Türkiye'de Petrol. 1) Cumhuriyet'ten Önceki Dönemi

Transkript

1 Türkiye'de Petrol 1) Cumhuriyet'ten Önceki Dönemi Türkiye'de petrolle ilgili ilk bilgiler Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde yer almış ve Van Kalesinde neft yağının kayalardan nebean ederek bir havzı azımın içine nizan olduğu belirtilmiştir. Daha sonraları, Türk-Iran sinirini tespit eden komisyona dahil bulunan W.LOFTUS, İngiltere ye döndüğü zaman, 1854 yılında Jeoloji Cemiyeti'nde yayınladığı bir makalede Evliya Çelebi'nin bu yazısını teyit etmiştir. Türkiye'nin komşuları Rusya, Iran ve Irak gibi zengin petrol kaynaklarına sahip olabileceği hususunda jeoloji ve petrol mühendislerinin görüşleri yani sıra, yurdun çeşitli yerlerinde görülen petrol emareleri de kuvvetli deliller arasında sayılmıştır. Nitekim ülke içinde çeşitli yerlerde 50 nin üzerinde gaz, sıvı ve kati(asfalt) petrol emaresinin varlığı öteden beri bilinmektedir. İlk petrol aramaları da bu gibi emarelerin yerinde incelenmesiyle başlamıştır. Bu dönemde petrol araştırmaları İskenderun, Trakya, Musul, Erzurum ve Van bölgelerinde olmuştur. - İskenderun Bölgesi 19 uncu yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde sondajlarla petrol aramalarına ilk sahne olan yer İskenderun yakınlarında Çengen dolaylarıdır. Bu yörenin petrol imtiyazının Sadrazam Kamil Paşa ya verildiği 1887 yılında yayınlanan bir fermandan anlaşılmaktadır. Bu imtiyaz sonradan Ahmet Necati adında bir sahsa devrolunmuştur yılında, yörede bir Alman-İngiliz firması tarafından, bir miktar doğal gaza rastlanan 10 adet sig sondaj yapıldığı, ancak olumlu sonuç alınamadığı için faaliyetin durdurulduğu ve imtiyazın yürürlükten kaldırıldığı bilinmektedir. - Trakya Bölgesi 1897 yılında bu bölgenin imtiyazı bir fermanla Halil Rıfat Paşa ya verilmiş ve Romanya'dan getirilen isçi ve sondörlerle 1898 yılında Ganos civarında kuyular açtırılmış, ancak çok önemsiz petrol ve doğal gaz emarelerine rastlanmıştır. Ayni yörede Osmanlı Bankası da birkaç sig kuyu ve o zamana göre derin sayılabilecek 403 metre derinliğinde bir kuyu açtırmış, fakat ekonomik petrole rastlayamamıştır. Sondajlarla petrol aramalarına sahne olan ikinci yer Trakya'da Mürefte ve Şarköy dolaylarıdır yılında Cavit Bey isminde bir kişi petrol arama imtiyazı alarak ufak bir sondaj makinesi ile petrol aramış, olumlu bir sonuca ulaşamadığı için imtiyazı yürürlükten kaldırılmıştır yılında Standart Oil şirketi Mürefte-Hasköy çevresinin jeolojik etüdünü yaptırmıştır. Yine ayni yıl Thomas isminde bir yabancı hükümetten o yöre için bir imtiyaz almışsa da, Birinci Dünya Harbinin çıkması üzerine faaliyetini durdurmak zorunda kalmıştır. - Musul Bölgesi Osmanlı İmparatorluğu zamanında Musul bölgesindeki petrol kaynakları, önceleri arazi sahipleri tarafından iltizam usulüyle, ilkel bir şekilde el sondajı ile açılan kuyulardan isletilmekte idi. Buradaki petrol kaynakları, tarihli fermanlarla Sultan Abdülhamit'in Hassa Hazinesine bağlandıktan sonra da iltizam usulüyle isletilmeye devam edilmiştir. Ancak Meşrutiyetin ilanından sonra Sultan, Musul'daki petrol kaynaklarını Meşrutiyet Hükümetine devretmiştir.

2 İstanbul-Bağdat demiryolu imtiyazı ile ilgili olarak 1903 yılında Deuch Bank adli bir Alman bankası yapılan sözlemse ile, demiryolu güzergahının her iki yanında 20 km. olmak üzere bu bölgenin petrol ve diğer madenlerin aranması, 2 yıllık bir süre ile adi geçen şirkete verilmiştir. Bu esnada William D'Arcy adli bir İngiliz de Osmanlı Hükümetine imtiyaz için başvurmuştur. Pek uzun tarihçeleri olan yabancı sermayeli şirketler 9 Mart 1914 te Turkish Petroleum Co. adında bir şirket kurmuşlardır. Şirketin sermaye dağilimi şöyledir: Deusche Bank 25 % Royal Duche 25 % Anglo Persian 50 % Osmanlı hükümeti bu şirkete Musul petrollerinin araştırılması için müsaade edeceği bir sırada Birinci Dünya harbi çıkınca şirketin hiçbir faaliyeti olmamıştır. Harbin sonunda müttefikler arasında yapılan San Remo anlaşması gereğince bu şirketin sermaye dağılımı aşağıdaki şekilde olmuştur: Anglo Persian % Royal Deuch % French Petroleum Co % Standart Oil Co % Socony Vacum Oil % Gulbekyan % - Erzurum ve Van Bölgeleri Bu bölgelerin, Birinci Dünya harbinin işgal yıllarında ( ) Ruslar tarafından Güney Kafkasya Demiryolları nam ve hesabına etütleri yapılmış, Hasankale ve Kürzot'ta sondaj ve galeri usulüyle isletmeye girisilmis ise de, hem ekonomik petrole rastlanmayisi hem de Rusya'da ihtilalın patlak vermesi nedeniyle başlanan isler yürütülememiştir. 2) Cumhuriyet Dönemi yılına kadar Bu devrede Türkiye sınırları içindeki petrol olanaklarını, Hükümet bizzat kendisi araştırmayı bir prensip olarak ele almıştır yılında Hükümet nam ve hesabına Dr. Lucius adında bir yabancı jeolog getirilmiş ve petrol belirtileri olan yerlerin hepsinin jeolojik etütleri yaptırılmıştır. Bu etütler 2 yıl sürmüştür.

3 24 Mart 1926 tarihinde kabul edilen 792 sayılı Petrol Yasası ile Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde bütün petrol ve petrol bileşiklerinin tabi olduğu madenlerin aranması ve isletilmesi hakki Maden Yasası hükümlerine uyulmak koşulu ile Hükümete verilmiştir yılında ilk defa Türk mühendis ve jeologlarının da yer aldığı bir grup teknisyen, 1 yıl süreyle, yurdun petrol olanak ve olasılığı olan yörelerinin jeolojik etütlerini yapmıştır. Bu etütleri yapan grup, Dr. Lucius, Cevat Eyüp Tasman ve Kemal Lokman'dan oluşmuştur. 20 Mayıs 1933 tarihinde 2189 sayılı yasa ile Petrol Arama ve İsletme İdaresi kuruluncaya kadar ciddi bir etkinlik olmamıştır. Bu kuruluş, getirdiği 2 Amerikalı jeolog ve 1 İsviçreli paleontolog ile petrol olanak ve olasılığı olan tüm bölgelerin yeniden etütlerini yaptırmıştır. Bu etütler sonucu yurdumuzda ilk defa petrol arama amacıyla derin bir kuyu açılmasına karar verilmiştir. Amerika'dan getirilen sondaj makinesi ve personeli ile açılan bu kuyu, Mardin ilinin Midyat ilçesine bağlı Baspirin bucağı yakınlarında, ile tarihleri arasında açılan BASPIRIN-1 arama kuyusudur. Kuyu 1351 metrede kuru kuyu olarak bırakılmıştır. 20 Haziran 1935 tarihinde çıkarılan 2804 sayılı yasa ile Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (MTA) kurulmuştur. Petrol Arama ve İşletme İdaresi de, Petrol Grubu Direktörlüğü adi altında bu enstitüye bağlanmış ve petrol aramalarına yurt düzeyinde ara verilmeden devam edilmiştir. - İskenderun Bölgesi Bu bölgede genel jeolojik, ayrıca jeofizik etütler yapıldıktan sonra 1940 yılında Arsuz ilçesi sınırları içinde Ekver köyü yakınında 2 kuyu açılmıştır yıllarında Çengen'de 116 sar m. derinlikte 3 adet test kuyusu açilmis, bunun üzerine yeniden jeolojik etütlere başlanmış ve 3 kuyu daha açılmış, ancak olumlu sonuç alınamamıştır. - Trakya Bölgesi 1935 yılında Mürefte yakınında Hosköy çevresinde toplam derinliği 355 m. olan 4 adet test kuyusu açılmıştır. Bu kuyularda petrol belirtilerine rastlanmış, yıllarında Mürefte çevresinde 9 adet sig kuyu daha açılmıştır. 1 no.lu kuyuda kuvvetli ve devamlı, 3 no.lu kuyuda ise 18 saat süreli doğal gaz akışı olmuştur. Diğer kuyularda önemsiz petrol belirtilerine rastlanmıştır. 1 no.lu kuyuda rastlanan dogal gaz ilk günde m3 ve 5 atmosfer basınçlı iken daha sonra bu miktar m3 e inmiş ve 2 ay sonra tümüyle kesilmiştir yılında Hayrabolu ilçesi yakınında Kabahöyük mevkiinde bir sondaj 371 m. ye inmiş, petrol belirtisi görülmediği için bırakılmıştır. - Van Bölgesi Van ilinin Muradiye ilçesine bağlı Kürzot köyü civarında 1938 yılında sondaj ve galeri yöntemi ile petrol aramalarına başlanmış, 2 sondaj yapılmış ve kuyular petrol belirtili olarak bırakılmıştır. Galeri yöntemi ile ve aralıklarla petrol üretimi için çok çalışılmış ise de üretim sağlanamamıştır. - Adana Bölgesi Adana nın 12 km. güneydoğusunda, jeolojik ve sismik etütleri yapılan Hoca Ali köyü çevresinde 3 test kuyusu açılmış ve 1938 yılında derin bir sondaj yapılmıştır. Bütün kuyularda doğal gaz belirtilerine rastlanmıştır. Bölge jeolojik ve jeofizik etütler yapılarak yeniden gözden geçirilmiş ve 1954 yılına kadar 5 adet derin sondaj yapılmış, ancak olumlu bir sonuç alınamamıştır.

4 - Güneydoğu Anadolu Bölgesi Baspirin kuyusundan sökülerek Hermis'e getirilen kablo sistemi sondaj makinesi ile Hermis ve Kerbent'te birer kuyu, rotarı sistemi makine ile de Hermis ve Gercüs'te birer kuyu daha açılmış, ancak hiçbirinde ekonomik petrole rastlanmamıştır. Yurdumuzda ekonomik ve ticari anlamda ilk petrol Raman'da bulunmuştur. Bu bölgenin jeolojik etüdü ilk olarak 1934 yılında yapılmış, 1937 ve 1938 yıllarında da etütler sürdürülmüş ve 24 Temmuz 1939 tarihinde Raman Dağinin Maymune Boğazında Raman-1 sondajına başlanmıştır. Raman-1 kuyusunda 20 Nisan 1940 tarihinde 1048 metre derinlikte petrole rastlanmış, kuyu 1052 metrede 3 Haziran 1940 tarihinde bitirilmiş ve pompa ile üretim yapılmaya başlanmıştır. Kuyunun günlük verimi 10 ton olup API grafitesi 20,8 dir. Maymune Boğazında 2 si kablo, diğeri hem kablo hem rotarı (kombinasyon) sistemi makine ile 3 kuyu daha açılmış, yalnızca 5 no.lu kuyuda, günlük verimi 1 ton olan petrole rastlanmıştır. Maymune Boğazında açılan 1 ve 5 no.lu kuyulardan elde edilen ham petrolün sondaj kulelerinde ve ulaşım araçlarında kullanımını sağlamak üzere 1942 yılında Maymune Boğazı Rafinerisi diye adlandırılan ve günlük 3 ton ham petrol arıtabilme kapasitesine sahip olan bir deneme rafinerisi kurulmuştur. Bu deneme rafinerisi için gerekli olan kazan, arıtma gereçleri vs. Boğaziçi Rafinerisinden sökülüp Diyarbakır a getirilen malzemeden seçilerek monte edilmiştir yılı sonunda Raman-8 kuyusu tamamlanmış ve ilk defa ticari miktarda petrol bulunmuştur. Ancak tank kapasitesinin Yetersizliği nedeniyle uzun süre üretim yapılamamıştır. Deneme rafinerisinin günlük arıtma kapasitesi 1947 yılında 9 tona çıkarılmış, yeni kuyularla daha da artan üretim nedeniyle 1948 yılı Temmuz ayında günde 200 ton arıtma kapasiteli Batman rafinerisi inşaatına başlanmıştır. Bu rafineri 1948 yılı Kasım ayında devreye girmiştir yılında Garzan petrol sahasının bulunmasından sonra yıllık kapasitesi ton olan modern Batman Rafinerisinin kurulması kararlaştırılmış ve rafineri 1955 yılında tamamlanmıştır yılına kadar Türkiye'de petrol aramaları için 84 milyon lira harcanmış, 20 yıllık devrede 37 adet arama, 7 adet tespit, 13 adet üretim ve 19 adet test kuyusu olmak üzere toplam 76 adet kuyu açılmış ve metre sondaj yapılmış, toplam ton petrol üretilmiştir.

5 yılından günümüze Petrole olan gereksinimin artması ve aramaların yetersiz bulunması noktasından hareketle 7 Mart 1954 tarihinde 6326 sayılı yeni Petrol Yasası çıkarılmış, böylece izlenen petrol politikasında yeni bir dönem başlamış ve bu yasa ile aramaların yerli ve yabancı özel girişim eliyle yapılması öngörülmüştür. Yeni Petrol Yasasına dayanılarak 7 Mart 1954 tarihinde kabul edilen 6327 sayılı yasa ile Türkiye Petrolleri A.O. kurulmuş ve Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü'nün ilgili birimleri bu kuruluşa aktarılmıştır. Petrol Yasasının uygulanmasının denetimi de 6326 sayılı Petrol Yasası ile kurulan Petrol Dairesi Reisliği ne verilmiştir. Daha sonra tarihinde kabul edilen 6558; tarihinde kabul edilen 6987; tarihinde kabul edilen 1702 ve tarihinde kabul edilen 2808 sayılı yasalarla 6326 sayılı Petrol Yasasının bazı maddeleri değiştirilmiş ve bazı maddeler eklenmiştir sayılı Petrol Reform Yasası ile Petrol Dairesi Reisliği, Petrol İsleri Genel Müdürlüğü ne dönüştürülmüştür. Bu dönem yabancı petrol şirketlerinin yurdumuza gelmeye başladığı ve faaliyetlerin yoğun olarak sürdürüldüğü dönemdir.