramların karşılıklarını vermek isabetli olacaktır: Hased: Buhl: Şuhh: Gıbta: Sehavet: Îsâr: Cûd: Fakr: Bende yok onda da olmasın. Bende var onda olmasın. Onunki benim olsun. Onda var bende de olsun. Bende var onda da olsun. Benim değil onun olsun. Bende yok ama onda olsun. Onda yok bende de olmasın.