AMARTYA SEN 1933 do umlu Hintli bilim adam, 1953 y l nda Kalküta daki Presidency College da bafllad lisans e itimine Cambridge de Trinity College da

Transkript

1 AMARTYA SEN 1933 do umlu Hintli bilim adam, 1953 y l nda Kalküta daki Presidency College da bafllad lisans e itimine Cambridge de Trinity College da devam etmifl, 1954 y l nda Cambridge Üniversitesi nde Adam Smith, 1955 te Wrenbury ve 1956 da Stevenson burslar n alm fl, doktoras n 1959 y l nda tamamlam flt r. Jadavpur (Kalküta), Cambridge, Londra School of Economics, Delhi School of Economics, Oxford gibi pek çok üniversitede ö retim üyeli i yapan Amartya Sen, Cornell, Harward, Berkeley, Stanford ve MIT gibi pek çok üniversitede konuk profesör olarak ders vermifltir. British Academy, Econometric Society, American Academy of Arts and Sciences, American Philosophical Association gibi pek çok dernek ve toplulu un üyesi olan,. The Econometric Society, The International Economic Association, The Indian Economic Association, The American Economic Association gibi pek çok önemli kuruluflun baflkanl klar nda bulunan Amartya Sen, ayr ca Economics and Philosophy, Ethics, Feminist Economics, Gender and Development, Indian Economic and Social History Review, Indian Journal of Quantitative Economics, Journal of Peasant Studies, Pakistan Development Review, Pakistan Journal of Applied Economics, Philosophy and Public Affairs, Social Choice and Welfare, Common Knowledge, Critic & Review, Theory and Decision, Business and the Contemporary World gibi pek çok derginin de yay n kurulu üyesidir da Mahalanobis ödülünü, 1986 da Rank E. Seidman Politik Ekonomi özel ödülünü, 1990 da Uluslararas Senator Giovanni Agnelli Etik ödülünü, Alan Shawn Feinsteen World Hunger ödülünü, 1993 te Jean Mayer Küresel Vatandafll k ödülünü, 1994 te Indira Gandhi Asiatic Society alt n madalyas n, 1997 de Edinburgh madalyas n ve yine ayn y l 9. Katalonya uluslararas ödülünü alm flt r. Collective Choice and Social Welfare (1970) adl kitab yla ifllemeye bafllad refah konusunu On Economic Inequality (1973) ile ekonomik refah teorisine tafl y p ekonomik eflitsizlikle iliflkilendirerek çok de iflik yaklafl mlar önermifltir tarihli On Ethics and Economics te incelikli kritikleriyle ekonomik refah anlay fl n n modern etik çal flmalar yla birlikte ele al nmas n n gereklili ini ortaya koymufl ve tüm bu çal flmalar n n olgunluk meyvesi say labilecek Development as Freedom (1998) ile Nobel Ekonomi Ödülü ne lay k görülmüfltür. Uzmanl k alan ekonominin yan s ra felsefe ve etik üzerine de ciddi çal flmalar olan yazar n say s z makalesinin yan s ra bafll ca kitaplar flunlard r: Choice of Techniques (1960), Collective Choice and Social Welfare (1970), Guidelines for Project Evaluation (P. Dasgupta ve S. A. Marglin ile birlikte, 1972), On Economic Inequality (1973), Employment, Technology and Development (1975), Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation (1981), Utilitarianism and Beyond (Bernard Williams ile birlikte, 1982); Choice, Welfare and Measurement (1982), Resources, Values and Development (1984), Commodities and Capabilities, (1985), On Ethics and Economics, (1987), Hunger and Public Action, (Jean Drèze ile birlikte, 1989), The Political Economy of Hunger (Jean Dreze ile birlikte, 1991), Inequality Reexamined (1992), The Quality of Life (Martha Nussbaum ile birlikte, 1993), India: Economic Development and Social Oppurtunity, (Jean Drèze ile birlikte, 1995), Indian Development: Selected Regional Perspectives (Jean Drèze ile birlikte, 1997), On Economic Inequality (James Foster ile birlikte, 1997), Development as Freedom (1998).

2 Ayr nt : 422 nceleme dizisi: 191 Özgürlükle Kalk nma Amartya Sen ngilizceden çeviren Yavuz Alogan Yay ma haz rlayan Müge Karalom Kitab n özgün ad Development as Freedom Anchor Books/1996 bas m ndan çevrilmifltir. Amartya Sen, 1999 & Kesim Ajans Bu çevirinin Türkçe yay m haklar Ayr nt Yay nlar na aittir. Kapak illüstrasyonu Sevinç Altan Kapak düzeni Arslan Kahraman Düzelti Sait K z l rmak Bask ve cilt Sena Ofset (0 212) Birinci bas m 2004 Bask adedi 2000 ISBN AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Ca alo lu - stanbul Tel.: (0 212) Faks: (0 212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

3 Amartya Sen Özgürlükle Kalk nma

4 N C E L E M E D Z S fienl KL TOPLUM/I. Illich Ë YEfi L POL T KA/J. Porritt Ë MARKS, FREUD VE GÜNLÜK HAYATIN ELEfiT R S /B. Brown Ë KA- DINLIK ARZULARI/R. Coward Ë FREUD DAN LACAN A PS KANAL Z/S. M. Tura Ë NASIL SOSYAL ZM? HANG YEfi L? N Ç N T NSELL K?/R. Bahro Ë ANTROPOLOJ K AÇIDAN fi DDET/Der: D. Riches Ë ELEfiT REL A LE KURAMI/M. Poster Ë K B N E DO RU/R. Williams Ë DEMOKRAS ARAYIfiINDA KENT/K. Bumin Ë YARIN/R. Havemann Ë DEVLETE KARfiI TOPLUM/P. Clastres Ë RUSYA DA SOVYETLER ( )/O. Anweiler Ë BOLfiEV KLER VE fiç DENET M /M. Brinton Ë EDEB YAT KU- RAMI/T. Eagleton Ë K FARKLI S YASET/L. Köker Ë ÖZGÜR E T M/J. Spring Ë EZ LENLER N PEDAGOJ S /P. Freire Ë SA- NAY SONRASI ÜTOPYALAR/B. Frankel Ë fikencey DURDURUN!/T. Akçam Ë ZORUNLU E T ME HAYIR!/C. Baker Ë SES- S Z YI INLARIN GÖLGES NDE YA DA TOPLUMSALIN SONU/J. Baudrillard Ë ÖZGÜR B R TOPLUMDA B L M/P. Feyerabend Ë VAHfi SAVAfiÇININ MUTSUZLU U/P. Clastres Ë CEHENNEME ÖVGÜ/G. Vassaf Ë GÖSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/G. Debord Ë A IR ÇEK M/L. Segal Ë C NSEL fi DDET/A. Godenzi Ë ALTERNAT F TEKNOLOJ /D. Dickson Ë ATEfi VE GÜNEfi/I. Murdoch Ë OTOR TE/R. Sennett Ë TOTAL TAR ZM/S. Tormey Ë SLAM IN B L NÇALTINDA KADIN/F. Ayt Sabbah Ë MEDYA VE DEMOKRAS /J. Keane Ë ÇOCUK HAKLARI/Der: B. Franklin Ë ÇÖKÜfiTEN SONRA/Der: R. Blackburn Ë DÜNYANIN BATI- LILAfiMASI/S. Latouche Ë TÜRK YE N N BATILILAfiTIRILMASI/C. Aktar Ë SINIRLARI YIKMAK/M. Mellor Ë KAP TAL ZM, SOS- YAL ZM, EKOLOJ /A. Gorz Ë AVRUPAMERKEZC L K/S. Amin Ë AHLÂK VE MODERNL K/R. Poole Ë GÜNDEL K HAYAT KILA- VUZU/S. Willis Ë S V L TOPLUM VE DEVLET/Der: J. Keane Ë TELEV ZYON: ÖLDÜREN E LENCE/N. Postman Ë MODERNL - N SONUÇLARI/A. Giddens Ë DAHA AZ DEVLET DAHA ÇOK TOPLUM/R. Cantzen Ë GELECE E BAKMAK/M. Albert - R. Hahnel Ë MEDYA, DEVLET VE ULUS/P. Schlesinger Ë MAHREM YET N DÖNÜfiÜMÜ/A. Giddens Ë TAR H VE T N/J. Kovel Ë ÖZ- GÜRLÜ ÜN EKOLOJ S /M. Bookchin Ë DEMOKRAS VE S V L TOPLUM/J. Keane Ë fiu HA N KALPLER M Z/R. Coward Ë AK- LA VEDA/P. Feyerabend Ë BEY N FAL fiebekes /A. Mattelart Ë KT SAD AKLIN ELEfiT R S /A. Gorz Ë MODERNL N SI- KINTILARI/C. Taylor Ë GÜÇLÜ DEMOKRAS /B. Barber Ë ÇEK RGE/B. Suits Ë KÖTÜLÜ ÜN fieffafli I/J. Baudrillard Ë ENTELEKTÜEL/E. Said Ë TUHAF HAVA/A.Ross Ë YEN ZAMANLAR/S. Hall-M. Jacques Ë TAHAKKÜM VE D REN fi SANAT- LARI/J.C. Scott Ë SA LI IN GASPI/I. Illich Ë SEVG N N B LGEL /A. Finkielkraut Ë K ML K VE FARKLILIK/W. Connolly Ë ANT POL T K ÇA DA POL T KA/G. Mulgan Ë YEN B R SOL ÜZER NE TARTIfiMALAR/H. Wainwright Ë DEMOKRAS VE KAP - TAL ZM/S. Bowles-H. Gintis Ë OLUMSALLIK, RON VE DAYANIfiMA/R. Rorty Ë OTOMOB L N EKOLOJ S /P. Freund-G. Martin Ë ÖPÜfiME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZER NE/A. Phillips Ë MKÂNSIZIN POL T KASI/J.M. Besnier Ë GENÇLER Ç N HA- YAT B LG S EL K TABI/R. Vaneigem Ë CENNET N D B /G. Vassaf Ë EKOLOJ K B R TOPLUMA DO RU/M. Bookchin Ë DE- OLOJ /T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRK YE/A. nsel Ë AMER KA/J. Baudrillard Ë POSTMODERN ZM VE TÜKET M KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL NSANIN ÇÖKÜfiÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLE N Y T REN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARfiI HAYAT/N. O. Brown Ë S V L TAATS ZL K/Der.: Y. Coflar Ë AHLÂK ÜZER NE TARTIfiMALAR/J. Nuttall Ë TÜKET M TOP- LUMU/J. Baudrillard Ë EDEB YAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK B R fieyler OLMAYANLARIN ORTAKLI I/A. Lingis Ë VAK T ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AfiKI/M. Viroli Ë K ML K MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZER NE/S. Lynch Ë K fi SEL L fik LER/H. LaFollette Ë KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë T RAF ED LEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZER NE/A. Phillips Ë FELSEFEY YAfiAMAK/R. Billington Ë POL T K KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHUR YETÇ L K/P. Pettit Ë POSTMODERN TEOR /S. Best-D. Kellner Ë MARKS ZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHfiET KAV- RAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJ K DÜfiÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ET K/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL C NS - YET VE KT DAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜLTÜRLÜ YURTTAfiLIK/W. Kymlicka Ë KARfiIDEVR M VE SYAN/H. Marcuse Ë KU- SURSUZ C NAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAfiTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ N H L ST/K.A. Pearson Ë HOfiGÖRÜ ÜZER NE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARfi ZM /Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ET /G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETEC L KTE ET K SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DE ER /J. Harris Ë POST- MODERN ZM N YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DE fit RMEK ÜZER NE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YEN DEN DÜfiÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJ /A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPS ZL K, ANARfi VE GERÇEKL K/G. Sartwell Ë KENTS Z KENTLEfiME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARfiI/P. Feyerabend Ë HAK KAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. nceo lu Ë ANARfi Z- M N BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOL KADINDIR/D. Binkert Ë S YAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODER- N ZM, EVRENSELL K VE B REY/fi. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYAL ZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN V CDANI/R. Sennett Ë KÜ- RESELLEfiME/Z. Bauman Ë ET E G R fi/a. Pieper Ë DUYGUÖTES TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEB YAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë MAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAfiAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇA I/J. Kovel Ë KOLONYAL ZM POSTKOLONYAL ZM/A. Loomba Ë KREfiTEK YABAN /A. Phillips Ë ZAMAN ÜZER NE/N. Elias Ë TAR H N YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAfiLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARfi ZM N S YASET FELSEFES /T. May Ë ATE ZM/R. Le Poidevin ËAfiK L fik LER /O.F. Kernberg Ë POSTMODERNL K VE HOfiNUT- SUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE D ER HAYAT STRATEJ LER /Z. Bauman Ë TOPLUM VE B L NÇ- DIfiI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUfi DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFER /B. Sanders ËEDEB YATIN YARATILIfiI/F. Dupont Ë PARÇALANMIfi HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARKS ZM VE D L FELSEFES /V. N. Voloflinov Ë MARX IN HAYALETLER /J. Derrida Ë ERDEM PEfi NDE/A.MacIntyre Ë DEVLET N YEN DEN ÜRET M /J. Stevens Ë ÇA DAfi SOSYAL B L MLER FELSEFES /B. Fay Ë KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë P YASA/J. O Neill Ë ANNE: MELEK M, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL NSAN/G. Amgamben Ë B L NÇALTINDA DEVLET/R. LourauË YAfiADI IMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAfiAMA SANATI FELSEFES /A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi Ë E T MDE ET K/F. Haynes Ë DUYGUSAL YAfiANTI/D. Lupton Ë ELEfiT REL TEOR /R. Geuss Ë AKT V ST N EL K TABI/R. Shaw Ë KARAKTER AfiINMASI/R. Sennett Ë MODERNL K VE MÜPHEML K/Z. Bauman Ë NIETZSCHE: B R AHLÂK KARfiITININ ET /P. Berkowitz Ë KÜLTÜR, K ML K VE S YASET/Nafiz Tok Ë AYDINLANMIfi ANARfi /M. Kaufmann Ë MODA VE GÜNDEMLER /D. Crane Ë B L M ET /D. Resnik Ë CEHENNEM N TAR H /A.K. Turner Ë ÖZGÜRLÜKLE KALKINMA/A. Sen H A Z I R L A N A N K T A P L A R ADALET TUTKUSU/R.C. Solomon Ë KÜRESELLEfiME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson Ë S YASAL KT SADIN ABC si/r. Hahnel Ë ERKEN ÇÖKEN KARANLIK/K.R. Jamison Ë KORKUNUN GÜÇLER /J. Kristeva Ë FOUCAULT NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVEN /J.W. Bernauer Ë

5 Emma ya

6 TEfiEKKÜRLER Helsinki deki, o s ralarda Lal Jayawardena taraf ndan yönetilen Dünya Kalk nma ktisad Araflt rmalar Enstitüsü için daha önce yapt m bir çal flman n ard ndan gerçekleflen bu kitab n gerektirdi i araflt rmay yaparken, Angus Deaton la ortak bir proje için John D. ve Catherine T. MacArthur Vakf ndan destek ald m. Bu çal flma, Birleflmifl Milletler Kalk nma Program n n nsani Geliflme Raporlar için, Pakistanl Mahbub ul Hak n (1998 de ani ölümü benim için hâlâ etkisinden tam olarak kurtulamad m a r bir darbe olan, lisans günlerime kadar uzanan yak n dostum) müstesna yönetimi alt nda verdi im bir tür dan flmanl k hizmetiyle de yak ndan ba lant l - d r in bafllar na kadar ders verdi im Harvard Üniversitesi araflt rmalar ma y llarca ola anüstü bir destek sa lam flt r. Harvard Uluslararas Kalk nma Enstitüsü, Harvard Nüfus ve Kalk nma Araflt rmalar Merkezi, Cambridge Üniversitesi King s College deki Tarih ve ktisat Merkezinden de ayr ayr lojistik destek gördüm. Mükemmel çal flma arkadafllar m oldu u için çok flansl y m. Jean Drèze yle y llarca birlikte çal flmak ve çeflitli ortak kitaplar yay mlamak gibi büyük bir f rsat m oldu. Bu kitaplar elinizdeki çal flmay etkilemifltir (Jean la birlikte çal flman n, iflin ço unu kendisi yaparken itibar n büyük bölümünün neredeyse kesinlikle size kalmas gibi hofl bir yan vard r). Sudhir Anand la, bu kitapla yak ndan ba lant l konular üzerine ortak çal flma yapma flans na sahip olmak da benim için harikayd. Angus Deaton, Meghnad Desai, James Foster ve S dd k Osmani yle de çok verimli çal flma iliflkilerim olmufltur. Martha Nussbaum la da yapt m iflbirli i, bu kitapta kapsaml biçimde kullan lan kapasite ve yaflam kalitesi kavramlar n n incelenmesi bak m ndan çok önemliydi. nsani Geliflme Raporlar na yard mc olurken, Mahbub ul Hak n yan s ra, Sakiko Fukuda- Parr, Selim Jahan, Meghnad Desai ve Paul Streeten la ve daha sonra, Mahbub un yerine geçen Richard Jolly yle karfl l kl ve verimli iliflkilerim oldu. Kendilerinden yard m gördü üm öteki çal flma arkadafl, dan flman ve elefltirmenler aras nda, Tony Atkinson dan (fikirlerinden s k s k yararland m) baflka Kaushik Basu, Alok Bhargava, David Bloom, Anne Case, Lincoln Chen, Martha Chen, Stanley Fischer, Caren Grown, S. Guhan, Stephen Klasen, A. K. Shiva Kumar, Robert Nozick, Christina Paxson, Ben Polak, Jeffrey Sachs, Tim (Thomas) Scanlon, Joe Stiglitz, Kotaro Suzumura ve Jong-il You yer almaktad r. Temel fikirler ve taslak metinlerin çeflitli versiyonlar hakk nda, Sudhir Anand, Amiya Bagchi, Pranab Bardhan, Ashim Dasgupta, Angus Deaton, Peter Dimock, Jean Drèze, James Foster, S dd k Osmani, Ingrid Robeyns ve Adele Simmos un yorumlar ndan yararland m. Arun Abraham n uzun bir süre, Ingrid Robeyns ve Tanni Mukhopadhyay n yak n zamanlarda sa lad klar çok etkin araflt rma deste inden de yararland m. Anna Marie Svedrofsky lojistik düzenlemelerle en faydal eflgüdümü sa lam flt r. Önsöz de belirtildi i gibi, bu konferanslar Dünya Bankas Baflkan James Wolfensohn un daveti üzerine verildi. Onunla yapt m tart flmalar benim için çok yararl olmufltur. Dünya Bankas ndaki konferanslar s ras yla, James Wolfensohn, Caio Kochweser, smail Sergeldin, Callistro Madavo ve Sven Sandstrom un baflkanl nda gerçekleflti ve bu kiflilerin her biri ele almaya çal flt m sorunlar üzerine anlaml gözlemlerde bulundular. Konferanslar m izleyen tart flmalar s - ras nda sorulan sorular ve yap lan yorumlar da benim için çok uyar c oldu. Dünya Bankas n n kurmaylar yla, genellikle bu konferanslar n sorumlulu unu yüklenen Tar k Hüseyin in kusursuz çal flmalar yla sa lanan etkileflim f rsat ndan da yararland m. Son olarak, eflim Emma Rothschild, çeflitli görüfllerin farkl versiyonlar n de iflik zamanlarda okumak zorunda kalm fl ve tavsiyeleri benim için her zaman ola anüstü de erli olmufltur. Bu kitap Smith in çözümlemelerinden önemli ölçüde yararland için, kendisinin Adam Smith üzerine yapt çal flma uygun bir fikirler kayna olmufltur. Önceki yaz lar ma aflina olanlar, Emma y tan madan önce de Adam Smith le yak ndan ilgilendi imi bilirler. Bu örgü Emma n n etkisiyle s k laflt. Bu nokta elinizdeki çal flma aç s ndan önemlidir.

7 çindekiler Önsöz G R fi: ÖZGÜRLÜK OLARAK KALKINMA A. Özgürlük olarak kalk nma B. Etkinik ve ba lant lar C. Baz örneklemeler: Siyasal özgürlük ve yaflam kalitesi D. Ticari ifllemler, piyasalar ve iktisadi özgürlük yoksunlu u E. Örgütler ve de erler F. Kurumlar ve araçsal özgürlükler G. Sonuç niteli inde bir yorum

8 I. ÖZGÜRLÜK PERSPEKT F A. Özgürlük yoksunlu u biçimleri B. Uygulamalar ve f rsatlar C. Özgürlü ün iki rolü D. De erlendirici sistemler: Gelirler ve kapasiteler E. Yoksulluk ve eflitsizlik F. Gelir ve ölümlülük oran G. Özgürlük, kapasite ve yaflam kalitesi H. Piyasalar ve özgürlükler I. De erler ve de erlendirme süreci Gelenek, kültür ve demokrasi J. Sonuç niteli inde yorumlar II. KALKINMANIN AMAÇLARI VE ARAÇLARI A. Özgürlü ün kurucu ve araçsal rolleri B. Araçsal özgürlükler C. Ba lant lar ve tamamlay c l k D. Çin-Hindistan karfl tl n n farkl yönleri E. Büyüme arac l yla sa lanan toplumsal düzenlemeler F. Kamusal önlemler, düflük gelirler ve göreli maliyetler H. Yirminci yüzy l Britanyas nda ölümlülük oranlar n n düflürülmesi.. 71 I. Demokrasi ve siyasal teflvikler Sonuç niteli inde bir yorum III. ADALET N TEMELLER VE ÖZGÜRLÜK A. Kapsanan ve d fllanan bilgi B. Bildiriflimsel bir temel olarak fayda C. Faydac yaklafl m n yararlar D. Faydac yaklafl m n handikaplar E. John Rawls ve özgürlü ün önceli i F. Robert Nozick ve liberterlik G. Fayda, gerçek gelir ve kifliler aras k yaslamalar H. Refah: Çeflitlilikler ve ayr fl kl klar I. Gelirler, kaynaklar ve özgürlükler Refah, özgürlük ve kapasite J. A rl klar, de er biçme ve toplumsal seçim K. Kapasite bildiriflimi: Alternatif kullan mlar L. Sonuç niteli inde yorumlar IV. KAPAS TE YOKSUNLU U OLARAK YOKSULLUK A. Gelir yoksullu u ve kapasite yoksullu u B. Neyin eflitsizli i?

9 C. flsizlik ve kapasite yoksunlu u D. Sa l k hizmeti ve ölümlülük oran : Amerikan ve Avrupa toplumsal tutumlar E. Hindistan ve Afla Sahra Afrika s nda yoksulluk ve yoksunluk F. Toplumsal cinsiyet eflitsizli i ve kay p kad nlar G. Sonuç niteli inde yorumlar V. P YASALAR, DEVLET VE TOPLUMSAL FIRSAT A. Piyasalar, özgürlük ve emek B. Piyasalar ve etkinlik C. Özgürlüklerin dezavantajlar ve eflitsizli i aras ndaki ba lant D. Piyasalar ve ç kar gruplar E. Piyasalar n rolünü elefltirel bir tutumla inceleme gere i F. Çok yanl bir yaklafl m ihtiyac G. Karfl l kl dayan flma ve kamu mallar H. Kamu imkânlar ve teflvikler I. Teflvikler, kapasiteler ve ifllevler Hedefleme ve olanaklar n s nanmas J. Eyleyen ve bildiriflimsel temel K. Mali muhafazakârl k ve bütünlefltirme L. Sonuç niteli inde yorumlar VI. DEMOKRAS N N ÖNEM A. ktisadi ihtiyaçlar ve siyasal haklar B. Siyasi haklar n ve demokrasinin üstünlü ü C. Siyasi ve medeni haklara karfl görüfller D. Demokrasi ve iktisadi büyüme E. Yoksul insanlar demokrasiyi ve siyasal haklar umursarlar m? F. Siyasi haklar n araçsal önemi G. Siyasi haklar n kurucu rolü H. Demokrasinin ifllemesi I. Demokrasi prati i ve muhalefetin rolü Sonuç niteli inde bir yorum VII. KITLIKLAR VE D ER KR ZLER A. Yetki ve karfl l kl ba ml l k B. K tl k nedenleri C. K tl n önlenmesi D. K tl k ve yabanc laflma E. Üretim, çeflitlendirme ve büyüme F. stihdam yolu ve eyleyen sorunu G. Demokrasi ve k tl n önlenmesi

10 H. Teflvikler, bildiriflim ve k tl klar n önlenmesi I. Demokrasinin koruyucu rolü fieffafl k, güvenlik ve Asya iktisadi krizleri J. Sonuç niteli inde yorumlar VIII. KADINLARIN EYLEML L VE TOPLUMSAL DE fi M 259 A. Eylemlilik ve refah B. Ortakl k çat flmas C. Kazan lm fl hak alg lar D. Çocuklar n hayatta kalmas ve kad n eylemlili i E. Eylemlilik, özgürleflme ve do urganl n azalt lmas F. Kad nlar n siyasal, toplumsal ve iktisadi rolleri G. Sonuç niteli inde bir yorum IX. NÜFUS, BES N MADDELER VE ÖZGÜRLÜK A. Dünyada bir besin maddesi krizi var m? B. ktisadi teflvikler ve besin maddesi üretimi C. Kifli bafl na besin maddesi üretimi trendinin ötesi D. Nüfus art fl ve bask n n savunulmas E. Bask ve üreme hakk F. Malthus çu çözümleme G. ktisadi ya da toplumsal kalk nma H. Genç kad nlar n haklar n n tan nmas I. D flsall k, de erler ve iletiflim Zorlama ne kadar etkilidir? J. Do urganl n azalt lmas n n yan etkileri ve h z K. Zorlama tecrübeleri L. Sonuç niteli inde bir yorum X. KÜLTÜR VE NSAN HAKLARI A. Üç elefltiri B. Meflruluk elefltirisi C. Tutarl l k elefltirisi D. Kültürel elefltiri ve Asya ya özgü de erler E. Ça dafl Bat ve benzersizlik iddialar F. Konfüçyüs yorumlar G. Afloka ve Kautilya H. slami hoflgörü I. Küreselleflme: ktisat, kültür ve haklar Kültürel al flverifl ve kapsay c bir karfl l kl ba ml l k J. Evrenselci varsay mlar K. Sonuç niteli inde bir yorum

11 XI. TOPLUMSAL SEÇ M VE B REYSEL DAVRANIfi A. mkâns zl k ve bildiriflimsel temeller B. Toplumsal adalet ve daha zengin bildiriflim C. Toplumsal etkileflim ve k smi uyum D. Amaçlanm fl de ifliklikler ve amaçlanmam fl sonuçlar E. Çin den baz örneklemeler F. Toplumsal de erler ve kamusal ç kar G. Kapitalizmde de erlerin rolü H. fl eti i, güven ve sözleflmeler I. Piyasa ekonomisi içinde norm ve kurumlar n de iflimi Kurumlar, davran fl normlar ve mafya J. Çevre, düzenlemeler ve de erler K. Mant kl düflünüfl, duygudafll k ve sorumluluk L. Güdüsel seçim ve evrimsel yaflama M. Etik de erler ve siyaset oluflturma N. Yolsuzluk, teflvikler ve ifl eti i O. Sonuç niteli inde yorumlar XII. TOPLUMSAL B R VAAT OLARAK B REYSEL ÖZGÜRLÜK A. Özgürlük ve sorumlulu un birbirine ba ml l B. Adalet, özgürlük ve sorumluluk C. Özgürlü ün yaratt farkl l k nedir? D. Neden fark eder? E. nsani birikim ve insan kapasitesi F. Son bir yorum Dizin

12 fiek LLER: 1 Bölgelere göre erkeklerin hayatta kalma oranlar ndaki de iflimler Bölgelere göre kad nlar n hayatta kalma oranlar ndaki de iflimler Kifli bafl na GSMH (ABD Dolar olarak) ve do umdan itibaren yaflam süresi beklentisi, ngiltere ve Galler de yaflam süresi beklentisinde görülen iyileflmeler, GSMH art fl (Birleflik Krall k ta) ve yaflam süresi beklentisinde on y ll k art fllar ( ngiltere ve Galler), Gerçek gelir ve aile gelirine göre düzenlenmifl Siyahlar ile Beyazlar aras ndaki ölümlülük oran karfl laflt rmas (35-54 yafl aras ) Seçilmifl topluluklarda toplam nüfus içinde kad n erkek oranlar Bangladefl te tah l üretimi, de erine göre ABD Dolar üzerinden besin maddesi fiyatlar TABLOLAR: 1 Hindistan ve Afla Sahra Afrikas : Seçilmifl k yaslamalar (1991) Bölgelere göre kifli bafl na besin maddesi üretim endeksleri de erine göre ABD Dolar üzerinden besin maddesi fiyatlar : den ye

13 Önsöz Bir ya da iki yüz y l önce hayal bile edilemeyen, görülmemifl bir bolluk dünyas nda yafl yoruz. ktisadi alan n da ötesinde ola anüstü de ifliklikler meydana geldi. Yirminci yüzy lda, rakipsiz bir siyasal örgütlenme modeli olarak demokratik ve kat l mc yönetim kuruldu. nsan haklar ve siyasal özgürlük kavramlar art k hâkim retori in önemli bir parças. nsanlar geçmifle k yasla ortalama olarak daha uzun yafl yor. Ayn zamanda, yerkürenin farkl bölgeleri art k her zamankinden daha fazla birbirine ba l. Bu sadece ifl, ticaret ve iletiflim alanlar nda de il, birbirini etkileyen fikirler ve idealler bak m ndan da geçerli. Ve ayn zamanda ola anüstü bir yoksunluk, yoksulluk ve bask dünyas nda yafl yoruz. Eski sorunlar n yan s ra pek çok yeni sorun var. Bunlar, sürüp giden yoksullu u ve karfl lanmayan en temel ih- 13

14 tiyaçlar, k tl ve yayg n açl, temel özgürlüklerin yan s ra en basit siyasal özgürlüklerin ihlalini, kad n ç kar ve eylemlerinin yayg n biçimde göz ard edilmesini, içinde yaflad m z çevreye ve gerek iktisadi gerekse toplumsal hayatlar m z n sürdürülebilirli ine yönelik gittikçe a rlaflan tehditleri kaps yor. Bu yoksunluklar n pek ço u yoksul ülkelerin yan s ra zengin ülkelerde de flu ya da bu biçimde gözlemlenebilir. Bu sorunlar alt etmek kalk nma uygulamas n n temel amaçlar ndan biridir. Bizim sav m za göre, bu s k nt larla mücadelede farkl türden özgürlüklerin rolünü kabul etmek zorunday z. Son tahlilde bireysel eylemlilik bu yoksunluklar n ele al nmas nda gerçekten önemlidir. Öte yandan, bireysel olarak sahip oldu umuz eylem özgürlü ü, bize sa lanan toplumsal, siyasal ve iktisadi f rsatlar taraf ndan kaç n lmaz biçimde s n rlan r ve k s tlan r. Bireysel eylemlilik ile toplumsal düzenlemeler aras nda birbirini tamamlayan derin bir iliflki vard r. Bireysel özgürlü ün merkezili ini ve bireysel özgürlü ün kapsam ve etki alan üzerinde toplumsal etkilerin gücünü eflzamanl olarak tan mak önemlidir. Karfl karfl ya oldu umuz sorunlar çözebilmek için bireysel özgürlü ü toplumsal bir taahhüt olarak görmemiz gerekir. Bu çal flman n araflt rmay ve sorgulamay hedefledi i temel yaklafl m budur. Bu yaklafl mda, özgürlü ün genifllemesi hem kalk nman n bafll - ca as l amac, hem de arac olarak görülür. Kalk nma, insanlara pek az seçenek b rakan ve makul faaliyetlerini gerçeklefltirme konusunda pek az f rsat sa layan çeflitli özgürlük yoksunlu u tiplerinin ortadan kald r lmas ndan ibarettir. Bizim sav m za göre temel özgürlük yoksunluklar n n ortadan kald r lmas, kalk nman n kurucu ö esidir. Ne var ki, kalk nma ile özgürlük aras ndaki iliflkiye dair daha bütünlüklü bir anlay fla ulaflmak için (kendi bafl na önemli olan) bu temel kabulün ötesine geçmemiz gerekir. Bireysel özgürlü ün kalk nman n üstün hedefi olarak genelde tafl d kendine özgü önem, baflka türden özgürlükleri ilerletmek için belirli türden özgürlüklerin araçsal bak mdan etkili k l nmas yla güçlü biçimde tamamlan r. Farkl özgürlük tipleri aras ndaki ba lant lar kurucu ve düzenleyici olmaktan çok ampirik ve nedenseldir. Örne in, iktisadi ve siyasal 14

15 özgürlüklerin, (zaman zaman ileri sürüldü ü gibi) birbirine düflman olmaktan çok birbirini güçlendirmeye yard mc olduklar na dair güçlü kan tlar vard r. Ayn flekilde, kamusal etkinlik gerektirebilen e itim ve sa l k hizmetleri alanlar ndaki, toplumsal imkânlar, bireysel iktisadi ve siyasal kat l m f rsatlar n tamamlar ve ayn zamanda farkl yoksunluklar m z n üstesinden gelirken kendi inisiyatiflerimizin güçlenmesine yard mc olur. Yaklafl m n kalk fl noktas özgürlü- ü kalk nman n ana hedefi olarak saptamakta yat yorsa, siyaset çözümlemesine ulaflman n yolu, özgürlü ün bak fl aç s n kalk nma sürecinin yol gösterici perspektifi olarak tutarl ve ikna edici hale getiren ampirik ba lant lar n kurulmas nda yatar. Bu çal flma, çeflitli kurumlar ve birbirini etkileyen pek çok eylemi kapsayarak, iktisadi, toplumsal ve siyasal etkinliklerin bütünsel bir çözümlemesini yapma gere ini ana hatlar yla ortaya koyar; özellikle, iktisadi f rsatlar, siyasal özgürlükler, toplumsal imkânlar, fleffafl k güvenceleri ve koruyucu güvenli i kapsayan baz önemli araçsal özgürlükler aras ndaki roller ve ba lant lar üzerinde yo unlafl r. Devlet, piyasa, hukuk sistemi, siyasal partiler, medya, kamusal ç kar gruplar ve kamusal tart flma forumlar gibi pek çok kurumu kapsayan toplumsal düzenlemeler, da t lan yararlar n pasif al - c lar olmaktan çok de iflimin aktif eyleyenleri olarak görülen bireylerin temel özgürlüklerinin art r lmas na ve garanti edilmesine yapt klar katk lar bak m ndan incelenir. Bu kitap, 1996 güzünde Dünya Bankas nda bir Baflkanl k Kurulu Üyesi olarak verdi im befl konferans temel al yor. Kas m 1997 de bir bütün olarak yaklafl m ve etkilerini konu alan bir konferans daha oldu. Bu görevin sa lad f rsat ve meydan okuma imkân n de erlendirdim. Bunun, vizyonuna, yetene ine ve insanl - na büyük hayranl k duydu um Baflkan James Wolfensohn un daveti üzerine gerçekleflmesi beni özellikle mutlu etti. Kendisiyle daha önce Princeton da leri Araflt rmalar Enstitüsü Mütevelli Heyeti Üyesi olarak birlikte çal flma ayr cal edindi im Wolfensohn un yak n bir zamanda da Dünya Bankas ndaki liderli inin kurucu etkisini büyük bir ilgiyle izledim. Dünya Bankas benim de iflmez biçimde favori örgütüm olma- 15

16 m flt r. yi fleyler yapma gücü hemen her zaman tam aksini yapma ihtimaliyle birlikte gider ve profesyonel bir iktisatç olarak geçmiflte Dünya Bankas n n çok daha iyi ifller yap p yapamayaca n zaman zaman sorgulamaktan da geri durmad m. Bu kuflkular ve elefltiriler yay mlanm flt r, bu nedenle, kuflkulu düflünceler besledi ime dair bir itiraf ta bulunmam gerekmez. Bütün bunlar, kalk nmayla ve kamu siyaseti oluflturmayla ilgili görüfllerimi Dünya Bankas na sunma f rsat buldu um için özellikle hoflnut olmam sa lad. Ne var ki bu kitap asl nda Dünya Bankas nda ya da di er uluslararas örgütlerde görev yapanlar ya da bu kurulufllar ad na çal flan insanlar için tasarlanmad gibi ulusal hükümetlerin siyaset yap c - lar ve planc lar için de tasarlanmam flt r. Bu daha çok, kalk nma ve kalk nman n temelini oluflturan pratik sebepler üzerine, özellikle kamusal tart flma yaratmay amaçlayan genel bir çal flmad r. Hem aç kl k sa lamak, hem de yaz l versiyonu uzman olmayan okurlar için daha anlafl l r k lmak için alt konferans on iki bölüm halinde yeniden düzenledim. Asl nda tart flma yaratmay mümkün oldu u kadar teknik olmayan bir tarzda sürdürmeye çal flt m ve daha resmi yaz na -teknik yönü a r bast için- sadece dipnotlarda de indim. Bu konferanslardan (1996) sonra yaflanan, Asya iktisadi krizi gibi (konferanslarda dile getirdi im en büyük korkular n baz lar n do rulayan) yeni iktisadi deneyimleri de yorumlad m. Toplumsal de iflimin ve iktisadi ilerlemenin bir arac olarak kamusal tart flman n rolüne verdi im öneme (metnin ortaya koyaca gibi) uygun biçimde, bu çal flma, esas olarak aç k müzakereye ve elefltirel incelemeye sunulmaktad r. Hayat m boyunca yetkililer e tavsiyelerde bulunmaktan kaç nd m. Asl nda önerilerimi ve elefltirilerimi -de erleri ne olursa olsun- kamusal alana yerlefltirmeyi tercih ettim ve herhangi bir hükümete asla dan flmanl k yapmad m. Genellikle serbest bir medyas olan üç demokraside (Hindistan, Britanya ve Birleflik Devletler) yaflayacak kadar talihli oldu um için, görüfllerin kamuya sunulma f rsat n n olmay fl ndan flikâyet etmem için herhangi bir neden yok. Öne sürdü üm görüfller ilgi uyand r r ve bu hayati konular n daha kamusal biçimde tart fl lmas na yol açarsa, bu benim için en büyük ödül olur. 16