İNSAN ÜZERİNDEKİ DENEYLERİN ETİK BOYUTU-İLAÇ ENDÜSTRİSİ- PATENT SORUNU. Doç.Dr.Hakan Ertin

Transkript

1 İNSAN ÜZERİNDEKİ DENEYLERİN ETİK BOYUTU-İLAÇ ENDÜSTRİSİ- PATENT SORUNU Doç.Dr.Hakan Ertin

2 20. Yüzyılın ilk yarısında ilaç endüstrisindeki gelişmelerin sonuçlarından biri de bilimsel araştırmanın önem kazanmasıdır. Buna paralel olarak aspirin, penisilin, streptomisin, kloramfenikol, tetrasiklin ve daha pek çok ilacın tıbbın hizmetine sunulması araştırma özgürlüğünü gündeme getirmiştir.

3 Araştırma özgürlüğü mutlak bir özgürlük kabul edilmez. Bütün toplumlarda iyi belirlenmiş ortak standartlara göre yürütülür.

4 60 yıldır insanlar üzerindeki araştırmalar artmıştır. Araştırmacılar ve hasta insanlar umutlarını bu araştırmaların sonuçlarına bağlamışlardır. Bu araştırma girişimlerinde kullanılacak insan denekler nasıl gözetilmeli ve korunmalıdır?

5 Nuremberg (Nürnberg) II. Dünya Savaşı ( ) sırasında Almanlar, çeşitli yerlerde Araştırma Merkezi adını verdikleri laboratuarlar kurup tıbbi araştırma deneyleri yaptılar. Toplama kamplarındaki Yahudilerin denek olarak kullanıldığı bu deneylerde pek çok insan katledildi. Savaş Almanların yenilgisiyle bitince, Müttefik Devletler bir uluslararası mahkeme kurarak, Nazi liderlerini savaş suçlusu olarak yargıladı. İlk duruşma 18 Ekim 1945 günü Berlin de yapıldı. 20 Kasım 1945 ten itibaren bütün duruşmalar Nürnberg te yapıldı.

6

7

8 Nuremberg Kodu 1947 Uluslar arası rehber niteliğinde, kabul edilmiş etik kuralları içeren ilk metindir.

9 Nürnberg Kodu İnsanın kendisi üzerinde deney yapılmasını gönüllü olarak kabul etmesi şarttır. Başlangıç bölümünde, tıpta toplum yararına sonuçlar alınması bakımından insan üzerinde deneylerin, diğer yöntemlere üstünlüğü kabul edilmektedir ancak bu araştırmaların manevi, ahlaki, etik, hukuki ilkelere uygun gerçekleştirilmesi şart koşulmuştur.

10 Nürnberg Kodu Hukuki yönden reşit olan kişi bu rızayı, hiçbir dış baskı, zorlama olmadan, özgür seçim hakkını kullanarak; deneyin kapsamı, yapısı, süresi, amaçları, riskleri, yan etkileri konularında yeterince bilgilendirildikten sonra vermelidir. Toplumun yararı ve iyiliği amaç edinilerek, başka araç ve yöntemlerle o deneylerin yapılma yolları tüketildikten sonra insan üzerinde deneme yoluna başvurulmalıdır. Araştırma mutlaka, daha önce yapılmış (örneğin hayvanlar üzerinde) çalışmaların sonuçlarıyla doğrulanmış ve bütünleştirilmiş olmalıdır. Denek üzerinde gereksiz zihinsel ve fiziksel travmadan kaçınmalıdır. Denek, araştırma esnasında zihnen ve bedenen daha fazla devam edemeyeceğini hissettiği anda araştırmadan çekilmekte özgürdür. Deneyde maruz kalınan risk insani boyutları aşmamalıdır Sonunda ölüm ya da sakatlığın meydana gelebileceği bir deneye kalkışılmamalıdır.

11 yılları arasında Alabama eyaletinin Tuskegee kentinde yaşayan 400'den fazla Zenci üzerinde frengi araştırmaları yapan doktorlar, hastalığın doğal seyrini kavramak gerekçesiyle tedavi etmedikleri hastaları ölüme terk ettiler. Çoğu okuma-yazmasız olan bu yoksul Zencilere yapılan ve hastalarda tümör oluşumu, felç, körlük, delilik ve sonunda ölüme yol açan bu denemenin gerçek amaçları kendilerine hiçbir zaman açıklanmadı.

12

13

14

15 Helsinki Bildirgesi , 1983,1989,1996, 2000, 2002, 2004 İnsan Denekleri Üzerindeki Tıbbi Araştırmalarda Etik İlkeler İnsan Denekler Üzerindeki Biyomedikal Araştırmalar İçin Hekimlere Yol gösterici Öneriler sunar.

16 Helsinki Bildirgesi İnsan üzerinde deneylerin yapıldığı biyomedikal araştırmaların amacı; teşhis, tedavi ve koruyucu hekimlik süreçlerini geliştirmek, hastalığa yol açan sebepleri ve etkenleri (etioloji ve patogenezi) daha iyi anlayabilmektir. İnsan üzerinde biyomedikal araştırmalar bilimsel ilkelerle uyumlu olmalı; yeterli ölçüde laboratuar ve hayvan deneylerine dayanmalıdır. Yapılan her deneysel işlem bir deney protokolü ile düzenlenmeli, bu protokol, bu iş için kurulmuş, bağımsız bir etik kurulun onayına sunulmalıdır. Güdülen amaç ve deneğin maruz kalabileceği risk birbirleriyle orantılı olmalıdır. Deneğin istekleri; toplumun taleplerinden ve bilimsel meraktan üstün tutulmalıdır. Deneğin kişisel bütünlüğünün korunması hakkına saygı gösterilmelidir. Yarar-zarar dengesi denek aleyhine bozulduğu anda araştırma kesilmelidir. Deneğin aydınlatılmış rızası özgür iradesiyle alınmalı, rıza yazılı olmalıdır.

17 Biyomedikal ve Davranış Araştırmalarında İnsan Deneklerin Korunması Hakkında Ulusal Komisyon BELMONT RAPORU 1978

18 İnsan Üzerinde Deneylere Kurallar Getiren Uluslararası Bildirgeler -Nürnberg Kodu (1947) -Helsinki Bildirgesi (1964 ve daha sonraki revize metinleri) -Dünya Psikiyatri Birliği Hawai Bildirgesi (1977) -Amsterdam Hasta Hakları Bildirgesi (1994) -Oviedo Bildirgesi (1997). Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi. Türkiye nin tarihinde onayladığı (Resmi Gazete ) bu sözleşmenin 4 üncü maddesine göre, araştırma dahil, sağlık alanında herhangi bir müdahalenin, ilgili mesleki yükümlülükler ve standartlara uygun olarak yapılması gerekir.

19 Klinik İlaç Araştırmaları Araştırma ürünlerinin (ilaçların) klinik ve farmakolojik etkilerinin bulunması, doğruluğunun kontrol edilmesi, ters etkilerinin ortaya çıkarılması ve/veya emilim, dağılım, metabolizma ve atılımının incelenmesi amacıyla hasta ya da sağlıklı gönüllü insanlarda, bu ürünlerin güvenilirlik ve etkinliğini belirlemeye yönelik sistematik incelemelerdir.

20 Klinik İlaç Araştırmaları Terapötik Terapötik Olmayan

21 Yeni geliştirilen bir ilaç; farmakolojik, toksikolojik, farmasötik araştırmaları ve hayvan deneyi aşamalarını başarıyla geçtikten sonra, klinik araştırmalarda kullanılır. Klinik araştırmalarda da iyi sonuçlar alınması durumunda ilaç tedavide kullanılmak üzere ürün olarak pazarlanır.

22 Biyomedikal Etiğin dört temel ilkesi Yararlılık Zarar vermeme primum non nocere (önce zarar verme) Özerkliğe saygı (Aydınlatılmış Onam ) Adalet *Gizlilik / Dürüstlük Tıpta Uzmanlık Eğitimi Kurultayı 22

23 AYDINLATILMIŞ ONAM Araştırmalarda henüz işin başında; deneğe uygulanacak yöntem ile olası yararları ve zararları tüm açıklığıyla anlatmak gerekir. Sağlıklı gönüllüler özerk birer birey olarak araştırma projesine katılıp katılmamakta tümüyle özgür bırakılmalıdırlar. Sağlıklı gönüllü deneklere bu uygulamaya katılıp katılmamakta özgür oldukları, araştırmanın herhangi bir evresinde belli bir neden göstermeden araştırmadan çekilebilecekleri, araştırma sırasında kendisinden alınan bilgilerin gizli tutulacağı bildirilir. Kişi bu bilgileri aldığını ve anladığını, hiçbir baskı altında kalmaksızın kararını verdiğini gösteren bir belgeyi imzalayarak araştırmaya katılır.

24 AYDINLATILMIŞ ONAM Hastanın tedavisiyle birlikte yürüyen, tedavi amacı da taşıyan klinik ilaç araştırmalarında bu bilgilendirmeye ek olarak hastaya, uygulamaya katılmamaya karar verirse bunun sürmekte olan tedavisini hiçbir biçimde etkilemeyeceği, katılmayı kabul etse bile araştırmanın her hangi bir anında, bir neden göstermek zorunda olmaksızın araştırmadan çekilebileceği, araştırma sırasında kendisinden hiçbir ücret istenmeyeceği söylenmelidir. Hasta bu bilgileri aldığını, anladığını ve kararını özgür olarak verdiğini gösteren aydınlatılmış onam belgesini imzalayarak araştırmaya katılmalıdır.

25 AYDINLATILMIŞ ONAM Aydınlatılmış onamın temel özelliği özerk bir davranışa dayanmasıdır. İnsanlar üzerindeki ilaç araştırmalarının ilk şartı, deneğin bilgilendirilerek özgürce alınmış onamıdır. Kişinin bu aydınlatılmış onamı, tüm tıbbi uygulamaların yanı sıra tüm tıbbi araştırmaların da olmazsa olmaz koşuludur.

26 Onam Verme Yeterliliği Olmayanlar Çocuklar Psikiyatrik Hastalar Mahkumlar Gebeler

27 İç Hukukumuzda Klinik İlaç Araştırmaları T.C. Anayasası 17 nci madde ile İlgili Düzenlemeler tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu İlaç Araştırmaları Hakkında Yönetmelik Farmasötik Ürünlerin Biyoyararlanım ve Biyoeşdeğerliliğinin Değerlendirilmesi Hakkında Yönetmelik TTB Hekimlik Meslek Etiği Kuralları Hasta Hakları Yönetmeliği Türk Ceza Kanunu

28 Birinci dönem (faz I) Daha önce sadece deney hayvanlarında incelenmiş bir kimyasal maddenin insanda ilk kez kullanılması söz konusu olduğu için en kritik deneme dönemidir. İlaç çok ufak dozdan başlanarak, giderek artan dozda belirli bir yoldan verilir ve dayanılan (tolere edilen) maksimum doz veya dayanılamayan minimum doz saptanır. Ayrıca, ilacın absorpsiyon (bu arada biyoyararlanımı), dağılım, metabolizma ve itrah kalıbını belirlemek için farmakokinetik incelemeler yapılır. Bu arada ilacın doza-bağımlı kinetik gösterip göstermediği araştırılır. Bu dönem incelemeleri genellikle sağlam deneklerde ve kişi gibi ufak sayıda denekle yapılır.

29 İkinci dönem (faz II) Önceki dönemde belirlenen dozla ilgili verilere dayanarak, kısıtlı sayıda hastada tedavi edici (terapötik) veya profilaktik doz belirleme çalışmaları yapılır. Bu dönemde, etkinliği objektif bir biçimde değerlendirmek için, plasebo ile karşılaştırma da yapılabilir.

30 Üçüncü dönem (faz III) Mümkün olduğu kadar fazla hastada terapötik etkinliği belirlemek ve yerleşmiş ilaçlarla veya plasebo ile karşılaştırmak için denemeler yapılır. Bir tıp merkezinde belirli bir hastalığı olan hasta sayısı genellikle fazla olmadığı için, bu dönemde genellikle çok merkezli çalışılır.

31 Dördüncü faz (faz IV) Esas bakımından pazarlama sonrası izlemenin bir türüdür. Bu dönemde ilaç genellikle, deneme amacı ile verilmez. Hasta tıbbi bakım gerektirdiği için hekimi tarafından rutin olarak verilir.

32 Resmi Gazete Tarihi: Resmi Gazete Sayısı: KLİNİK ARAŞTIRMALAR HAKKINDA YÖNETMELİK

33

34 Etik kurullar 1964 yılında Dünya Tıp Birliği nin Helsinki deki toplantısının ardından yayınlanan Helsinki Bildirgesi ile biyomedikal araştırmalar; insani, hukuki ve ahlaki sınırlara oturtuldu. Helsinki Bildirgesi nin ardından deneysel tıp bilimlerindeki gelişmelerin hızla artmasına paralel olarak tıbbi etik olaylarının gündeme gelmesiyle araştırma etik kurulları oluşturulmaya başlandı.

35 Etik kurullar 1994 Amsterdam Hasta Hakları Bildirgesi'nin 3. maddesinde; "Hastanın bilgilendirilmiş onayı bilimsel araştırmalara başlamak için önkoşuldur. Bütün araştırma protokolleri etik kurul onayından geçirilmelidir" şartı yer alır. Amsterdam Hasta Hakları Bildirgesi'nden sonra araştırma etik kurulları yaygınlaştı ve etik kurul onayı almayan araştırmaların yapılmasına ve yayınlanmasına izin verilmemeye başlandı.

36 Türkiye de Araştırma Etik Kurulları Yurdumuzda ilk araştırma etik kurulu 1986 yılında Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde kuruldu. Ayni yıl, Gülhane Askeri Tıp Akademisi'nde faaliyete geçen "Bilim Kurulu" da araştırma etik kurulu işlevini görüyordu.

37 İstanbul Tıp Fakültesi'nde 1990 yılında bir etik kurul göreve başladı. Etik Kurul Yönergesi'nin 1. maddesinde; bu etik kurulun; İstanbul Tıp Fakültesi'nde insanlar üzerinde yapılacak biyomedikal araştırmaların etik kurallara uyup uymadığının incelenmesi ve istendiği zaman diğer kuruluşlara görüş bildirilmesi amacıyla kurulduğu belirtilmişti. Bu yönergenin 6. maddesi ile İstanbul Tıp Fakültesi'nde insanlar üzerinde yapılacak bütün biyomedikal araştırmalar için Etik Kurul'dan onay alma zorunluluğu getirildi.

38 PATENT

39 Christian Louboutin Yves Saint Laurent e Karşı

40 Tek Tıkla Alışveriş AMAZON en önemli müşterisi APPLE

41 IBM 2011 patent sayısı Ülkemizde 2011 toplam patent sayısı 8 000

42 İNSAN GENOM PROJESİ

43 1997 yılında, ilk kopya koyun Dolly yi elde eden Roslin Enstitüsü, ortaklaşa çalıştığı PPL Therapeutics ile birlikte kopyalama tekniği için patent aldı.

44

45 Dr.Craig Venter

46

47 GEN PATENTLEME Patent korumasının, karlı uygulamalar geliştirmeye yönelik hırslı araştırmaları teşvik ettiği; genetik biliminden en doğru şekilde yararlanmak için uygun bir yol olmadığı düşünülmektedir

48 2001 yılında ABD genelinde yaklaşık 200 laboratuvarla yürütülen bir ankette, katılımcıların %25 i, bir patent ya da lisans yüzünden bir genetik testi uygulamaya son verdiklerini; %23 ü patentler nedeniyle yeni bir genetik test geliştirmeme kararı aldıklarını bildirmiş; genel olarak katılımcılar, patentlerin maliyet, erişim ve araştırmacılar arasındaki bilgi paylaşımına etkisini negatif bulmuşlardır

49 Orijinal ilaç araştırmalar, laboratuar ve klinik çalışmalar sonucu belli bir hastalık üzerinde olumlu etki yaptığı kanıtlanmış, temeli patentli bir moleküle dayanan ve daha önceden benzeri olmayan yeni ilaçlar için kullanılan uluslararası terimdir.

50 Jenerik İlaç Orijinal ilacın yasal koruma süresinin dolması ile birlikte, ilaç şirketleri, orijinal ilacın benzerlerini piyasaya sürebilirler. Bu ilaçlar, jenerik ilaç olarak adlandırılırlar. Jenerik ilaç, orijinal ilaçla aynı etken maddeyi, aynı miktarda içermelidir. Aynı formülasyonda ve farmasötik şekilde olmalıdır. Orijinal ilaçla biyoeşdeğer olduğunun kanıtlanmış olması gerekmektedir.

51 Patent koruması İlaç sektöründe patent hakkı, molekülün keşfedilmesinden itibaren 20 yıllık bir koruma sağlıyor.

52 Keşif-İcat Keşif zaten var olan bir şeyin tespit ve takdiriyken; İcat, hammaddeyi çeşitli teknik ve hünerle işleyerek yeni bir ürün ortaya koymaktır.böyle bir durumda, ortaya çıkan üründen faydalanmak isteyenlerin, üreticinin emeğini takdir etmesi adına patent haklı ve faydalıdır.

53 Kuşkusuz gen teknolojisinin ilerlemesi yoğun bir çaba ve bu işe tahsis edilen muazzam boyuttaki bütçe ve zaman ile mümkün olmuştur; genlerin deşifre edilişine, yani keşfine, bir icat muamelesi istemekte kendini haklı görecek kişinin bir nedeni de bu olabilir. Ancak tıp tarihine dönüp bakacak olursak, görmemiz gereken bir işleyiş adabı var. Mesela, anatominin henüz gelişimini tamamlamadığı geçmiş yüzyıllarda yapılan çalışmalarda - ki bunlar da o zamana göre mühim ve benzer şekilde meşakkatliydi - araştırmacılar ortaya çıkardıkları lenf mekanizması ya da epitelyum hücresi için patent istemeyi düşünmediler. Keza beynin yıllardır süren keşfini hatırlayalım. Beynin temel prensipleri ve çalışma üniteleri keşfedildiğinde, hipotalamus ya da bir frontal lob patentlenmemiştir; DNA mutasyonlarını saptamak için yapılan testlerin aksine, örneğin epilepsi taraması için beyin tomografisi çekildiğinde patent payı ödenmemektedir larda Louis Pasteur çürümenin nedeni olarak keşfettiği bakterileri değil, çürümeye karşı icat ettiği pastörizasyonu tescillemiştir...

54 Türk hukuk sistemine bakacak olursak, patent mevzuu tarihli ve 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile düzenlenmiş; bu kararnamenin 6.maddesinin e bendinde insan ve hayvan bedenine uygulanacak cerrahi ve tedavi usulleri ile, insan ve hayvan bedeni ile ilgili teşhis yöntemleri patentlenemez kabul edilmiştir

55 Patent Verilemeyecek Konular ve Buluşlar Madde 6 Aşağıda sayılanlar buluş niteliğinde olmadıkları için bu Kanun Hükmünde Kararname kapsamı dışında kalır: a - Keşifler, bilimsel teoriler, matematik metotları; b - Zihni, ticari ve oyun faaliyetlerine ilişkin plan, usul ve kurallar; c - Edebiyat ve sanat eserleri, bilim eserleri, estetik niteliği olan yaratmalar, bilgisayar yazılımları; d - Bilginin derlenmesi, düzenlenmesi, sunulması ve iletilmesi ile ilgili teknik yönü bulunmayan usuller; e - İnsan veya hayvan vücuduna uygulanacak cerrahi ve tedavi usulleri ile insan, hayvan vücudu ile ilgili teşhis usulleri. Bu maddenin birinci fıkrasının (e) bendindeki hüküm bu usullerin herhangi birinde kullanılan terkip ve maddeler ile bunların üretim usullerine uygulanmaz. Bu maddenin birinci fıkrasında sayılanlar için münhasıran koruma talep edilmesi halinde patent verilmez. Aşağıda belirtilen buluşlar patent verilerek korunmaz: a - Konusu kamu düzenine veya genel ahlaka aykırı olan buluşlar. b - Bitki veya hayvan türleri veya önemli ölçüde biyolojik esaslara dayanan bitki veya hayvan yetiştirilmesi usulleri

56 Patent Hakkı Yaşama Hakkı