ULTRASONOGRAF N N ROMATOLOJ K HASTALIKLARDA KL N K UYGULAMALARI

Transkript

1 ULTRASONOGRAF N N ROMATOLOJ K HASTALIKLARDA KL N K UYGULAMALARI Uzm. Dr. Burak Erer stanbul Üniversitesi, stanbul T p Fakültesi, ç Hastal klar Anabilim Dal, Romatoloji Bilim Dal, stanbul ÖZET Son y llarda, teknolojik geliflmelere paralel olarak, kas-iskelet sistemi ultrasonografisinin (K SUS) romatizmal hastal klar n tan ve tedavisinde kullan m büyük ölçüde art fl göstermifltir. Hastal klar n çok erken döneminde bir çok patolojiyi ortaya koyabilmesi ve hastal k aktivitesinin takibinde güvenilir bir sonlan m ölçütü olarak kabul edilmesi önemini art rmaktad r. Bu derlemede, K SUS a ait temel bilgiler, teknik özellikler ve klinik uygulamalar na ait bilgiler sunulmaya çal fl lm flt r. Anahtar kelimeler: Ultrasonografi, romatizmal hastal klar, klinik uygulamalar. ABSTRACT Over the last few years, through the technological improvements, musculoskeletal ultrasonography (MSUS) has become an increasingly used imaging method in the diagnosis and management of rheumatic diseases. Its ability to detect many pathological conditions at the very early stages of the diseases and being a reliable and efficient tool for monitoring disease activity increase the importance of MSUS. This review discusses the issues connected with the MSUS including; basic requirements, technical equipments and clinical applications. Keywords: Ultrasonography, rheumatic diseases, clinical applications. G R fi Günümüzde kas-iskelet sistemi ultrasonografisi (K SUS) romatologlar taraf ndan giderek artan s kl kta, önemli ve aranan bir enstrüman olarak kullan lmaya bafllanm flt r (1). Özellikle son y llarda teknolojik geliflmelere paralel olarak altta yatan patolojiler daha aç k tan mlanabilmekte ve klinik pratikte güvenilir flekilde uygulanabilmektedir. US hem fizik muayenenin bir uzant s olarak hasta de erlendirmesinde, hem de klinik araflt rmalarda objektif bir sonlan m ölçütü olarak kullan labilmektedir. US ile hastal klar n erken döneminde henüz direkt grafilerde saptanamayan sinovit, eklem içi s v art fl, kemik erozyonlar ve k k rdak hasar n n gösterilmesi ve tendonlar n dinamik olarak de erlendirilmesi mümkün olabilmektedir. Ayr ca eklem içi enjeksiyonlarda ya da ince i ne aspirasyon biyopsisi s ras nda do ru yere uygulama imkan elde edilebilmektedir. fllem s ras nda radyasyon maruziyetine yol açmamas, bir çok planda görüntü elde edilebilmesi, kolayl kla tekrarlanabilir olmas, nispeten daha ucuz ve invazif olmayan bir yöntem olmas US nin önemini art ran bafll ca avantajlar aras nda say labilir. US, power Doppler (PD) inceleme ile birlefltirildi- inde, hastal k aktivite ve progresyonunun de erlendirilmesinde oldukça faydal bilgiler sunmakta ve tedavinin flekillendirilmesinde romatologlara yard mc rol üstlenmektedir (2-13). PDUS ile yumuflak doku ve sinovyadaki kan ak m de ifliklikleri ve inflamatuar aktivitenin derecesi gösterilebilmektedir (14, 15). US nin fizik muayeneden daha duyarl ve güvenilir oldu u, hastal k aktivite indeksleri yan s ra yap sal hasar n progresyonu ile daha iyi bir korelasyon gösterdi i bir çok çal flma ile do rulanm flt r (16-18). Bu durum US de saptanan eklem içi s v art fl, sinovyal hipertrofi ve PD sinyal aktivitesinin hem erken hem de daha uzun süreli romatoid artrit (RA) hastalar nda geçerli bir biyomarker olarak kullan labilece ini göstermifltir (19-21). Hastalar n uygun flekilde de erlendirilmesinde ortak bir dilin oluflturulmas ve farkl uygulamac lar taraf ndan tekrarlanabilirli inin sa lanabilmesi amac ile her bir eklem için uygun görüntüleme 26

2 planlar belirlenmifltir (22). Bununla birlikte, US de elde edilen görüntülerin hangisinin ne flekilde patolojik kabul edilece inin belirlenmesi ve bu konuda yorum farkl l n n ortadan kald r lmas için OME- RACT US grubu taraf ndan incelenen yap lardaki patolojik özellikler de ayr ca tan mlanm flt r (23). Tüm bu ortak de erlendirme k lavuzlar n n ortaya konulmas hem US nin tan ve takipteki geçerlili ini art rmay hedeflemifl, hem de klinik çal flmalarda objektif bir gösterge olarak kullan labilme f rsat n do urmufltur. TEKN K ÖZELL KLER K SUS da yüksek kalite ve çözünürlükte ekipman n kullan lmas oldukça önemlidir. Tendon, ligaman ve küçük eklemler gibi yüzeyel yap lar n incelenmesinde yüksek frekansl ( MHz), lineer prob kullan lmas, omuz ya da kalça gibi daha büyük ve derin yerleflimli eklemlerin de erlendirilmesinde ise düflük frekansl (3, 5-5 MHz) problar n kullan lmas daha iyi görüntü kalitesinin elde edilmesi için gereklidir (24, 25). US de görüntü çözünürlü ü ile ses dalgalar n n penetrasyonu aras nda ters bir orant bulunur. Yüksek frekansl problar ile daha iyi seviyede bölgesel çözünürlük elde edilirken, bu tür problar ile düflük frekansl problara göre daha yüzeyel bir penetrasyon elde edilir. Kas-iskelet sistemi (K S) nin US ile incelenmesi s - ras nda ço unlukla gri skala modu tercih edilir. Bu modda görüntüler siyah-beyaz formatta elde edilir ve her bir beyaz nokta yans yan ses dalgalar na karfl l k gelir. Ses dalgalar da fl k dalgalar na benzer flekilde yay ld klar ndan kemik korteksi gibi yo un maddelere çarpan ses dalgalar ile daha belirgin yans ma gerçekleflece inden, görüntü beyaz (hiperekoik) elde edilir. Su, en az yans ma yapan madde oldu- undan, suyun görüntüsü gri skala modunda siyah (anekoik) izlenir. K S e ait birçok patolojilerde, US ile incelenen yap n n ekojenitesinde azalma ortaya ç kar. Görüntü kalitesinin en üst seviyeye yükseltilebilmesi için ifllem s ras nda probun incelenmekte olan yap ya dik bir aç ile tutulmas oldukça önemlidir. Böylece ses dalgalar n n oblik olarak yans mas sonucu artefakt olarak ortaya ç kabilen, düflük ekojenitedeki alanlar n oluflumu (anizotropi) önlenebilir. Bu amaçla incelenen yap üzerinde probun milimetrik hareketler ile yavaflça aç land r lmas ile en kaliteli görüntünün elde edildi inin do rulanmas yerinde olacakt r. PD incelemeleri s ras nda perfüzyonu etkilememek amac yla ifllem s ras nda probu bast rmamaya gayret gösterilmelidir. Fazla bas nç uygulanmas kan ak m n engelleyecek ve PD sinyalin elde edilmesini engelleyecektir. Küçük eklemler ve yüzeyel yap larda Doppler frekans yükse e ayarlan rken, derin yap lar için düflük frekanslar seçilmelidir. Ayr ca PD artefaktlar n en aza indirmek amac ile puls tekrarlama frekans PRF ayar ak m gösterebilecek en düflük seviyeye indirilmelidir (26). US DE ANATOM K YAPILARIN NCELENMES Eklemler: Sa l kl kiflilerde eklem aral bofl bir alan olarak görülür. Eklem aral nda ters üçgen fleklindeki hipoekoik ya yast kç seçilebilir. Bunun d fl nda normalde sinovyal doku görüntülenemez. Eklem profili dinamik hareketler yard m ile belirlenebilir. Bugün sahip olunan yüksek teknolojideki US cihazlar ile 1-2 ml lik eklem içi s v art fl bile kolayl kla saptanabilmektedir (27, 28). Efüzyon varl nda ya yast kç n yer de ifltirdi i ve eklem aral nda geniflleme gözlenir. (fiekil-1) Kompresyon ile eklem aral nda daralman n olmas s v varl n düflündürür. Gri modda yap lan incelemelerde eklem aral genifllemesinin de erlendirilmesinde semi-kantitatif ve subjektif bir derecelendirme kullan lmaktad r (Normal eklem aral = grade 0; eklem aral - nda maksimum geniflleme = grade 3) (29). PD in- fiekil-1. Eklem aral nda geniflleme ile birlikte kemik erozyonu geliflen RA li bir hasta. pf: proksimal falanks; m: metakarp; sp: sinovyal proliferasyon; e: kemik erozyonu. ( TF Romatoloji BD arflivinden al nm flt r). 27

3 celemelerinde s v toplanan bölgede herhangi bir aktivite bulgusu gözlenmez. Sinovyal proliferasyonun görüldü ü sinovit tablosunda eklem aral nda oluflan geniflleme hafif ekoik özellikler göstermekle birlikte komprese edilemez. S kl kla bu doku üzerinde PD sinyali al n r (fiekil-2) ve hastal k aktivitesi ve tedavi yan t n n de erlendirilmesinde oldukça faydal bilgiler sa lar. Hatta bu yöntemler ile saptanabilen küçük sinovit aktiviteleri dinamik MR incelemeleri ile elde edilen sonuçlara benzerlik göstermektedir (18). PD sinyal fliddetini de erlendirmek amac ile subjektif ve semi-kantitatif bir ölçeklemeden yararlan lmaktad r (grade 0 = sinyalin al nmamas ; grade 1= tek bir damar sinyal aktivitesi; grade 2 = eklem aral n n %50 sinden az bir alanda görülen sinyal aktivitesi; grade 3 = eklem aral n n %50 sinden fazla bir alanda görülen sinyal aktivitesi) (26, 29). KEM K fiekil-3. Tendonun tipik fibriler yap s. t: tendon. ( TF Romatoloji BD arflivinden al nm flt r). RA, spondilartropatiler (SpA), kristal artriti gibi hastal klar n seyrinde ortaya ç kan kemik erozyonlar n n hastal n tüm evrelerinde, hatta çok erken dönemlerinde bile US yard m ile saptanabildi i ve konvansiyonel radyografiden üstün oldu u birçok araflt rmada ortaya konmufltur (30-32). Kemik korteksindeki en ufak bir kesinti bile anormal olarak de erlendirilmelidir. US ile <1mm kemik erozyonlar bile kolayl kla saptanabilmektedir (29) (fiekil-1). US de kemik erozyonlar n hem longitudinal hem de transvers düzlemde göstermek gereklidir (23). Osteofitler kemik profilinde düzensizlik ve eklem köflesinde hiperekoik ç k nt lar olarak izlenir. K r k varl nda, US ile kortikal kemikte hiperekoik bir çizgi ve etraf nda hematomla iliflkili hipoekoik görüntü saptanabilir (33). TENDON VE L GAMANLAR Longitudinal incelemede tendonlar tipik fibriler paternde izlenmektedir (fiekil-3). Hiperekoik paralel iki kenar aras nda, ince anekoik çizgiler ile ayr lm fl, lineer ekoik bantlar olarak izlenir. Transvers incelemede ise yo un flekilde k l flanm fl, oval-yuvarlak yap içinde homojen da lm fl ekoik noktalar görülür. Son y llarda tendonlar n de erlendirmesinde US alt n standart olarak kabul edilmektedir (34, 35). Tenosinovit, tendon rüptürü ve tendon çevresinde oluflan de ifliklikleri saptamada rutin olarak US den faydalan lmaktad r (36-41). Hatta US ile dinamik incelemeler yap labildi inden, tendon sublüksasyonlar - n n ve longitudinal tendon y rt klar n n saptanmas nda MR dan daha üstün oldu u bildirilmifltir (42). Ayr ca kalsifikasyon, kristal birikimi ve tendon ksantomalar n n saptanmas nda da US den yararlan labilmektedir (fiekil-4). fiekil-2. Ayn hastada artm fl PD sinyal aktivitesi ( * ). pf: proksimal falanks; m: metakarp; sp: sinovyal proliferasyon; e: kemik erozyonu. ( TF Romatoloji BD (renkli) arflivinden al nm flt r). fiekil-4. Gut hastas nda 1. metatarsofalangeal eklem aral nda geniflleme ve kristal ile iliflkili beyaz spotlar ( * ). pf: proksimal falanks, m: metatars; tl: ekstansör hallusis longus tendonu. ( TF Romatoloji BD arflivinden al nm flt r). 28

4 fiekil-5. Proliferatif tenosinovit. h: humerus; d: deltoid; b: biseps tendonu uzun bafl ; ( * ): tendon k l f ve çevresinde geniflleme ve sinovyal proliferasyon. ( TF Romatoloji BD arflivinden al nm flt r). US de tendon lezyonunu düflündürecek bulgular aras nda tendon kenar düzensizlikleri, normal fibriler yap n n bozulmas, tendon k l f nda geniflleme ve tendonda y rt k say labilir. Eksüdatif tenosinovit varl nda tendon k l f nda homojen, hipo-anekoik patern izlenirken, proliferatif tenosinovitte sinovyal tabakan n düzensiz kal nlaflmas dikkati çeker (fiekil- 5). Tenosinovitin varl her iki planda (transvers ve longitudinal) gösterilmelidir (23). Tendon k l f nda geniflleme RA hastalar n n ço unda görülebilen patolojik bir US bulgusudur. Sinovyal k l f olmayan tendonlarda inflamasyonun en erken belirtilerinden biri tendonun difüz kal nlaflmas d r. Bu durumda inflamatuar sürecin ortaya ç k fl süresi ile iliflkili olarak tendon ekojenitesinde farkl laflmalar saptan r (41). Tendon y rt nda bir grup fibriler yap da bozulma ve ekojenitede farkl laflma gözlenir. Yap sal hasar n daha ilerlemifl evrelerinde daha büyük y rt klar ya da komplet rüptür saptanabilir. fiekil-7. Ankilozan spondilit tan l bir hastada entezopati. At: Aflil tendonu; c: kalkaneus; e: kemik erozyonu; ( * ): retrokalkaneal bursada geniflleme. ( TF Romatoloji BD arflivinden al nm flt r). PD ile tenosinovit derecelendirilebilir (fiekil-6) ancak tenosinovitin tendinitten ay r m nda yol gösterici de ildir. Entezitin saptanmas nda fizik muayeneden çok daha sensitif olan US nin kullan m önerilmektedir (43, 44). Entez yerinde kal nlaflma, erozyon, entezofit ve komflu dokularda bursit US de s kl kla saptanabilen bulgulard r (fiekil-7). Genifl bir kohort çal flmas nda artm fl PD sinyallerinin gösterilmesi entezitin önemli bir iflareti kabul edilmektedir (55) (fiekil-8). H YAL N KIKIRDAK Hiperekoik iç ve d fl s n rlar net olarak seçilen, homojen, anekoik bir katman olarak izlenir. Yüzeyel k k rdak tabakas, derin k k rdak tabakas na göre daha incedir. Bir çok romatizmal hastal kta k k rdak anomalileri görülebilir. Bunlar aras nda k k rdak geçirgenli inde azalma, k k rdak-yumuflak doku s n r n n silinmesi ve fiekil-6. PD sinyal aktivitesinin belirgin art fl gösterdi i proliferatif tenosinovit ( * ). h: humerus; d: deltoid; b: biseps tendonu uzun bafl. ( TF Romatoloji BD (renkli) arflivinden al nm flt r). fiekil-8. Retrokalkaneal bursa ve Aflil tendonu çevresinde PD sinyal aktivitesi ( * ). At: Aflil tendonu; c: kalkaneus; e: kemik erozyonu. ( TF Romatoloji BD arflivinden al nm flt r). 29

5 fiekil-9. Karpal tünel sendromunda median sinir çap n n US ile de erlendirilmesi. n: median sinir; t: tendon; r: radius; u: ulna. ( TF Romatoloji BD arflivinden al nm flt r). çal flmalar nda PD sinyal de iflikliklerinin hem kolay hem de ümit verici bir yöntem olarak kullan labilece i gösterilmifltir (5-10, 47). US nin klinik pratikte uygulanmas n n di er bir faydas hasta hekim iliflkilerine olan katk s ve hastalar n kendi durumlar hakk nda daha fazla bilgi sahibi olmalar n kolaylaflt rmas d r. Hastal k aktivitesini görsel olarak takip imkan sunan bir yöntem sayesinde hastalar n tedavi uyumlar nda daha belirgin bir art fl olaca n n beklenmesi flafl rt c olmayacakt r. Ayr ca lokal enjeksiyon tedavilerinin do ru bölgeye, çevre dokulara zarar vermeden uygulanabilme f rsat n sunmas, sinovyal ya da kas biyopsisi gibi giriflimlere k lavuzluk etmesi gibi avantajlar da unutulmamal d r (48, 49). k k rdak kal nl nda azalma say labilir. Osteoartritte bu bulgular n çeflitli kombinasyonlar US ile saptanabilir (45). Ancak US ile eklemin tamam nda k k rda n de erlendirilemiyor olmas US nin dezavantajlar aras nda say labilir. Bu konuda MR sonuçlar ile karfl laflt rmal çal flmalara ihtiyaç duyulmaktad r. PER FER K S N RLER US de sinirler tipik fasiküler yap da izlenir (41) ve anizotropi oluflturmamas nedeni ile tendonlardan kolayl kla ayr labilirler. Son y llarda özellikle periferik sinir s k flmalar n n saptanmas nda US nin faydal bir görüntüleme yöntemi oldu u kan tlanm flt r. Median sinirin karpal tünel giriflinde, pisiform kemik seviyesinden yap lan ölçümlerinde, transvers kesit alan n n >10mm 2 nin üzerinde ölçülmesi karpal tünel sendromu aç s ndan anlaml de- erlendirilmektedir (46) (fiekil-9). ROMATOLOJ PRAT NDE US N N YER Hasta anamnezi ve fizik muayene bulgular na ek katk sa layabilece i umulan tüm olgularda US kullan lmas önerilmektedir. Hastal n tan mlanmas, oluflan hasar ve bulgular n belirlenebilmesi ve uygulanacak tedavi ile iliflkili yan t n de erlendirilmesinde gri modda yap lacak morfolojik incelemeler ile birlikte PD sinyal aktivitesinin araflt r lmas, US nin oldukça etkili ve güvenilir bir takip metodu oldu unu göstermifltir. Bu gözlem RA da, erken RA da, psöriyatik artritte, gut hastal ve SpA larda yap lan bir çok klinik çal flma ile ortaya konulmufltur (3-13). Ayr ca tedavi yan t n de erlendiren k sa dönem takip US UYGULAMALARINDAK KISITLILIKLAR US nin kifliye ba l bir inceleme yöntemi olmas, bu konuda iyi bir e itim sürecini zorunlu k lmaktad r. Gerek normal anatomiye hakim olma, gerekse patolojik bulgular tan mlama, uzman bir e iticinin yak n gözlemi alt nda çok say da görüntü elde etmekle mümkün olabilecektir. Bu amaçla dünya çap nda bir çok e itici kurs düzenlenmekle birlikte, e itim süresi ve metodolojisi konusunda herhangi bir fikir birli i bulunmamaktad r. Çal flmalar n güvenilirli ini etkileyebilecek en önemli nedenler aras nda ultrasonografi yapan kiflinin kendi içinde (intra) ve di er operatörler ile (inter) olan tutarl l n artt rabilecek herhangi bir ortak görüntüleme protokolünün bulunmamas d r. Bu durumu de erlendirme amac ile OMERACT taraf ndan, inflamatuar olan/ olmayan romatolojik hastal klarda, ultrasonografi konusunda uzman romatologlar n kat l m ile gerçeklefltirilen çal flmalarda intra ve interoperatör tutarl l n n genel olarak iyi ve yeterli oldu- u gösterilmifltir (50-53). Bu çal flmalarda gri modda yap lan de erlendirmelerin, PD aktivite de erlendirmelerine oranla daha iyi tutarl l k gösterdi i saptanm fl ve her iki yöntemin de çok merkezli çal flmalarda kullan labilece ini ortaya koymufltur. US DE YAKIN GELECEK Bütün romatizmal hastal klarda pratik olarak kullan labilecek, güvenilirli i ispatlanm fl skorlama sistemlerine ihtiyaç duyulmaktad r. Bu amaçla OME- RACT bünyesinde ortak kabul görecek yeni skorlama yöntemleri gelifltirilmeye çal fl lmaktad r (54). 30

6 Pratikte kullan lmakta olan US cihazlar aras ndaki tutarl l gösterecek herhangi bir çal flma henüz mevcut de ildir. Farkl US cihaz kullan m ile elde edilen sonuçlar n, çok merkezli çal flma verilerine olan etkisini de erlendirecek ileri çal flmalara ihtiyaç duyulmaktad r. Son y llarda teknolojik ilerlemeler do rultusunda gündeme gelen üç boyutlu (3D) US cihazlar n n kullan m bu alanda oldukça heyecan verici kolayl klar sunmaktad r. Bu cihazlar ile, hedef bölge üzerine konulan prob yard m ile eko volümü otomatik olarak elde edilebilmektedir. Bu durumda görüntü kalitesinin sa lanmas operatörden ba ms z, ancak US cihaz n n yeterlili ine göre belirlenmifl olacakt r (55). 3D US de PD sinyal aktivitesi ile sinovyal perfüzyonun çok daha güvenilir de erlendirilebilece i ve böylece sinovyal yap lar ve sinovyal proliferasyonun paterni hakk nda daha ayr nt l bilgilerin elde edilebilece i bildirilmektedir (37, 56). Ayr ca bilgisayar destekli volümetrik pixel ölçüm tekni i sayesinde PD sinyal aktivitesinin objektif ve kantitatif belirlenebilmesi mümkün olabilecektir. US günümüzde artrit ile seyreden RA, gut ya da SpA gibi romatizmal hastal klarda s kl kla uygulanmakla birlikte, kollajen doku hastal klar veya vaskülitte daha az kullan lmaktad r. Bu amaçla yap lan baz klinik çal flmalar bulunmakla birlikte yak n bir gelecekte bir çok romatizmal hastal n takip ve tedavisinde kullan labilece i düflünülmektedir. SONUÇ Romatizmal hastal klar n tan ve takibinde kullan lmakta olan US yönteminin halen aç kl a kavuflturulmay bekleyen bir çok tart flmal konusu bulunmakla birlikte, teknolojik ilerlemelere paralel olarak, gelecekte romatoloji prati inde çok daha fazla öneme sahip olaca beklenmektedir. Ülkemizde bu alanda yap lan e itim çal flmalar n n kapsaml flekilde devam ettirilmesi, romatolojik hastal klar n erken dönemde tan narak, daha etkin tedavi edilebilmesine katk sa layacakt r. KAYNAKLAR 1. Kane D, Balint PV, Sturrock R, et al. Musculoskeletal ultrasound a state of the art review in rheumatology. Part 1: current controversies and issue in the development of musculoskeletal ultrasound in rheumatology. Rheumatology 2004; 43: Filippucci E, Farina A, Carotti M, et al. Grey scale and power Doppler sonographic changes induced by intra-articular steroid injection treatment. Ann Rheum Dis 2004; 63: Newman JS, Laing TJ, McCarthy CJ, et al. Power Doppler sonography of synovitis: assessment of therapeutic response preliminary observations. Radiology 1996; 198: Iagnocco A, Cerioni A, Coari G, et al. Intra-articular methotrexate in the treatment of rheumatoid arthritis and psoriatic arthritis: a clinical and sonographic study. Clin Rheumatol 2006; 25: Ribbens C, André B, Marcelis S, et al. Rheumatoid hand joint synovitis: gray-scale and power Doppler US quantifications following anti-tumor Necrosis Factor- treatment: pilot study 1. Radiology 2003; 229: Taylor PC, Steuer A, Gruber J, et al. Ultrasonographic and radiographic results from a two-year controlled trial of immediate or one-year-delayed addition of infliximab to ongoing methotrexate therapy in patients with erosive early rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 2006; 54: Shio K, Homma F, Kanno Y, et al. Doppler sonographic comparative study on usefulness of synovial vascularity between knee and metacarpophalangeal joints for evaluation of articular inflammation in patients with rheumatoid arthritis treated by infliximab. Mod Rheumatol 2006; 16(4): Hau M, Kneitz C, Tony HP, et al. High resolution ultrasound detects a decrease in pannus vascularisation of small finger joints in patients with rheumatoid arthritis receiving treatment with soluble tumour necrosis factor a receptor (etanercept). Ann Rheum Dis 2002; 61: Terslev L, Torp-Pedersen S, Qvistgaard E, et al. Effects of treatment with etanercept (Enbrel, TNRF: Fc) on rheumatoid arthritis evaluated by Doppler ultrasonography. Ann Rheum Dis 2003; 62: Fiocco U, Ferro F, Vezzù M, et al. Rheumatoid and psoriatic knee synovitis: clinical, grey scale, and power Doppler ultrasound assessment of the response to etanercept. Ann Rheum Dis 2005; 64: Filippucci E, Iagnocco A, Salaffi F, et al. Power Doppler sonography monitoring of synovial perfusion at wrist joint in rheumatoid patients treated with adalimumab. Ann Rheum Dis 2006; 65: D Agostino MA, Breban M, Said-Nahal R, et al. Refractory inflammatory heel pain in spondyloarthropathy. A significant response to infliximab documented by ultrasound. Arthritis Rheum 2002; 46: Perez-Ruiz F, Martin I, Canteli B. Ultrasonographic Measurement of Tophi as an Outcome Measure for Chronic Gout. J Rheumatol 2007; 34: Joshua F, Edmonds J, Lassere M. Power Doppler ultrasound in musculoskeletal disease: a systematic review. Semin Arthritis Rheum 2006; 36 : Ozgocmen S, Ozdemir H, Kiris A, et al. Clinical evaluation and power Doppler sonography in rheumatoid arthritis: evidence for ongoing synovial inflammation in clinical remission. South Med J 2008; 101:

7 16. Kane D, Balint PV, Sturrock RD. Ultrasonography is superior to clinical examination in the detection and localization of knee joint effusion in rheumatoid arthritis. J Rheumatol 2003; 30: Grassi W. Clinical evaluation versus ultrasonography: who is the winner? J Rheumatol 2003; 30: Szkudlarek M, Klarlund M, Narvestad E, et al. Ultrasonography of the metacarpophalangeal and proximal interphalangeal joints in rheumatoid arthritis: a comparison with magnetic resonance imaging, conventional radiography and clinical examination. Arthritis Res Ther 2006; 8: R Naredo E, Bonilla G, Gamero F, et al. Assessment of inflammatory activity in rheumatoid arthritis: a comparative study of clinical evaluation with grey scale and power Doppler ultrasonography. Ann Rheum Dis 2005; 64: Wakefield RJ, Brown AK, O Connor PJ, et al. Power Doppler sonography: improving disease activity assessment in inflammatory musculoskeletal disease. Arthritis Rheum 2003; 48: Naredo E, Collado P, Cruz A et al. Longitudinal power Doppler ultrasonographic assessment of joint inflammatory activity in early rheumatoid arthritis: predictive value in disease activity and radiologic progression. Arthritis Rheum 2007; 57: Backhaus M, Burmester GR, Gerber T, et al. ; Working Group for Musculoskeletal Ultrasound in the EULAR Standing Committee on International Clinical Studies including Therapeutic Trials. Guidelines for musculoskeletal ultrasound in rheumatology. Ann Rheum Dis 2001; 60: Wakefield RJ, Balint PV, Szkudlarek M, et al. ; OME- RACT 7 Special Interest Group. Musculoskeletal ultrasound including definitions for ultrasonographic pathology. J Rheumatol 2005; 32: Manger B, Kalden JR. Joint and connective tissue ultrasonography a rheumatologic bedside procedure? A German experience. Arthritis Rheum 1995; 38: Grassi W, Tittarelli E, Blasetti P, et al. Finger tendon involvement in rheumatoid arthritis. Evaluation with high-frequency sonography. Arthritis Rheum 1995; 38: Scirè CA, Montecucco C, Codullo V, et al. Ultrasonographic evaluation of joint involvement in early rheumatoid arthritis in clinical remission: power Doppler signal predicts short-term relapse. Rheumatology (Oxford) 2009; 48: Balint PV, Mandl P and Kane D. All that glistens is not gold separating artefacts from true Doppler signals in rheumatological ultrasound. Ann Rheum Dis 2008; 67: Terslev L, von der Recke P, Torp-Pedersen S, et al. Diagnostic sensitivity and specificity of Doppler ultrasound in rheumatoid arthritis. The Journal of Rheumatology 2008; 35: Meenagh G, Filippucci E, Delle Sedie A, et al. Ultrasound imaging for the rheumatologist. XVIII. Ultrasound measurements. Clin Exp Rheumatol. 2008; 26: Filippucci E, Iagnocco A, Meenagh G, et al. Ultrasound imaging for the rheumatologistvii. Ultrasound imaging in rheumatoid arthritis. Clin Exp Rheumatol 2007; 25: Riente L, Delle Sedie A, Filippucci E, et al. Ultrasound imaging for the rheumatologist IX. Ultrasound imaging in spondyloarthritis. Clin Exp Rheumatol 2007; 25: Delle Sedie A, Riente L, Filippucci E, et al. Ultrasound imaging for the rheumatologist X. Ultrasound imaging in crystal-related arthropathies. Clin Exp Rheumatol 2007; 25: Filippucci E, Iagnocco A, Meenagh G, et al. Ultrasound imaging for the rheumatologist. Clin Exp Rheumatol 2006; 24: Grassi W, Filippucci E, Farina A, et al. Sonographic imaging of tendons. Arthritis Rheum 2000; 43: Campbell RS, Grainger AJ. Current concepts in imaging of tendinopathy. Clin Radiol 2001; 56: Iagnocco A, Filippucci E, Meenagh G, et al. Ultrasound imaging for the rheumatologist. I. Ultrasound of the shoulder. Clin Exp Rheumatol 2006; 24: Filippucci E, Iagnocco A, Meenagh G, et al. Ultrasound imaging for the rheumatologist II. Ultrasound of the hand and wrist. Clin Exp Rheumatol 2006; 24: Meenagh G, Iagnocco A, Filippucci E, et al. Ultrasound imaging for the rheumatologist IV. Ultrasonography of the knee. Clin Exp Rheumatol 2006; 24: Riente L, Delle Sedie A, Iagnocco A, et al. Ultrasound imaging for the rheumatologist V. Ultrasonography of the ankle and foot. Clin Exp Rheumatol. 2006; 24: Delle Sedie A, Riente L, Iagnocco A, et al. Ultrasound imaging for the rheumatologist. VI. Ultrasonography of the elbow, sacroiliac, parasternal, and temporomandibular joints. Clin Exp Rheumatol 2006; 24: Filippucci E, Iagnocco A, Meenagh G, et al. Ultrasound imaging for the rheumatologist. Clin Exp Rheumatol 2006; 24: Kane D, Grassi W, Sturrock R, et al. Musculoskeletal ultrasound a state of the art review in rheumatology. Part 2: Clinical indications for musculoskeletal ultrasound in rheumatology. Rheumatology (Oxford) 2004; 43: Galluzzo E, Lischi DM, Taglione E, et al. Sonographic analysis of the ankle in patients with psoriatic arthritis. Scand J Rheumatol 2000; 29: Balint PV, Kane D, Wilson H, et al. Ultrasonography of entheseal insertions in the lower limb in spondyloarthropathy. Ann Rheum Dis 2002; 61: D Agostino MA, Said-Nahal R, Hacquard-Bouder C, et al. Assessment of peripheral enthesitis in the spondylarthropathies by ultrasonography combined 32

8 with power Doppler: a cross-sectional study. Arthritis Rheum 2003; 48: Grassi W, Filippucci E, Farina A: Ultrasonography in osteoarthritis. Semin Arthritis Rheum 2005; 34: McCune WJ, Dedrick DK, Aisen AM, et al. Sonographic evaluation of osteoarthritic femoral condylar cartilage. Correlation with operative findings. Clin Orthop 1990; 254: Filippucci E, Farina A, Carotti M, et al. Grey scale and power Doppler sonographic changes induced by intra-articular steroid injection treatment. Ann Rheum Dis 2004; 63: Tynjälä P, Honkanen V, Lahdenne P. Intra-articular steroids in radiologically confirmed tarsal and hip synovitis of juvenile idiopathic arthritis. Clin Exp Rheumatol 2004; 22: Koski JM, Saarakkala SJ, Heikkinen JO, et al. Use of air-steroid-saline mixture as contrast medium in grey scale ultrasound imaging: experimental study and practical applications in rheumatology. Clin Exp Rheumatol 2005; 23: Scheel AK, Schmidt WA, Hermann KG, et al. Interobserver reliability of rheumatologists performing musculoskeletal ultrasonography: results from a EULAR Train the trainers course. Ann Rheum Dis 2005; 64: Naredo E, Moller I, Moragues C, et al. Interobserver reliability in musculoskeletal ultrasonography: results from a Teach the Teachers rheumatologist course. Ann Rheum Dis 2006; 65: D Agostino MA, Wakefield RJ, Filippucci E et al. Intra- and inter-observer reliability of ultrasonography for detecting and scoring synovitis in rheumatoid arthritis: a report of a EULAR ESCISIT Task Force. Ann Rheum Dis 2005; 64 Suppl III: Wakefield RJ, D Agostino MA, Iagnocco A, et al. The OMERACT Ultrasound Group: Status of Current Activities and Research Directions. J Rheumatol 2007; 34: Downey DB, Fenster A, Williams JC. Clinical utility of three-dimensional US. Radiographics 2000; 20: Strunk J, Lange U. Three-dimensional power Doppler sonographic visualization of synovial angiogenesis in rheumatoid arthritis. J Rheumatol 2004; 31: